Luận văn Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của Bình Nguyên Lộc

Nội dung tài liệu: Luận văn Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của Bình Nguyên Lộc

1. BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Tường Vi YẾU TỐ VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG SÁNG TÁC CỦA BÌNH NGUYÊN LỘC LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Tường Vi YẾU TỐ VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG SÁNG TÁC CỦA BÌNH NGUYÊN LỘC Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã ngành : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ NGỌC ĐIỆP Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn này chưa từng được công bố ở trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Tường Vi
4. LỜI CẢM ƠN Tôi xin kính gửi đến PGS.TS. Nguyễn Thị Ngọc Điệp lời cảm ơn sâu sắc và tình cảm trân trọng đối với cô. Cảm ơn cô đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin cảm ơn tới Khoa Ngữ văn, Phòng Sau Đại học, Thư viện Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi học tập và hoàn thành luận văn. Cảm ơn Ban Lãnh đạo, tập thể Trường THPT Nguyễn Hữu Huân đã hỗ trợ tôi trong suốt thời gian học tập. Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn động viên và ủng hộ tôi trong thời gian qua. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Tường Vi
5. MỤC LỤC Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ VĂN HÓA DÂN GIAN VÀ NHÀ VĂN NAM BỘ BÌNH NGUYÊN LỘC ....................... 10 1.1. Giới thuyết các khái niệm .................................................................. 10 1.1.1. Khái niệm văn hóa ...................................................................... 10 1.1.2. Khái niệm văn hóa dân gian ........................................................ 12 1.1.3. Các yếu tố văn hóa dân gian ....................................................... 14 1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và văn học viết .......................... 17 1.2.1. Mối quan hệ văn hóa và văn học ................................................. 17 1.2.2. Văn hóa dân gian và văn học viết ............................................... 20 1.3. Bình Nguyên Lộc – nhà văn Nam Bộ ................................................ 26 1.3.1. Tiểu sử ......................................................................................... 26 1.3.2. Sự nghiệp sáng tác ...................................................................... 27 1.3.3. Bình Nguyên Lộc – bút lực dồi dào của văn học Nam Bộ ........ 29 Chương 2. YẾU TỐ VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG SÁNG TÁC CỦA BÌNH NGUYÊN LỘC NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG ....................................................................................... 38 2.1. Phong tục tập quán và tín ngưỡng dân gian ....................................... 38 2.1.1. Phong tục tập quán dân gian ....................................................... 38 2.1.2. Tín ngưỡng dân gian ........................................................................ 53 2.2. Nghệ thuật dân gian và lễ hội dân gian .............................................. 58 2.2.1. Nghệ thuật dân gian .................................................................... 58 2.2.2. Lễ hội dân gian ............................................................................ 65 2.3. Tri thức dân gian và ngữ văn dân gian ............................................... 67
6. 2.3.1. Tri thức dân gian ......................................................................... 67 2.3.2. Ngữ văn dân gian ....................................................................... 72 Chương 3. YẾU TỐ VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG SÁNG TÁC CỦA BÌNH NGUYÊN LỘC NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT .................................................................................... 80 3.1. Vai trò của các yếu tố văn hóa dân gian trong xây dựng nhân vật .... 81 3.1.1. Nhân vật hướng về “nguồn cội” .................................................. 81 3.1.2. Nhân vật của đời sống thường ngày ............................................ 87 3.2. Vai trò của yếu tố văn hóa dân gian trong tái hiện không gian văn hóa Nam Bộ .............................................................................................. 92 3.2.1. Không gian sinh hoạt .................................................................. 92 3.2.2. Không gian tâm linh .................................................................... 98 3.3. Vai trò yếu tố văn hóa dân gian trong tổ chức giọng điệu và kết cấu tác phẩm ........................................................................................... 107 3.3.1. Tổ chức giọng điệu .................................................................... 107 3.3.2. Tổ chức kết cấu ......................................................................... 111 KẾT LUẬN ................................................................................................ 118 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 121 PHỤ LỤC
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Mỗi dân tộc có mỗi nền văn hóa độc đáo, riêng biệt. Nền văn hóa ấy đã làm nên bản sắc riêng của mỗi quốc gia. Nền văn hóa ấy cũng chính là nguồn mạch nuôi dưỡng văn hóa dân gian trong suốt tiến trình lịch sử của mỗi dân tộc. Việt Nam xuất phát điểm là một nước có nền văn minh nông nghiệp trồng lúa nước. Việt Nam cũng là đất nước có hơn bốn ngàn năm văn hiến. Đây là những tiền đề cơ bản để Việt Nam trở thành một nước có nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, giàu có vốn văn hóa dân gian. Trong tiến trình lịch sử văn học dân tộc, văn hóa dân gian dường như đã trở thành nguồn sữa mẹ nuôi dưỡng văn học viết. Văn học viết cũng đã bám “sâu rễ bền gốc” vào nguồn mạch ấy, khởi nguồn cho việc vận dụng, khám phá và sáng tạo. Văn hóa dân gian đang được quan tâm và là xu hướng nghiên cứu ở Việt Nam cũng như trên thế giới. Việc quảng bá hình ảnh, đất nước, con người Việt Nam với bề dày nền văn hóa dân gian truyền thống đặc sắc của dân tộc là thật sự cần thiết. Đó cũng là mục tiêu mà chúng ta đang hướng tới “xây dựng và phát triển một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” trong Nghị quyết Hội nghị lần thứ V - Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII. Mặt khác, nghiên cứu văn học viết trong quan hệ với văn hóa dân gian là hướng nghiên cứu tất yếu của nghiên cứu khoa học hiện đại. Hướng nghiên cứu này giúp các nhà nghiên cứu có nhiều lựa chọn, nhiều phương pháp hơn trong quá trình tiếp cận, lý giải thấu đáo tác phẩm hay phong cách tác giả. Đồng thời, hướng nghiên cứu này tạo điều kiện cho văn học và văn hóa tương tác qua lại và ngày càng phát triển hoàn thiện. Bình Nguyên Lộc là một trong những nhà văn lớn của Nam Bộ. Ông là một trong ba “tam kiệt” của phương Nam (Bình Nguyên Lộc, Hồ Biểu Chánh và Lê Văn Trương). Ông là một trong những tác giả có khối lượng sáng tác nhiều nhất nước vào thời bấy giờ. Văn chương của Bình Nguyên Lộc thấm đẫm chất Nam Bộ, nồng nàn tình yêu quê cha đất mẹ. Sự diễn đạt tình ý trong mỗi tác phẩm thật giản dị, mộc mạc, chân chất nhưng cũng rất tinh tế và sáng tạo. Những điều đó cho ta thấy tấm lòng tươi
8. 2 son, bền chặt của ông đối với quê hương, với nơi “chôn nhau cắt rún”. Tấm lòng ông cũng như những loại cổ thụ cắm rễ sâu xuống mảnh đất ân tình nồng hậu này. Là nhà văn của Nam Bộ, của mảnh đất quê hương yêu dấu, trang văn Bình Nguyên Lộc gợi nhắc đến cả một nền văn hóa cội nguồn. Chính những yếu tố văn hóa dân gian trong các sáng tác của ông đã làm cho tác phẩm dễ đi sâu vào lòng dân tộc. Yếu tố văn hóa dân gian được ông vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo đã góp phần làm cho nền văn hóa dân gian Việt ngày càng trở nên tỏ rõ sự năng động, phát triển mạnh mẽ và có sức sống lâu bền. Bình Nguyên Lộc là nhà văn Nam Bộ được giới phê bình, nghiên cứu quan tâm. Nhiều công trình nghiên cứu đi sâu vào văn hóa Nam Bộ, con người Nam Bộ trong các sáng tác của ông. Bên cạnh đó, từ ngữ, đặc điểm nghệ thuật, đặc điểm văn xuôi cũng được chú ý. Tuy nhiên, người viết qua quá trình khảo sát chưa thấy có công trình nào nghiên cứu hệ thống, chuyên sâu về văn hóa dân gian trong sáng tác của ông. Như vậy, việc nghiên cứu yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác Bình Nguyên Lộc sẽ giúp cho chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về các tác phẩm của nhà văn mang đậm hồn cốt Nam Bộ này. Đồng thời, chúng ta cũng ghi nhận sự đóng góp của ông trong tiếp nhận và sáng tạo các yếu tố văn hóa dân gian của dân tộc, làm cho kho tàng văn hóa dân gian thêm sinh động, đa dạng và ngày càng phong phú hơn. Vì thế, người viết quyết định chọn “Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của Bình Nguyên Lộc” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn. 2. Lịch sử vấn đề Bình Nguyên Lộc là một tác giả lớn của văn học Nam Bộ nói riêng và của cả nền văn học Việt Nam nói chung. Sự nghiệp sáng tác của ông khởi đầu từ những năm 30 của thế kỉ XX. Bình Nguyên Lộc đã để lại một di sản văn học đồ sộ, đặc biệt là truyện ngắn. Ông là tác giả có giọng văn đặc chất Nam Bộ. Trong các sáng tác của ông có cả một nền văn hóa dân gian thấm đẫm trên từng trang văn. Bình Nguyên Lộc dời quê hương Tân Uyên để chuyển về Sài Gòn sinh sống từ năm 1948. Ông chủ yếu sống bằng nghề viết báo. Ông phụ trách trang văn nghệ báo Tiếng Chuông và tham gia viết bài cho các tờ báo như Lẽ Sống, Đời Mới, Tin Mới, tạp chí Bách Khoa, Văn Hóa Ngày Nay. Tên tuổi Bình Nguyên Lộc bắt đầu xuất hiện
9. 3 nhiều trên các trang báo. Ông chuyên viết feuilleton và sức viết rất dồi dào, có ngày viết cho cả 11 nhật báo. Bình Nguyên Lộc được giới nghiên cứu bắt đầu quan tâm vào những năm 60 của thế kỷ XX. Trong phần lịch sử vấn đề này, người viết giới thiệu theo hai mảng gồm: các công trình nghiên cứu trên sách, báo, tạp chí, trang web và các công trình luận văn, luận án. 2.1. Các công trình nghiên cứu trên sách, báo, tạp chí, trang web Bình Nguyên Lộc sáng tác nhiều thể loại như truyện ngắn, truyện dài, thơ, tạp bút...Với lực viết dồi dào, Bình Nguyên Lộc trở thành nhà văn được giới nghiên cứu quan tâm sớm: Nguiễn Ngu Í, Lê Phương Chi, Nguyễn Nam Anh lần lượt có bài Phỏng vấn nhà văn Bình - Nguyên Lộc (1961, 1965, 1972) đăng trên Bách Khoa, Tin Sách, Văn. Bàng Bá Lân bày tỏ sự ngưỡng mộ qua bài Bình - Nguyên Lộc (1963), Sơn Nam viết Đọc tác phẩm đầu tay của Bình Nguyên Lộc (1972). Tuy nhiên các tác giả mới chủ yếu bàn về khối lượng tác phẩm đồ sộ, cường độ làm việc hơn người và quan điểm sáng tác của nhà văn. (Phạm Thị Thu Thủy, 2017) Năm 1985, Ngọc Thủy Ba viết bài Bình Nguyên Lộc nhà văn tài ba của vùng đất Tân Uyên. Tác giả bài báo đề cao ý nghĩa tác phẩm Rừng mắm trong việc lay động, thức tỉnh và nâng cao đời sống tâm hồn, tình cảm, tinh thần của con người. Sau khi Bình Nguyên Lộc mất vào năm 1987, giới nghiên cứu đánh giá cao sự nghiệp sáng tác của ông và xếp ông vào một trong ba cây bút có sức viết lớn của mảnh đất Nam Bộ. Năm 1988, Viễn Phương viết Thương một nhành mai thể hiện tình cảm của Viễn Phương với cố nhà văn. Trong giới nghiên cứu về văn chương Bình Nguyên Lộc, Nguyễn Q. Thắng được xem là người nghiên cứu và tìm hiểu về Bình Nguyên Lộc một cách bao quát và hệ thống. Trong Từ điển tác gia văn hóa Việt Nam (1999), ông trình bày khá rõ nét cuộc đời, sự nghiệp sáng tác Bình Nguyên Lộc. Trong Tuyển tập Bình Nguyên Lộc (2002), ông giới thiệu Bình Nguyên Lộc một bút lực lớn và tập hợp trong bốn tập sách các sáng tác tiêu biểu của Bình Nguyên Lộc. Trong Từ điển nhân
10. 4 vật lịch sử Việt Nam (2006), Nguyễn Q. Thắng giới thiệu Bình Nguyên Lộc như nhân vật lịch sử miền Nam, nhà văn, nhà nghiên cứu hiện đại. Với Văn học Việt Nam nơi miền đất mới (Tập 2, 2007), ông cũng giới thiệu Bình Nguyên Lộc là nhà văn lớn Việt Nam về cả số lượng và chất lượng tác phẩm. Nguyễn Q. Thắng trong Bình Nguyên Lộc một bút lực lớn đã nhận định vị trí quan trọng của Bình Nguyên Lộc trong văn học dân tộc “Tác phẩm của ông là một phần không nhỏ của tiến trình văn học Việt Nam; nhất là làm sống dậy và lớn lên cái tinh thần chiến đấu hăng say, lạc quan của nhân dân ta nơi vùng đất mới này” (Bình Nguyên Lộc (tập 1), 2002). Trên trang trân trọng những đóng góp của Bình Nguyên Lộc, nhóm tri thức Việt Kiều đã sưu tầm các tác phẩm và các bài viết của Bình Nguyên Lộc giới thiệu đến bạn đọc yêu thích các sáng tác của ông. Võ Phiến (2007) trong Bình Nguyên Lộc – Một nhân sĩ trong làng văn đã đi vào các mối bận tâm của Bình Nguyên Lộc về vùng đất, về nguồn gốc và về dân tộc. Trần Phỏng Diều (2007) trong Con Tám cù lần của Bình Nguyên Lộc: người thành thị hoài niệm về chốn thôn quê đánh giá cao về vị trí và những nét thành công về phương diện nội dung truyện ngắn Bình Nguyên Lộc. Đặc biệt theo Trần Phỏng Diều nỗi nhớ quê của con Tám trở thành nỗi ám ảnh day dứt trong tác phẩm và trở thành phát ngôn cho tư tưởng của Bình Nguyên Lộc. Vinh Lan (2007) trong Nhân phẩm và nhân tính trong Ký thác đã khẳng định việc bảo vệ nhân phẩm, nhân vị trong con người của tác giả. Thụy Khê (2007) trong Bình Nguyên Lộc (1914 - 1987) Đất nước và con người đã giới thiệu về cuộc đời, tác phẩm cũng như những nội dung chủ đạo trong sáng tác của Bình Nguyên Lộc. Nguyễn Vy Khanh (2007) trong bài Bình Nguyên Lộc và tình đất, Nguyễn Thị Thu Trang (2007) với Con người và văn hóa Nam Bộ trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc hay Phạm Phú Phong (2007) viết Văn chương Bình Nguyên Lộc từ góc nhìn văn hóa đều bàn về tác phẩm của Bình Nguyên Lộc trên phương diện nội dung. Nổi bật lên trong nội dung các tác phẩm của ông là chất văn hóa Nam Bộ, tình yêu quê hương đất nước thấm đượm trên mỗi trang văn. Ngoài ra, Nguyễn Mạnh Trinh (2007) trong Bình Nguyên Lộc nhìn từ con người và tác phẩm (2007), Đỗ Hữu Phương (2011) trong Nhà văn Bình Nguyên Lộc (1914-1987) đánh giá cao sự nghiệp sáng tác của Bình Nguyên Lộc. Phạm Thanh Hùng trong Phong cách truyện ngắn Bình Nguyên Lộc (2011), Trần