Luận văn Yếu tố tự sự trong thơ chữ hán Việt Nam thế kỷ XVIII - Nửa đầu thế kỷ XIX

Nội dung tài liệu: Luận văn Yếu tố tự sự trong thơ chữ hán Việt Nam thế kỷ XVIII - Nửa đầu thế kỷ XIX

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- TRỊNH TUẤN ANH YẾU TỐ TỰ SỰ TRONG THƠ CHỮ HÁN VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII - NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội-2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- TRỊNH TUẤN ANH YẾU TỐ TỰ SỰ TRONG THƠ CHỮ HÁN VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII – NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam Mã số: 8229030.04 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Nho Thìn Hà Nội-2020
3. 1 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 5 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ................................................................................ 5 II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ ...................................................................................... 6 1. Tình hình nghiên cứu ở trong nƣớc ...................................................... 6 2. Tình hình nghiên cứu ở ngoài nƣớc .................................................... 11 III. MỤC ĐÍCH, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI......................................................................................... 13 1. Mục đích nghiên cứu............................................................................. 13 2. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................... 13 3. Phạm vi nghiên cứu............................................................................... 13 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................ 14 IV. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................... 14 V. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN ................................................................ 16 Chƣơng 1 VẤN ĐỀ YẾU TỐ TỰ SỰ VÀ YẾU TỐ TỰ SỰ TRONG THƠ CHỮ HÁN Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN THẾ KỶ XVIII - NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX .............................................................................. 17 1.1. Khái niệm yếu tố tự sự và đặc trƣng cơ bản của yếu tố tự sự ....... 17 1.1.1. Khái niệm yếu tố tự sự và quan niệm về một bài thơ có yếu tố tự sự .................................................................................. 17 1.1.2.1. Về nội dung phản ánh .......................................................... 18 1.1.2.2. Về phương thức biểu đạt ...................................................... 19 1.1.3. Yếu tố tự sự trong thơ trữ tình ................................................... 22 1.2. Quan niệm trong văn chƣơng cổ Việt Nam - tiền đề cho sự hiện diện của yếu tố tự sự trong thơ chữ Hán ............................... 23 1.2.1. Quan niệm văn dĩ tải đạo ............................................................ 23 1.2.2. Quan niệm thi dĩ ngôn chí .......................................................... 24
4. 2 1.2.3. Quan niệm “xúc cảm sinh tình” hay “tức cảnh sinh tình” ...... 26 1.2.4. Ý nghĩa tổng quát của các quan niệm văn chương cổ Việt Nam ............................................................................................. 29 1.3. Yếu tố tự sự trong thơ chữ Hán ở Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX - những phƣơng diện cấu thành chủ yếu .......................................................................................................... 31 1.4.1. Phương diện thực tiễn ................................................................ 31 1.4.2. Phương diện lý luận .................................................................... 33 * Tiểu kết Chƣơng 1 .................................................................................................. 37 Chƣơng 2 YẾU TỐ TỰ SỰ THỂ HIỆN QUA NỘI DUNG THƠ ................... 38 2.1. Tự sự về hiện thực xã hội .................................................................. 38 2.1.1. Tự sự về hiện thực xã hội ở trong nước .................................... 38 2.1.2. Tự sự về hiện thực xã hội ở ngoài nước .................................... 44 2.2. Tự sự về bản thân ............................................................................... 50 2.2.1. Tự sự về bản thân khi đương nhiệm .......................................... 50 2.2.2. Tự sự về bản thân khi đã từ nhiệm ............................................ 55 2.2.3. Tự sự về các mối quan hệ gia đình, bằng hữu .......................... 58 * Tiểu kết Chƣơng 2 .................................................................................................. 62 Chƣơng 3 YẾU TỐ TỰ SỰ THỂ HIỆN QUA PHƢƠNG THỨC NGHỆ THUẬT .......................................................................................................... 63 3.1. Điểm nhìn nghệ thuật ........................................................................ 63 3.1.1. Điểm nhìn bên trong (Điểm nhìn từ tâm cảnh)........................ 63 3.1.3. Điểm nhìn không gian ................................................................ 65 3.1.4. Điểm nhìn thời gian .................................................................... 66 3.1.5. Điểm nhìn di động ....................................................................... 67 3.1.6. Điểm nhìn tâm lý ......................................................................... 68 3.1.7. Điểm nhìn của nhân vật trong câu chuyện ............................... 69 3.2. Cốt truyện ........................................................................................... 69
5. 3 3.2.1. Cốt truyện đơn tuyến ................................................................... 69 3.2.2. Cốt truyện đa tuyến (cốt truyện khung) ..................................... 70 3.3. Sự kiện ................................................................................................. 71 3.3.1. Trình bày sự kiện đang diễn ra kèm đánh giá trực tiếp của người kể chuyện .................................................................. 71 3.3.2. Trình bày sự kiện đang diễn ra một cách khách quan và không kèm đánh giá trực tiếp của người kể chuyện ................ 71 3.3.3. Sự kiện là cái cớ để người kể chuyện nêu lên quan điểm cá nhân về đời sống xã hội. ........................................................ 72 3.4. Nhân vật .............................................................................................. 72 3.4.1. Nhân vật trong câu chuyện ........................................................ 72 3.4.1.1. Nhân vật ngụ ngôn ............................................................... 72 3.4.1.2. Nhân vật tư tưởng ................................................................ 73 3.4.1.3. Nhân vật chức năng (mặt nạ) .............................................. 74 3.4.2. Nhân vật kể chuyện ..................................................................... 75 3.4.2.1. Người kể chuyện ở ngôi thứ nhất ........................................ 75 3.4.2.2. Người kể chuyện ở ngôi thứ ba ............................................ 75 3.4.3. Nhân vật nghe chuyện ................................................................ 75 3.4.3.1. Người nghe chuyện cũng chính là người kể chuyện ............ 75 3.4.3.2. Người nghe chuyện là một nhân vật trong câu chuyện ....... 76 3.5. Không gian, thời gian ........................................................................ 76 3.5.1. Không gian đời thường ............................................................... 76 3.6. Lời trữ tình của ngƣời kể chuyện ..................................................... 78 3.6.1. Trữ tình trực tiếp ......................................................................... 78 3.6.2. Trữ tình gián tiếp ........................................................................ 78 3.7. Thể thơ ................................................................................................ 78 3.7.1. Thể cổ thể .................................................................................... 78 3.7.1.1. Cổ phong .............................................................................. 78
6. 4 3.7.1.2. Nhạc phủ .............................................................................. 79 3.7.2. Thể Đường luật (cận thể) ........................................................... 79 3.8. Yếu tố phụ trợ .................................................................................... 80 3.8.1. Tưởng tượng, hư cấu .................................................................. 80 3.8.2. Biện pháp tu từ ............................................................................ 81 3.8.3. Chi tiết hóa nhân vật ................................................................... 81 3.8.4. Ngôn từ, giọng điệu ..................................................................... 83 3.8.4.1. Ngôn từ ................................................................................ 83 3.8.4.2. Giọng điệu ........................................................................... 85 3.9. Tiêu chí nhận diện yếu tố tự sự qua phƣơng thức nghệ thuật ...... 86 3.9.1. Cốt truyện .................................................................................... 86 3.9.2. Người kể chuyện ......................................................................... 86 3.9.3. Thể loại sử dụng .......................................................................... 86 3.9.3. Ngôn từ biểu đạt .......................................................................... 86 3.9.4. Không gian, thời gian diễn ra câu chuyện ................................ 87 3.9.4.1. Không gian đời thường ........................................................ 87 3.9.4.2. Thời gian tâm lý ................................................................... 87 * Tiểu kết Chƣơng 3 ....................................................................................... 87 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 90 PHỤ LỤC : ...................................................................................................... 95
7. 5 MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Tự sự cùng với trữ tình và kịch là những phƣơng thức sáng tác có tính đặc thù của nghệ thuật văn chƣơng. Phƣơng thức tự sự đƣợc mặc định khi xem xét, đánh giá đối với các thể loại văn xuôi (truyện, ký, tiểu thuyết ) và tƣơng tự, chúng ta cũng có thể nói nhƣ vậy khi đề cập đến phƣơng thức trữ tình đối với các thể loại thơ ca (bao gồm cả thơ truyền thống và thơ hiện đại). Các yếu tố tạo thành hai phƣơng thức sáng tác này, vừa đóng vai trò nội dung vừa đóng vai trò hình thức của tác phẩm văn học. Có thể nói, việc xác định phƣơng thức sáng tác là căn cứ quan trọng hàng đầu để phân loại tác phẩm văn học. Tuy nhiên, thực tiễn phát triển văn học cho thấy việc phân định hai phƣơng thức sáng tác trên chỉ có tính chất tƣơng đối, vì yếu tố tự sự luôn xuyên thấm vào tác phẩm thơ ca và ngƣợc lại, với những mức độ biểu hiện phong phú (các truyện thơ là minh chứng điển hình). Hiển nhiên, thơ ca trung đại Việt Nam nói chung và thơ ca giai đoạn thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX nói riêng cũng không phải là ngoại lệ. Giai đoạn văn học thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX có sự phát triển mạnh mẽ toàn diện chƣa từng thấy trong lịch sử văn học trung đại Việt Nam. Ở giai đoạn này, văn học kết đọng và tập trung đƣợc nhiều giá trị to lớn cả về phƣơng diện tƣ tƣởng và phƣơng diện nghệ thuật. Riêng lĩnh vực thơ ca, đã xuất hiện nhiều tác phẩm đạt đến đến đỉnh cao của giá trị văn chƣơng (chủ yếu là thơ của các tác giả lớn cả Đàng Ngoài lẫn Đảng Trong, nhƣ: Nguyễn Du, Cao Bá Quát, Ngô Thế Lân ). Trong đó, không ít tác phẩm có sự đan xen giữa tự sự và trữ tình. Thực tế hoạt động nghiên cứu, dạy học văn học cũng cho thấy việc nghiên cứu các tiêu chí nhận diện phƣơng thức tự sự trong các tác phẩm trữ
8. 6 tình của văn học giai đoạn này, chƣa đƣợc chú trọng nhiều, do những nguyên nhân khác nhau, cả khách quan lẫn chủ quan (trong đó, có hạn chế bởi rào cản về ký tự Hán của ngôn ngữ Trung Quốc). Từ những vấn đề đặt ra ở trên, chúng tôi cho rằng tiến hành tìm hiểu yếu tố tự sự trong thơ ca Việt Nam (đặc biệt là thơ ca viết bằng chữ Hán) ở giai đoạn văn học này là việc làm cần thiết đối với nền văn học dân tộc. Qua đó, có thể góp phần nhất định vào thực tiễn hoạt động dạy học, công tác nghiên cứu văn học trung đại hiện nay. II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 1. Tình hình nghiên cứu ở trong nƣớc Liên quan đến nội dung nghiên cứu của Đề tài, hiện nay đã có một số công trình tiêu biểu đƣợc công bố ở trong nƣớc. Các tác giả nhìn nhận vấn đề theo từng góc độ riêng và đề cập ở những mức độ khác nhau. 1.1. Từ góc độ lý luận, tác giả Bùi Duy Tân trong bài “Vấn đề thể loại trong văn học Việt Nam thời cổ”, Tạp chí Văn học số 3 năm 1976, đã có sự phân định tƣơng đối thỏa đáng về mặt thể loại đối với văn học Việt Nam trung đại. Căn cứ vào phƣơng thức phản ánh, tác giả quan niệm có ba nhóm thể loại chính: (1) Nhóm thể loại trữ tình, gồm: thơ trữ tình, phú, từ, khúc, ngâm, vãn, ca ; (2) Nhóm thể loại tự sự, gồm: thơ tự sự, truyện thơ, phú thơ trƣờng thiên lịch sử...; (3) Nhóm thể loại chính luận, gồm: thơ triết học, văn triết học, văn chƣơng chính luận, sớ tấu, chiếu, cáo, hịch Nhƣ vậy, theo Bùi Duy Tân, trong văn học trung đại, thơ tự sự có sự khu biệt và tồn tại độc lập so với thơ trữ tình. Sự khu biệt này xuất phát từ phƣơng thức phản ánh của sáng tạo nghệ thuật [16]. Phƣơng Lựu trong cuốn sách Về quan niệm văn chương cổ Việt Nam, Nhà Xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1985 đã phân tích một cách hệ thống các quan điểm văn chƣơng hiện thực đởi Tống, Đƣờng (Trung Quốc), nhƣ: Lƣu
9. 7 Hiệp, Bạch Cƣ Dị, Đỗ Phủ... và một số tác giả ở Việt Nam. Đặc biệt, tác giả dành hẳn một chƣơng (Chƣơng Bảy) để trình bày khá sâu sắc về quan niệm văn chƣơng mang tính hiện thực và nhân dân trong thời phong kiến mạt kỳ [22; tr. 103 - 127]. Đây là quan niệm văn học tiến bộ, tƣơng xung với quan niệm lạc hậu, thoái hóa kiểu Tống Nho (Trung Quốc). Tác giả cho rằng nội dung xã hội là một trong những căn nguyên cơ bản tạo nên tính hiện thực của văn học Trung Hoa cổ đại cũng nhƣ của văn học Việt Nam cuối thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX. 1.2. Dƣới góc độ thi pháp học, Trần Đình Sử và Nguyễn Thị Bích Hải đã có sự nghiên cứu công phu về thơ trung đại và thơ Đƣờng. Qua đó, nêu lên nhiều luận điểm, luận cứ liên quan đến yếu tố tự sự trong thơ trung đại nói chung và thơ Đƣờng nói riêng. Trần Đình Sử trong cuốn sách Thi pháp văn học Việt Nam trung đại, Nhà Xuất bản Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2005) khẳng định tầm quan trọng của thời gian, không gian trong thơ trung đại: “Quy mô không gian có ý nghĩa đặc biệt để biểu hiện sức mạnh tâm hồn” [34; tr. 216]. Tác giả chia thành các mô hình vận động của không gian và thời gian trong thơ. Về thời gian, có: Thời gian vũ trụ bất; Vô thời gian trong thơ thiền; Thời gian lịch sử; Thời gian con ngƣời... Về không gian, có: Không gian nhàn tản, thoát tục; Không gian tiêu điều, biến dịch; Không gian luân lạc; Không gian trần tục hóa; Không gian thế tục hóa ... Tác giả nêu quan điểm: “Cùng với sự sa sút của xã hội phong kiến, cảm xúc không gian của các nhà thơ đã đổi thay” [34; tr. 220]; và đối với thi ca trung đại Việt Nam thì “Phải sang thời kỳ ý thức cá nhân đƣợc khẳng định ở bình diện thân xác (...) ý thức thời gian con ngƣời mới đƣợc biểu hiện rõ nét trong thơ và đến thời này con ngƣời mới bắt đƣợc cái mạch trong thơ các thời Hán, Nguỵ, Đƣờng” [34; tr. 209]. Ý thức đƣợc mạch
10. 8 thơ qua không gian và thời gian, cũng chính là thể hiện đƣợc tính hiện thực xã hội (yếu tố tự sự) trong thơ. Nguyễn Thị Bích Hải trong cuốn sách Thi pháp thơ Đường (tái bản lần thứ hai), Nhà Xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 2007; đã tập trung làm rõ một số phạm trù thẩm mỹ liên quan đặc trƣng thi pháp thơ Đƣờng. Tác giả trình bày, phân tích một số giá trị thẩm mỹ tạo nên các yếu tố tự sự trong thơ Đƣờng, nhƣ: Con ngƣời trong thơ Đƣờng; Không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật trong thơ Đƣờng. Trong đó, đi sâu phân tích, lý giải không gian vũ trụ, không gian đời thƣờng [12; tr. 31 - 39]; thời gian vũ trụ, thời gian đời thƣờng trong thơ Đƣờng [12; tr. 47 - 56]; thể loại và ngôn ngữ thơ Đƣờng [12; tr. 60 - 75]. Tác giả tách bạch con ngƣời trong thơ Đƣờng làm hai loại: con ngƣời vũ trụ (tƣơng giao, thống nhất với ngoại giới) và con ngƣời xã hội (tƣơng phản, đối lập với ngoại giới) và cho rằng con ngƣời xã hội “chủ yếu xuất hiện trong bộ phận thơ sáng tác theo khuynh hƣớng hiện thực, theo nguyên tắc khách quan” [12; tr. 22]. Lý giải sâu hơn về sự xuất hiện của con ngƣời xã hội trong thơ Đƣờng, tác giả phân tích: “Khi xã hội có những biến động lớn lao, những giá trị bị đảo lộn (...) Nó gọi nhà thơ nhìn vào sự thật xã hội và đòi hỏi nhà thơ phản ánh” [12; tr. 22]. Chính con ngƣời xã hội là tiêu điểm hội tụ của nội dung xã hội đƣợc thơ ca phản ánh. 1.3. Từ góc độ lịch sử văn học, Nguyễn Lộc với công trình đồ sộ Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII - hết thế kỷ XIX (tái bản lần thứ chín), Nhà Xuất bản Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2012 đã nêu lên nhiều luận điểm, luận cứ về nội dung xã hội của văn học. Nội dung xã hội chi phối trực tiếp và cấu thành nên yếu tố tự sự của thơ ca trung đại. Theo tác giả, đã có một trào lƣu nhân đạo chủ nghĩa trong văn học giai đoạn này. Trào lƣu ấy, đƣợc thể hiện trên hai bình diện chính: phê phán hiện thực và đề cao con ngƣời. Từ đó, tác giả khái quát và khẳng định giá trị hiện thực của cả một giai đoạn văn học: