Luận văn Xây dựng hội thoại cho giáo trình Tiếng Việt thực hành dưới góc nhìn của lý thuyết tương tác hội thoại

Nội dung tài liệu: Luận văn Xây dựng hội thoại cho giáo trình Tiếng Việt thực hành dưới góc nhìn của lý thuyết tương tác hội thoại

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------***------ NGUYỄN KIM YẾN XÂY DỰNG HỘI THOẠI CHO GIÁO TRÌNH TIẾNG VIỆT THỰC HÀNH DƢỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT TƢƠNG TÁC HỘI THOẠI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội - 2019
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------***------ NGUYỄN KIM YẾN XÂY DỰNG HỘI THOẠI CHO GIÁO TRÌNH TIẾNG VIỆT THỰC HÀNH DƢỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT TƢƠNG TÁC HỘI THOẠI Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 62 22 02 40 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Văn Thi Hà Nội - 2019
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập do chính tôi nghiên cứu và thực hiện. Các số liệu và kết quả trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Nguyễn Kim Yến
4. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, em đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình từ PGS.TS Vũ Văn Thi – người đã có những định hướng ban đầu và những chỉ dẫn quý báu trong suốt quá trình thực hiện luận án. Em xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới thầy. Qua đây, em cũng xin được gửi lời cảm ơn tới các thầy, cô trong khoa Ngôn ngữ học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy và tạo điều kiện tốt nhất cho em trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Luận án này sẽ không thể hoàn thành nếu không có sự nhiệt tình giúp đỡ của các thầy cô giáo, các bạn đồng nghiệp và đặc biệt là các học viên nước ngoài tại các cơ sở đào tạo tiếng Việt cho người nước ngoài trong quá trình khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Nhân đây, tôi xin được gửi lời cảm ơn tới các thầy cô, các bạn đồng nghiệp và các học viên nói trên. Ngoài sự nỗ lực của bản thân, luận án được hoàn thành còn có sự động viên, khích lệ nhiệt tình, đáng quý từ phía gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến mẹ tôi và những người thân trong gia đình cũng như bạn bè, đồng nghiệp đã ủng hộ và giúp đỡ tôi trong thời gian qua.
5. MỤC LỤC QUY ƢỚC VIẾT TẮT .............................................................................................. 4 DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ 5 MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 6 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................... 6 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ............................................. 8 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án............................................................ 9 3.1. Mục đích của luận án .................................................................................... 9 3.2. Nhiệm vụ của luận án .................................................................................... 9 4. Ý nghĩa của luận án ................................................................................ 10 4.1. Ý nghĩa lý luận ............................................................................................. 10 4.2. Ý nghĩa thực tiễn ......................................................................................... 10 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 10 6. Bố cục của luận án ................................................................................. 11 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN........................................................................................................................ 13 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ....................................................... 13 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tương tác hội thoại và Phân tích hội thoại – Conversation Analysis (CA) trên thế giới .......................................................... 13 1.1.2. Tình hình nghiên cứu tương tác hội thoại tiếng Việt trong nước............. 16 1.2. Cơ sở lý luận về tƣơng tác hội thoại ................................................. 18 1.2.1. Tương tác – Tương tác xã hội – Tương tác hội thoại .............................. 18 1.2.2. Lý thuyết hội thoại .................................................................................... 23 1.2.3. Phân tích hội thoại trên cơ sở dữ liệu định hướng (data-driven) ............ 36 1.3. Cơ sở lý luận về hành động ngôn từ và hành động hỏi-đáp ............. 41 1.3.1. Hành động ngôn từ ................................................................................... 41 1.3.2. Hành động hỏi-đáp ................................................................................... 42 1.4. Vấn đề dạy kỹ năng hội thoại trong giảng dạy ngôn ngữ thứ hai .... 51 1.4.1. Về phương pháp giảng dạy ngôn ngữ thứ hai .......................................... 51 1
6. 1.4.2. Dạy hội thoại trong giảng dạy ngôn ngữ thứ hai ..................................... 53 1.4.3. Dạy hội thoại trong giảng dạy tiếng Việt như một ngôn ngữ thứ hai ...... 64 Tiểu kết chương 1 ...................................................................................... 66 CHƢƠNG 2. KHẢO SÁT VỀ TƢƠNG TÁC HỘI THOẠI TRONG THỰC TẾ VÀ TRONG CÁC GIÁO TRÌNH TIẾNG VIỆT THỰC HÀNH – NHỮNG DỮ LIỆU ĐỊNH HƢỚNG ............................................................................................. 67 2.1. Khảo sát tƣơng tác hội thoại trong thực tế giao tiếp ........................ 67 2.1.1. Khảo sát về cấu trúc hội thoại ................................................................. 67 2.1.2. Khảo sát hướng tương tác hội thoại trong thực tế giao tiếp .................... 72 2.1.3. Khảo sát chiến lược giao tiếp trong hội thoại thực tế ............................. 76 2.2. Khảo sát tƣơng tác hội thoại trong các giáo trình tiếng Việt thực hành ở các trình độ .................................................................................. 79 2.2.1. Những nhận xét chung về biên soạn giáo trình ........................................ 79 2.2.2. Khảo sát bối cảnh tương tác và vai giao tiếp trong hội thoại giáo trình.84 2.2.3. Khảo sát sự tương tác hỏi-đáp trong hội thoại giáo trình tiếng Việt thực hành .................................................................................................................... 93 2.3. Khảo sát về việc ứng dụng hội thoại giáo trình vào tƣơng tác hội thoại thực tế ........................................................................................... 110 2.3.1. Những kết quả khảo sát qua bảng hỏi .................................................... 110 2.3.2. Những kết quả khảo sát qua phỏng vấn sâu .......................................... 116 2.3.3. Từ hội thoại thực tế đến hội thoại giáo trình – Dữ liệu định hướng .... 119 Tiểu kết chương 2 .................................................................................... 122 CHƢƠNG 3. THIẾT KẾ XÂY DỰNG HỘI THOẠI TRONG GIÁO TRÌNH TIẾNG VIỆT VÀ ĐỀ XUẤT PHƢƠNG PHÁP GIẢNG DẠY KỸ NĂNG HỘI THOẠI.................................................................................................................... 124 3.1. Phân loại trình độ tiếng Việt và kỹ năng hội thoại tiếng Việt ........ 124 3.1.1. Tiêu chuẩn phân loại trình độ tiếng Việt ............................................... 124 3.1.2. Các nguyên tắc thiết kế biên soạn giáo trình và phạm vi hội thoại giáo trình .................................................................................................................. 126 3.2. Đề xuất thiết kế xây dựng hội thoại tiếng Việt cho giáo trình dạy tiếng .. 127 2
7. 3.2.1. Những đề xuất chung .............................................................................. 127 3.2.2. Đề xuất xây dựng hội thoại cho trình độ cơ sở bậc A1 và A2 ............... 132 3.2.3. Đề xuất xây dựng hội thoại cho trình độ trung cấp bậc B1 và B2 ......... 139 3.2.4. Đề xuất xây dựng hội thoại cho trình độ cao cấp bậc C1 và C2 ........... 148 3.3. Phƣơng pháp giảng dạy kỹ năng hội thoại tiếng Việt ..................... 157 3.3.1. Về phương pháp dạy học theo nhiệm vụ - Task-based Learning (TBL) 157 3.3.2. Ứng dụng TBL vào việc giảng dạy hội thoại tiếng Việt - Bài giảng thực nghiệm .............................................................................................................. 161 3.3.3. Đề xuất phương pháp giảng dạy kỹ năng hội thoại - Bài giảng luyện tập kỹ năng tương tác hội thoại .............................................................................. 167 Tiểu kết chương 3 .................................................................................... 175 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 177 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................... 180 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 181 PHỤ LỤC 1 ............................................................................................................ 190 PHỤ LỤC 2 ............................................................................................................ 192 3
8. QUY ƢỚC VIẾT TẮT Giáo trình cơ sở GT4 – A1 Giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài 1 Nguyễn Văn Huệ chủ biên (2008), NXB ĐHQG TP. Hồ Chí Minh GT5 – A2 Giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài 2 Nguyễn Văn Huệ chủ biên (2008), NXB ĐHQG TP. Hồ Chí Minh GT1 – A Giáo trình Tiếng Việt cho người nước ngoài Vũ Văn Thi chủ biên (2008), NXB Đại học Quốc gia Hà Nội GT9 – A1 Giáo trình tiếng Việt trình độ A -Tập 1 Đoàn Thiện Thuật chủ biên (2009), NXB Thế giới GT10 – A2 Giáo trình tiếng Việt trình độ A -Tập 2 Đoàn Thiện Thuật chủ biên (2009), NXB Thế giới Giáo trình trung cấp GT6 – B1 Giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài 3 Nguyễn Văn Huệ chủ biên (2004), NXB Giáo dục GT7 – B2 Giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài 4 Nguyễn Văn Huệ chủ biên (2004), NXB Giáo dục GT2 – B Giáo trình Tiếng Việt nâng cao Nguyễn Thiện Nam chủ biên (1998), NXB Giáo dục GT11 – B Giáo trình tiếng Việt trình độ B Đoàn Thiện Thuật chủ biên (2009), NXB Thế giới Giáo trình cao cấp GT8 – C1 Giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài 5 Nguyễn Văn Huệ chủ biên (2007), Khoa Việt Nam học và Tiếng Việt cho người nước ngoài, ĐHQG TP. Hồ Chí Minh GT3 – C Giáo trình Tiếng Việt nâng cao dành cho người nước ngoài Vũ Thị Thanh Hương chủ biên (2004), NXB Khoa học xã hội GT12 – C Giáo trình tiếng Việt trình độ C Đoàn Thiện Thuật chủ biên (2009), NXB Thế giới 4
9. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Bảng thống kê tỷ lệ xuất hiện bối cảnh giao tiếp trong hội thoại của giáo trình ở các trình độ .................................................................................................... 85 Bảng 2.2. Bảng thống kê tỷ lệ xuất hiện các quan hệ liên nhân thể hiện qua các vai giao tiếp trong hội thoại của giáo trình ở các trình độ .............................................. 91 Bảng 2.3. Bảng thống kê tỷ lệ xuất hiện các hành vi giao tiếp trong hội thoại của giáo trình cơ sở .......................................................................................................... 96 Bảng 2.4. Bảng thống kê tỷ lệ xuất hiện các hành vi giao tiếp trong hội thoại của giáo trình trung cấp ................................................................................................... 98 Bảng 2.5. Bảng thống kê tỷ lệ xuất hiện các hành vi giao tiếp trong hội thoại của giáo trình cao cấp .................................................................................................... 102 Biểu đồ 2.1. Thống kê về khó khăn của người học ở các trình độ khi giao tiếp hội thoại tiếng Việt ........................................................................................................ 111 Biểu đồ 2.2. Tỷ lệ áp dụng chủ đề hội thoại giáo trình vào thực tế giao tiếp của học viên ở 3 trình độ ...................................................................................................... 113 Biểu đồ 2.3. Tỷ lệ áp dụng ngữ pháp trong hội thoại giáo trình vào thực tế giao tiếp của học viên ở 3 trình độ ......................................................................................... 115 Biểu đồ 2.4. Tỷ lệ áp dụng từ ngữ trong hội thoại giáo trình vào thực tế giao tiếp của học viên ở 3 trình độ ......................................................................................... 115 Biểu đồ 2.5. Thống kê các lỗi giao tiếp .................................................................. 116 5
10. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Với vị thế của một Việt Nam ngày càng phát triển thịnh vượng và những ấn tượng tốt đẹp về một nền văn hóa Việt Nam đặc sắc trong con mắt bạn bè quốc tế, tiếng Việt đã trở thành một ngôn ngữ phổ biến hơn và thu hút được nhiều người ở nhiều quốc gia khác nhau theo học với những mục đích khác nhau. Từ những vị khách du lịch với mục đích học để nói được một số câu đơn giản khi mặc cả mua hàng hay hỏi han vài câu với người Việt trên đường phố đến những nhà nghiên cứu với mục đích học để có thể đọc được những cuốn sách chuyên môn bằng tiếng Việt, tất cả đều thể hiện mong muốn sử dụng được tiếng Việt nhiều nhất và giống người bản ngữ nhất có thể. Thực tế này cho thấy, nhu cầu và yêu cầu về việc học tiếng Việt của người nước ngoài ngày càng tăng cao. Điều này đòi hỏi một sự phục vụ chuyên nghiệp hơn trong việc giảng dạy tiếng Việt như một ngoại ngữ với những phương tiện và công cụ hiệu quả hơn, trong đó phải kể đến một công cụ là giáo trình tiếng Việt thực hành cho người nước ngoài. Giáo trình là tài liệu tiếng Việt đầu tiên mà một người nước ngoài tiếp xúc khi bắt đầu học tiếng Việt. Những nội dung trong giáo trình dưới sự giảng dạy và hướng dẫn của người thày sẽ định hướng và chi phối vốn tiếng Việt và việc sử dụng tiếng Việt trong tương lai của người học. Do đó, việc biên soạn giáo trình có tầm quan trọng đặc biệt. Xét cho cùng, người học nào cũng mong muốn có thể vận dụng những gì đã học từ giáo trình để giao tiếp, hội thoại với người Việt Nam một cách chuẩn mực nhất và tự nhiên nhất. Các giáo trình tiếng Việt dạy cho người nước ngoài hiện nay đã đáp ứng được phần nào nhu cầu học tập này của người học bằng việc tập trung xây dựng những bài hội thoại để thực hành ngay từ những bài học đầu tiên. Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu cho rằng: hội thoại trong các giáo trình hiện nay chưa được cập nhật về nội dung và thiếu tính tương tác tự nhiên so với thực tế giao tiếp. Học viên nước ngoài vẫn thấy khó hiểu khi người Việt Nam lúc nào gặp nhau trong thang máy cũng phải hỏi “đi đâu đấy” hay không muốn phải trả lời khi được hỏi “lương cháu một tháng bao nhiêu?” cũng như không biết trả lời thế 6