Luận văn Vi phạm điều kiện kết hôn của đồng bào dân tộc thiểu số ở khu vực Tây Bắc Việt Nam

Nội dung tài liệu: Luận văn Vi phạm điều kiện kết hôn của đồng bào dân tộc thiểu số ở khu vực Tây Bắc Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THANH VÂN HẰNG VI PHẠM ĐIỀU KIỆN KẾT HÔN CỦA ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở KHU VỰC TÂY BẮC VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC HÀ NỘI, 2015 a
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THANH VÂN HẰNG VI PHẠM ĐIỀU KIỆN KẾT HÔN CỦA ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở KHU VỰC TÂY BẮC VIỆT NAM Chuyên ngành:Luật Dân sự và Tố tụng dân sự Mã số:60380103 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: T.S Nguyễn Phương Lan HÀ NỘI, 2015 b
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thanh Vân Hằng c
4. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT - HN&GĐ: Hôn nhân và gia đình - KHHGĐ: Kế hoạch hóa gia đình - UBND: Ủy ban nhân dân - TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao - Nghị định 05/2011/NĐ-CP ngày 14/01/2011: Nghị định số 05/2011/NĐ-CP của Chính phủ về công tác dân tộc - Nghị định số 126/2014/NĐ-CP ngày 31/12/2014: Nghị định số 126/2014/NĐ-CP của Chính phủ ngày 31/12/2014 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật HN&GĐ d
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1 ....................................................................................................... 7 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VI PHẠM .................................. 7 ĐIỀU KIỆN KẾT HÔN .................................................................................... 7 1.1. Khái niệm kết hôn và điều kiện kết hôn ............................................... 7 1.1.1. Khái niệm kết hôn ........................................................................... 7 1.1.2. Khái niệm điều kiện kết hôn ........................................................... 9 1.2. Vi phạm điều kiện kết hôn .................................................................. 12 1.2.1. Khái niệm vi phạm điều kiện kết hôn ........................................... 12 1.2.2. Các trường hợp vi phạm điều kiện kết hôn .................................. 15 1.2.3. Hậu quả của việc vi phạm các điều kiện kết hôn ......................... 17 1.3. Điều kiện kinh tế - văn hóa - xã hội của đồng bào dân tộc thiểu số ở khu vực Tây Bắc Việt Nam và ảnh hƣởng của nó tới việc vi phạm điều kiện kết hôn .......................................................................................................... 20 1.3.1. Điều kiện tự nhiên, dân số và phân bố dân cư ............................. 22 1.3.2. Thu nhập, đời sống và tình hình đói nghèo .................................. 24 1.3.3. Y tế và chăm sóc sức khỏe sinh sản .............................................. 25 1.3.4. Văn hóa, phong tục tập quán, giáo dục, pháp luật ...................... 26 CHƢƠNG 2 ..................................................................................................... 31 THỰC TRẠNG VI PHẠM ĐIỀU KIỆN KẾT HÔN Ở ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ KHU VỰC TÂY BẮC VIỆT NAM ................................... 31 2.1. Vi phạm độ tuổi .................................................................................. 33 2.2. Vi phạm sự tự nguyện ........................................................................ 39 2.3. Ngƣời kết hôn bị mất năng lực hành vi dân sự .................................. 43 2.4. Vi phạm các trƣờng hợp cấm kết hôn, cấm chung sống nhƣ vợ chồng 45 2.4.1. Kết hôn, chung sống như vợ chồng vi phạm nguyên tắc hôn nhân một vợ, một chồng ..................................................................................... 45 e
6. 2.4.2. Các trường hợp vi phạm giữa những người luật cấm kết hôn hoặc cấm chung sống như vợ chồng .................................................................. 46 2.5. Việc xác minh các điều kiện kết hôn thông qua thủ tục đăng ký kết hôn 51 CHƢƠNG 3 ..................................................................................................... 55 THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT XỬ LÝ VI PHẠM ĐIỀU KIỆN KẾT HÔN Ở ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ KHU VỰC TÂY BẮC VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ................................................................... 55 3.1. Thực tiễn áp dụng pháp luật xử lý vi phạm điều kiện kết hôn ở đồng bào dân tộc thiểu số khu vực Tây Bắc Việt Nam ........................................ 55 3.2. Kiến nghị hoàn thiện các quy định về điều kiện kết hôn ................... 63 3.3. Kiến nghị biện pháp nâng cao hiệu quả thực hiện các quy định về điều kiện kết hôn ở đồng bào dân tộc thiểu số ..................................................... 66 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 72 f
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Việt Nam - một đất nƣớc với hàng nghìn năm lịch sử, với bề dày giá trị của một nền văn hóa tinh hoa, đậm đà bản sắc dân tộc. Tuy nhiên cũng phải nhìn nhận một cách khách quan rằng cùng với thời gian, sự phát triển của điều kiện kinh tế - xã hội cũng nhƣ những thay đổi trong tƣ duy nhận thức con ngƣời ở nền văn minh hiện đại thì có nhiều yếu tố đã lỗi thời lạc hậu mà sự tồn tại của nó vô hình chung đã kìm hãm sự phát triển của văn hóa nói riêng và cả một quốc gia nói chung. Xét ở góc độ này thì những hủ tục vi phạm điều kiện kết hôn nhƣ tảo hôn, kết hôn hoặc chung sống nhƣ vợ chồng giữa những ngƣời gần gũi về huyết thống thƣờng có ở đồng bào dân tộc thiểu số là minh chứng rõ nét nhất. Đến nay, mặc dù Luật HN&GĐ cùng các văn bản luật khác liên quan đến dân tộc thiểu số, bảo vệ bà mẹ và trẻ em, quyền phụ nữ, bình đẳng giới đã ra đời và đi vào đời sống khá lâu, song hiệu quả trên thực tế chƣa đạt đƣợc nhƣ mong muốn. Theo Báo cáo tổng quan tại Hội thảo thực trạng và giải pháp về tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống trong đồng bào dân tộc thiểu số ngày 02/07/2013 thì kết quả điều tra trong 3 năm 2007 - 2009 cho thấy dân tộc có nhiều trƣờng hợp tảo hôn cao tập trung ở vùng miền núi, nhƣ miền núi phía Bắc: dân tộc Mông chiếm 33%, dân tộc Thái chiếm 23,1%, dân tộc Mƣờng chiếm 15,8% tỷ lệ các cặp vợ chồng. Mặt khác, trung bình mỗi năm ở nƣớc ta có thêm ít nhất là hơn 100 cặp vợ chồng cận huyết thống. Thực tế và khoa học đã chứng minh tỷ lệ trẻ em mắc bệnh bẩm sinh về di truyền do tảo hôn và từ các cặp vợ chồng cận huyết thống cao hơn so với những trẻ em khác. Đó là một trong những nguyên nhân chính dẫn tới tử vong ở trẻ em, đẻ non, sơ sinh nhẹ cân, dị dạng, dị tật, hoặc mang bệnh tật di truyền nhƣ mù màu, bạch tạng, bệnh tan máu, bệnh “lùn” .Xuất phát từ hạn chế của điều 1
8. kiện tự nhiên – kinh tế – xã hội của một số vùng miền dẫn đến tình trạng vi phạm các điều kiện kết hôn diễn ra khá phổ biến trong đồng bào dân tộc thiểu số, điển hình là khu vực Tây Bắc nhƣ: Lai Châu, Hòa Bình, Lào Cai, Điện Biên, Yên Bái...Điều này thể hiện sự thiếu hiểu biết, lạc hậu của một bộ phận dân trí thấp, vừa mang sức nặng kìm hãm sự phát triển của giống nòi, của xã hội. Mục đích của pháp luật khi quy định về điều kiện kết hôn là nhằm đảm bảo các nguyên tắc cơ bản của chế độ HN&GĐ, xây dựng gia đình hạnh phúc, tiến bộ, xóa bỏ các hủ tục lạc hậu, bảo đảm sức khỏe, nòi giống con ngƣời. Luật HN&GĐ năm 2014 ra đời đã sửa đổi, bổ sung các quy định về điều kiện kết hôn phù hợp hơn với tình hình mới, nhƣng bên cạnh đó vẫn còn hạn chế nhất định nhƣ tình trạng ngƣời đồng tính chung sống công khai mặc dù pháp luật không cấm song cũng không đƣợc pháp luật thừa nhận thì xử lý thế nào khi có tranh chấp xảy ra, vấn nạn tảo hôn, kết hôn hoặc chung sống nhƣ vợ chồng cận huyết thống vẫn diễn ra phức tạp và để lại nhiều hệ lụy đau lòng Do đó, tác giả chọn đề tài “Vi phạm điều kiện kết hôn của đồng bào dân tộc thiểu số ở khu vực Tây Bắc Việt Nam” – một vấn đề khoa học mang tính xã hội cao,với những đặc trƣng về đối tƣợng, khu vực địa lý, tập quán, nhằm góp phần nghiên cứu thực trạng vi phạm điều kiện kết hôn hiện nay, đồng thời đề xuất một số kiến nghị hoàn thiện Luật HN&GĐ năm 2014 và giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật ở đồng bào dân tộc thiểu số. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Quyền kết hôn là một trong những quyền cơ bản của con ngƣời và các quy định về điều kiện kết hôn mang ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc đảm bảo quyền đấy. Chính vì thế, chế định kết hôn nói chung và điều kiện kết hôn, vi phạm điều kiện kết hôn nói riêng đã thu hút rất nhiều tác giả nghiên cứu. Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này, tác giả đã tham 2
9. khảo, tìm hiểu một số bài viết có nội dung liên quan đến phạm vi nghiên cứu của luận văn nhƣ sau:“Lợi ích và nguy cơ của sự loạn luận Hoàng tộc”, David Dobbs; “Bí mật dòng họ Vua Tut”, Zahi Hawass; Khuất Thị Thu Hạnh, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, Luận văn thạc sĩ “Chế định kết hôn theo Luật HN&GĐ năm 2000”, Hà Nội, 2009;Trần Thị Phƣơng Thảo, Trƣờng Đại học Luật Hà Nội, Luận văn thạc sĩ: “Các điều kiện kết hôn theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành”, Hà Nội, 2014;Nguyễn Kim Thoa, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, Luận văn thạc sỹ: “Hoàn thiện chế định kết hôn trong Luật Hôn nhân gia đình Việt Nam năm 2000”, Hà Nội, 2014;Vũ Thị Thu Huyền, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, Luận văn thạc sĩ: “Cấm kết hôn theo Luật HN&GĐ Việt Nam năm 2000”, Hà Nội, 2014;Ngô Thị Hƣờng, “Mấy vấn đề về quy định cấm kết hôn giữa những người cùng giới tính”, Tạp chí Luật học, 2001;Bùi Thị Mừng, “Chế định kết hôn trong pháp luật HN&GĐ Việt Nam qua các thời kỳ dưới góc nhìn lập pháp”, Tạp chí Luật học, 2012;Các tham luận tại Hội thảo thực trạng và giải pháp về tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống trong đồng bào dân tộc thiểu số ngày 02/07/2013 của Ủy ban Dân tộc nhƣ: “Tổng quan về tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống trên thế giới và Việt Nam”, GS.TS Đặng Đức Phú - Trung tâm truyền thông và sức khỏe, TSKH Trịnh Thị Kim Ngọc – Viện HLKHXH Việt Nam; “Hệ lụy của tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống ở một số cộng đồng các dân tộc thiểu số ở Việt Nam”, PGS.TS Trần Văn Phòng - Viện trƣởng Viện Triết học, Học viện Chính trị, Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh; “Tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống dưới góc nhìn bình đẳng giới”, Th.s Nguyễn Thị Tƣ – Vụ trƣởng Vụ Dân tộc thiểu số, Ủy ban Dân tộc Tuy nhiên, các nghiên cứu trên đƣợc nhìn nhận và giải quyết vấn đề ở các góc nhìn khác nhau, hay báo cáo, tham luận về một vấn nạn xã hội, mà 3
10. chƣa có bất kỳ đề tài khoa học nào nghiên cứu riêng về vấn đề vi phạm điều kiện kết hôn ở nhóm đối tƣợng điển hình là đồng bào dân tộc thiểu số khu vực Tây Bắc Việt Nam. Do đó, công trình này nghiên cứuvề vi phạm điều kiện kết hôn ở đồng bào thiểu số từ góc độ pháp lý nên không trùng lắp với các công trình trƣớc đó. 3. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài - Mục tiêu tổng quát Mục tiêu tổng quát của đề tài là đƣa ra những kiến nghị hoàn thiện Luật HN&GĐ năm 2014, đƣa ra những giải pháp cụ thể, mang tính khả thi nhằm nâng cao hiệu quả thực thi các quy định pháp luật về điều kiện kết hôn ở đồng bào thiểu số, nâng cao chất lƣợng giống nòi, tiến tới xây dựng xã hội văn minh hiện đại. - Mục tiêu cụ thể Đề tài nghiên cứu nhằm đạt đƣợc những mục tiêu cụ thể sau: Thứ nhất là làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về kết hôn, điều kiện kết hôn, vi phạm điều kiện kết hôn và các nhân tố ảnh hƣởng đến vấn đề này. Thứ hai là phân tích, đánh giá đƣợc thực trạng vi phạm điều kiện kết hôn ở đồng bào dân tộc thiểu số khu vực Tây Bắc Việt Nam, từ đó đƣa ra một số kiến nghị có giá trị về mặt khoa học và thực tiễn. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu tập trung về việc thực hiện cũng nhƣ sự vi phạm điều kiện kết hôn ở đồng bào dân tộc thiểu số khu vực Tây Bắc Việt Nam - cộng đồng thƣờng có những hạn chế nhất định về đời sống cũng nhƣ nhận thức pháp luật dẫn đến tình trạng vi phạm điều kiện kết hôn khá phổ biến. 4