Luận văn Văn xuôi của Nguyễn Trí dưới góc nhìn phê bình sinh thái

Nội dung tài liệu: Luận văn Văn xuôi của Nguyễn Trí dưới góc nhìn phê bình sinh thái

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Quỳnh Thư VĂN XUÔI CỦA NGUYỄN TRÍ DƯỚI GÓC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Quỳnh Thư VĂN XUÔI CỦA NGUYỄN TRÍ DƯỚI GÓC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI Chuyên ngành : Lí luận Văn học Mã số : 8220120 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ THANH XUÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Mọi số liệu, nội dung trình bày trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố ở bất cứ công trình nào. Học viên Nguyễn Thị Quỳnh Thư
4. LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành vào tháng 9 năm 2018 dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Thị Thanh Xuân. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng, biết ơn chân thành và sâu sắc đến người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Thanh Xuân đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ để tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy cô giáo trong Ban giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, phòng Sau đại học và các phòng ban chức năng, cùng các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn, những người đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn Thư viện trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Thư viện Khoa học tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, những nơi đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin cảm ơn sự động viên và giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo, gia đình và bạn bè trong thời gian tôi học tập và nghiên cứu. TP. HCM, tháng 9 năm 2018 Tác giả Nguyễn Thị Quỳnh Thư
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1. PHÊ BÌNH SINH THÁI VÀ HIỆN TƯỢNG VĂN XUÔI NGUYỄN TRÍ ............................................................................. 9 1.1. Khái quát về phê bình sinh thái .............................................................. 9 1.1.1. Phê bình sinh thái: Khái niệm, phương pháp và ứng dụng .............. 9 1.1.2. Văn học sinh thái trong văn học Việt Nam sau 1975..................... 15 1.2. Văn chương và sinh thái trong văn xuôi Nguyễn Trí ......................... 28 1.2.1. Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trí .......................................... 28 1.2.2. Quan điểm sáng tác của Nguyễn Trí .............................................. 28 1.2.3. Dấu ấn sinh thái trong văn xuôi Nguyễn Trí .................................. 30 Tiểu kết chương 1 ...................................................................................... 33 Chương 2. SINH THÁI TỰ NHIÊN TRONG VĂN XUÔI CỦA NGUYỄN TRÍ ......................................................................... 34 2.1. Dấu ấn sinh thái tự nhiên trong văn xuôi của Nguyễn Trí ................... 34 2.1.1. Tự nhiên là nơi cưu mang con người ............................................ 34 2.1.2. Tự nhiên là nơi con người ra sức tàn phá ..................................... 38 2.1.3. Tự nhiên là nơi trừng phạt con người ........................................... 51 2.1.4. Mối quan hệ giữa con người với con người trong quá trình bóc lột tự nhiên .................................................................................... 54 2.1.5. Thông điệp về mối quan hệ giữa con người với tự nhiên ............. 60 2.2. Phương thức biểu hiện sinh thái tự nhiên trong văn xuôi của Nguyễn Trí .......................................................................................... 63 2.2.1. Nghệ thuật xây dựng không gian bối cảnh ..................................... 63
6. 2.2.2. Ngôn ngữ mang tính cá thể hóa cao ............................................... 66 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 77 Chương 3. SINH THÁI NHÂN VĂN TRONG VĂN XUÔI CỦA NGUYỄN TRÍ ........................................................................... 78 3.1. Hiện trạng đô thị hoá trong văn xuôi của Nguyễn Trí .......................... 78 3.1.1. Cái nhìn phản lãng mạn về nông thôn ............................................ 78 3.1.2. Thông điệp về tình người trong cuộc sống đô thị .......................... 99 3.2. Nghệ thuật biểu hiện sinh thái nhân văn trong văn xuôi Nguyễn Trí .......................................................................................... 104 3.2.1. Nghệ thuật trần thuật .................................................................... 104 3.2.2. Giọng điệu trần thuật .................................................................... 111 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 125 KẾT LUẬN .................................................................................................. 126 TÀI LIỆU THAM KHẢO VÀ TRÍCH DẪN............................................ 128
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong thế kỉ XX, con người đang phải đối mặt với nhiều nguy cơ sinh thái như vấn đề khí hậu, mất cân bằng sinh thái, quá trình đô thị hóa, áp bức lao động, áp bức phụ nữ.... Vì cuộc sống nhân loại đang bị đe doạ, văn học cũng góp phần trách nhiệm của mình. Vì thế, khuynh hướng văn học sinh thái ra đời đáp ứng yêu cầu của thời đại. Ở Việt Nam, ý thức sinh thái đã được nhiều tác giả văn xuôi sau năm 1975 đề cập đến. Trong số những gương mặt tiêu biểu của văn xuôi đương đại, Nguyễn Trí là “cây bút mới” nhưng lại gây được tiếng vang lớn, và là đại diện tiêu biểu cho mảng văn xuôi sinh thái sau 1975. Bằng những trải nghiệm của bản thân, Nguyễn Trí đã đưa vào văn chương những đề tài “gai góc”, mới lạ. Đồng thời, vấn đề sinh thái tự nhiên, sinh thái nhân văn trong văn xuôi Nguyễn Trí có dấu ấn rõ nét. Với những đóng góp của mình, Nguyễn Trí là tác giả đáng được quan tâm và nghiên cứu. Cho tới nay, đã có một số công trình khoa học nghiên cứu về nghệ thuật văn xuôi của Nguyễn Trí một cách hệ thống. Tuy nhiên, dựa vào lý thuyết phê bình sinh thái để làm rõ văn xuôi Nguyễn Trí thì chưa thấy có luận văn nào đề cập tới. Việc phản ánh về vấn đề sinh thái trong văn học không phải là sự ngẫu nhiên, xa lạ mà đang là một vấn đề mang tính toàn cầu và cũng là một chủ đề mới của văn học đương đại. Nguyễn Trí đã có những tác phẩm góp chung tiếng nói vào mảnh đất mới này. Chính bởi những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài: Văn xuôi của Nguyễn Trí dưới góc nhìn phê bình sinh thái để nghiên cứu và tìm hiểu thêm về một tác giả trên cảm hứng sáng tác mới.
8. 2 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Vận dụng lí thuyết phê bình sinh thái để nghiên cứu văn xuôi Nguyễn Trí, chủ yếu là truyện ngắn và tiểu thuyết làm đối tượng khảo sát chính. Từ đó để thấy sự phản ứng của văn học trước những khủng hoảng sinh thái đang diễn ra. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu khía cạnh phê bình sinh thái trong văn xuôi Nguyễn Trí qua một số tác phẩm văn xuôi: Bãi vàng, đá quý, trầm hương - tập truyện ngắn, NXB Trẻ, 2013 Đồ tể - tập truyện ngắn, NXB Trẻ, 2014 Thiên đường ảo vọng - tiểu thuyết, NXB Trẻ, 2015 Ảo và sợ - tập truyện ngắn - NXB Trẻ, 2016 Bay cao thì mặc bay cao - tập truyện ngắn, NXB Văn học, Hà Nội, 2016 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 3.1. Nghiên cứu về phê bình sinh thái Phê bình sinh thái đang là một hướng nghiên cứu giàu tiềm năng và đang còn nhiều vấn đề gây tranh cãi. Thời gian qua, chúng ta đã có nhiều công trình, hôi thảo liên quan đến chủ đề môi trường và phát triển bền vững, trong đó nổi bật lên một số nghiên cứu sau: Bài “Phê bình sinh thái-cội nguồn và sự phát triển” (2012) của Đỗ Văn Hiểu đã tổng hợp, giới thiệu phong trào phê bình sinh thái trên thế giới, đồng thời chỉ ra: “Triết học sinh thái là khởi điểm lí luận và căn cứ của phê bình sinh thái”. Bên cạnh khẳng định phê bình sinh thái là cội nguồn tư tưởng của các nhà triết học phương Tây làm tiền đề xuất hiện phê bình sinh thái, tác giả còn cho rằng phê bình sinh thái đang dần lan rộng trên toàn thế giới (Đỗ Văn Hiểu, 2016). Trong bài viết “Mùa xuân, sinh thái và văn chương” (2013), từ gợi dẫn truyện ngắn Muối của rừng, Huỳnh Như Phương nhấn mạnh đến sự tương tác
9. 3 giữa môi trường tự nhiên với con người; đồng thời tác giả cũng chỉ ra vấn đề sinh thái không còn đơn thuần của riêng ngành khoa học nào nữa mà đã trở thành vấn đề toàn cầu trong đó có trách nhiệm của văn chương, đó vừa là vấn đề đạo đức, vừa là vấn đề thẩm mỹ. Sự suy thoái hệ sinh thái của một quốc gia không chỉ quy trách nhiệm cho những người quản lý đất nước mà cả cho sự thờ ơ của từng công dân, trong đó có những nhà văn (Huỳnh Như Phương, 2013). Chuyên luận phê bình sinh thái Rừng khô, suối cạn, biển độc và văn chương (2017) của Nguyễn Thị Tịnh Thy đã cảnh báo những hậu quả nhân loại phải gánh chịu vì những hành vi thô bạo, hám lợi, vô ý thức. Công trình giới thiệu giới thiệu những lý thuyết làm cơ sở lý luận cho văn học sinh thái và phê bình sinh thái ở thế giới và Việt Nam từ “khởi thủy” đến hôm nay. Đồng thời ứng dụng lí thuyết phê bình sinh thái để nghiên cứu văn chương, thể hiện sự tương thích của lí thuyết trong việc phân tích những thể loại, tác phẩm, tác gia văn học cụ thể (Nguyễn Thị Tịnh Thy, 2017). Cuốn sách phê bình sinh thái là gì? (2017) Do Hoàng Tố Mai (chủ biên) gồm những bài dịch và tổng thuật một số công trình nghiên cứu của các nhà khoa học về phê bình sinh thái để độc giả Việt Nam có thể mường tượng một cách cụ thể hơn về phê bình sinh thái, từ bản chất, đặc trưng, đối tượng, phương pháp cho đến mục tiêu nghiên cứu (Hoàng Tố Mai, 2017). Kỷ yếu Hội thảo quốc tế Phê bình sinh thái: tiếng nói bản địa - tiếng nói toàn cầu (2017), đã tổng hợp những kiến thức về sinh thái từ những bài tham luận của các tác giả trong và ngoài nước. Công trình giới thiệu những nghiên cứu và tổng thuật nghiên cứu phê bình sinh thái từ các nền văn học nghệ thuật khác nhau. Đồng thời, nghiên cứu phê bình sinh thái trên cơ sở chất liệu văn học Việt Nam và văn học nước ngoài. Kỷ yếu là tư liệu cần thiết phục vụ cho việc nghiên cứu phê bình sinh thái trong văn học (Nguyễn Đăng Điệp, et al,. 2017).
10. 4 Từ vận dụng lí thuyết phê bình sinh thái, đã có những công trình nghiên cứu sinh thái trong những tác phẩm, tác giả cụ thể. Tác giả Đặng Thị Thái Hà vận dụng lí thuyết phê bình sinh thái để nghiên cứu những tác phẩm, tác giả cụ thể như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Ngọc Tư trong luận văn thạc sĩ của mình (Đặng Thị Thái Hà, 2014). Trong bài viết “Những ngọn gió Hua Tát của Nguyễn Huy Thiệp nhìn từ lí thuyết phê bình sinh thái” (2014), Vũ Minh Đức đã phát hiện ra trong tập truyện ngắn những triết lí sinh thái về cái chết của tự nhiên thông qua các mô tuýp săn bắn, những thông điệp Nguyễn Huy Thiệp đưa ra qua nhân vật nữ, qua biểu tượng từ gợi dẫn sinh thái nữ quyền (Vũ Minh Đức, 2016). Tác giả Trần Thị Ánh Nguyệt đã vận dụng lí thuyết phê bình sinh thái để phân tích những hiện tượng văn học cụ thể như Con người và tự nhiên trong văn xuôi Việt Nam sau 1975 dưới góc nhìn phê bình sinh thái (2016). Tác giả đã khái quát lý thuyết phê bình sinh thái, đồng thời làm rõ biểu hiện của phê bình sinh thái trong văn xuôi Việt Nam sau 1975 ở phương diện nội dung và nghệ thuật. Công trình đã chỉ rõ tư tưởng đối thoại sinh thái trên phương diện điểm nhìn, mô típ, nhân vật, cốt truyện... của văn xuôi sau 1975 với giai đoạn văn xuôi trước đó (Trần Thị Ánh Nguyệt, Lê Lưu Oanh, 2014). Như vậy, phê bình sinh thái đã được đặt lên bàn nghị sự, tuy nhiên có thể coi những nghiên cứu này là “những nốt dạo đầu”. Kỷ yếu Hội thảo Phê bình sinh thái: Lý luận và ứng dụng của trường đại học Sư Phạm TP. Hồ Chí Minh, 30/1/2018 gồm 3 bài viết về lý luận phê bình sinh thái và 10 bài viết về ứng dụng hướng nghiên cứu phê bình sinh thái trong sáng tác của các tác giả sau 1975 như Trang Thế Hy, Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Trí, Lê Văn Thảo, Trần Đức Tiến Bên cạnh đó còn có những bài viết nghiên cứu sinh thái trên phương diện thể loại như truyện ngắn đương đại, tản văn. Hội thảo đã có những phân tích và đánh giá bước đầu văn xuôi Nam Bộ từ góc nhìn phê bình sinh thái. Hội thảo góp phần làm sáng tỏ thêm mối quan hệ hài hoà