Luận văn Văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam Đương Đại

Nội dung tài liệu: Luận văn Văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam Đương Đại

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN DƢƠNG THỊ HƢƠNG VĂN HÓA TÂM LINH TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC HÀ NỘI - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN DƢƠNG THỊ HƢƠNG VĂN HÓA TÂM LINH TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 62 22 01 21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS NGUYỄN THỊ BÍCH THU XÁC NHẬN NCS ĐÃ CHỈNH SỬA THEO QUYẾT NGHỊ CỦA HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ LUẬN ÁN Chủ tịch Hội đồng đánh giá Người hướng dẫn khoa học Luận án Tiến sĩ PGS.TS. Hà Văn Đức PGS.TS. Nguyễn Thị Bích Thu HÀ NỘI - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng mình. Các số liệu, dẫn chứng sử dụng trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, công bố theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan, phù hợp với đối tượng nghiên cứu. Các kết quả này chưa từng được công bố trong bất kì nghiên cứu nào khác. Nghiên cứu sinh Dƣơng Thị Hƣơng
4. LỜI CẢM ƠN Xin trân trọng cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Bích Thu đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo nghiên cứu sinh hoàn thành bản luận án này. Không có sự hướng dẫn tận tâm, nhiệt tình của cô, bản luận án này chắc chắn sẽ không thể hoàn thành. Xin trân trọng cảm ơn gia đình, đồng nghiệp tại Đại học Quốc Gia Hà Nội, bạn bè thân thiết đã luôn bên Nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập và hoàn thành bản luận án này. DƢƠNG THỊ HƢƠNG
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 5 1. Lí do chọn đề tài 5 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 7 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu 7 4. Phương pháp nghiên cứu 8 5. Đóng góp của luận án 9 6. Bố cục của luận án 9 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 10 1.1 Khái lƣợc về văn hóa, tâm linh và văn hóa tâm linh 10 1.1.1 Khái lược về văn hóa 10 1.1.2 Khái lược về tâm linh 12 1.1.3 Khái lược về văn hóa tâm linh 16 1.2 Khái lƣợc về cơ sở hình thành văn hóa tâm linh trong văn hóa 17 Việt Nam 1.2.1 Những yếu tố văn hóa bản địa 17 1.2.2 Những yếu tố văn hóa ngoại sinh 20 1.3 Cơ sở hình thành văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam 24 đƣơng đại 1.3.1 Kế thừa yếu tố văn hóa tâm linh trong văn học dân gian và văn học 25 trung đại 1.3.2 Kế thừa yếu tố văn hóa tâm linh trong văn học hiện đại 1900 – 1945, 28 văn học phương Tây và thế giới 1.4 Tình hình nghiên cứu văn hóa tâm linh trong văn học Việt Nam 29 Tiểu kết chƣơng 1 40 1
6. Chƣơng 2. NHẬN DIỆN MỘT SỐ YẾU TỐ VĂN HÓA TÂM LINH 41 TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI 2.1 Không gian văn hóa tâm linh 41 2.1.1 Sự đa dạng, phong phú trong các loại hình không gian 41 2.1.2 Sự hài hòa, hỗn dung giữa các không gian văn hóa tâm linh 45 2.1.3 Tính thiêng và phàm trong không gian văn hóa tâm linh 47 2.1.4 Không gian văn hóa tâm linh trong những thời khắc lịch sử biến động 50 2.2 Thời gian văn hóa tâm linh 52 2.2.1 Tính kì ảo và tính hiện thực trong thời gian văn hóa tâm linh 53 2.2.2 Tính thiêng trong thời gian văn hóa tâm linh 55 2.2.3 Tính bình đẳng và tính giao thoa trong thời gian văn hóa tâm linh 57 2.2.4 Tính luận đề trong thời gian văn hóa tâm linh 59 2.3 Các hiện tƣợng văn hóa tâm linh 61 2.3.1 Điềm báo 61 2.3.2 Tính linh 64 2.3.3 Mộng 66 2.4 Các nghi lễ văn hóa tâm linh 68 2.4.1 Tang ma 69 2.4.2 Lễ hội 72 2.4.3 Thờ cúng, cầu nguyện 75 2.4.4 Bói toán 79 2.4.5 Các nghi thức tôn giáo, tín ngưỡng 80 Tiểu kết chƣơng 2 82 Chƣơng 3. CÁC LOẠI HÌNH NHÂN VẬT TÂM LINH TRONG 84 TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI 3.1 Nhân vật tu hành 85 2
7. 3.1.1 Nhân vật tu hành trong mối quan hệ giữa Đạo và Đời 85 3.1.1.1 Ẩn dật và tham chính 85 3.1.1.2 Tu đạo và những nỗi niềm thế tục 88 3.1.2 Nhân vật tu hành trong mối quan hệ giữa Thân và Tâm 90 3.1.3 Giải thiêng một số nhân vật tu hành lịch sử 96 3.2 Nhân vật linh hồn, ma quỷ 104 3.2.1 Linh hồn, ma quỷ với những ám ảnh chiến tranh 104 3.2.2 Linh hồn, ma quỷ với motif báo oán, báo ân 107 3.2.3 Linh hồn, ma quỷ với tâm thức con người hiện đại 109 3.3 Nhân vật có năng lực siêu nhiên 113 3.3.1 Nhân vật có phép thuật 113 3.3.2 Nhân vật có năng lực liên thông với người âm 118 Tiểu kết chƣơng 3 12 1 Chƣơng 4. PHƢƠNG THỨC BIỂU HIỆN VĂN HÓA TÂM LINH 123 TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI 4.1 Một số biểu tƣợng mang tính văn hóa tâm linh 123 4.1.1 Mộ 124 4.1.2 Núi 127 4.1.3 Sông 129 4.2 Kiến tạo đề tài và cấu trúc tiểu thuyết theo quan niệm văn hóa 132 tâm linh 4.2.1 Kiến tạo đề tài văn hóa tâm linh 133 4.2.2 Kiến tạo cấu trúc tiểu thuyết theo quan niệm văn hóa tâm linh 136 4.2.2.1 Cấu trúc luân hồi, lời nguyền 136 4.2.2.2 Một vài cấu trúc khác 138 4.3 Dấu ấn của cái kì ảo và cái huyền ảo trong biểu hiện văn hóa tâm linh 139 3
8. 4.3.1 Dấu ấn của cái kì ảo trong biểu hiện văn hóa tâm linh 140 4.3.2 Dấu ấn của cái huyền ảo trong biểu hiện văn hóa tâm linh 144 4.4 Dấu ấn của phân tâm học trong biểu hiện văn hóa tâm linh 146 4.4.1 Phân tâm học với xây dựng giấc mộng 146 4.4.2 Phân tâm học với xây dựng nhân vật tâm linh 149 Tiểu kết chƣơng 4 156 KẾT LUẬN 158 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ 161 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO 162 PHỤ LỤC 176 4
9. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Văn hóa tâm linh là một trong những thành tố quan trọng cấu thành nền văn hóa Việt Nam nói chung, văn học Việt Nam nói riêng. Những dấu ấn văn hóa tâm linh hiển diện rõ nét trong văn học dân gian, văn học trung đại và văn học Việt Nam giai đoạn trước 1945. Sau một thời gian dài vắng bóng trong văn học Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 vì những yếu tố chủ quan và khách quan, văn hóa tâm linh đã dần dần khôi phục lại vị trí, tầm ảnh hưởng của mình trên văn đàn Việt với độ bao phủ rộng khắp ở hầu hết các thể loại thơ, kịch, truyện ngắn và đặc biệt là tiểu thuyết, thể loại vốn được coi như “máy cái của một nền văn học”. Sự xuất hiện của văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại vừa đa dạng, phong phú, vừa sâu sắc, tinh tế và biến ảo. Về thực tiễn sáng tác, nhiều phạm trù, lĩnh vực văn hóa tâm linh là đối tượng miêu tả chính yếu của các tiểu thuyết Việt Nam đương đại như tôn giáo, tín ngưỡng, linh hồn, năng lực siêu nhiên Nhiều hiện tượng, vấn đề quan thiết của đời sống xã hội, đời sống tinh thần của con người hiện đại được các nhà văn phản ánh dưới góc nhìn văn hóa tâm linh như chiến tranh, nỗi cô đơn...Văn hóa tâm linh vừa là đối tượng, vừa là công cụ miêu tả của tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Khảo sát, nghiên cứu văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, chúng ta sẽ tìm thấy dòng chảy văn hóa tâm linh nói riêng, văn hóa nói chung xuyên suốt chiều dài lịch sử đất nước, dân tộc. Dòng chảy này là một trong những nhân tố chính yếu giúp người Việt và thế giới “hiểu” Việt Nam hơn. Điều này càng có ý nghĩa quan trọng trong kỉ nguyên hội nhập, trong thời đại công nghệ 4.0 hiện nay. Đây là lí do cơ bản, quan trọng nhất khiến chúng tôi lựa chọn đề tài Văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Mặt khác, ở khía cạnh nghệ thuật, tiểu thuyết là thể loại mà văn hóa tâm linh ghi dấu ấn đậm nét nhất. Văn hóa tâm linh tham gia vào hầu hết các yếu tố nghệ thuật kiến tạo nên tiểu thuyết đương đại như nhân vật, không - thời gian nghệ thuật, đề tài, cấu trúc, các chi tiết, tình tiết Có thể nói, văn hóa tâm linh là nhân tố quan 5
10. trọng tạo nên “diện mạo mới”, “sắc thái mới” cho tiểu thuyết Việt Nam đương đại và rộng hơn là văn học Việt Nam đương đại. Thông qua việc nghiên cứu văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại chúng ta sẽ thấy được quá trình phát triển và đổi mới của không chỉ tiểu thuyết Việt Nam đương đại mà còn của cả nền văn học Việt Nam đương đại. Vì vậy, chúng tôi lựa chọn khảo sát, nghiên cứu văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại chứ không phải các thể loại văn học khác. Về thực tiễn nghiên cứu, song song với các tác phẩm văn học có sự hiện diện của văn hóa tâm linh là các công trình nghiên cứu văn hóa tâm linh trong văn học nói chung, tiểu thuyết nói riêng. Các công trình này đã khảo cứu văn hóa tâm linh trên nhiều phương diện khác nhau. Có công trình chú tâm vào yếu tố biểu tượng văn hóa tâm linh; có công trình để ý đến cái ảo, công cụ đắc lực khắc họa văn hóa tâm linh; lại có công trình tập trung về những biểu hiện của văn hóa tâm linh Sự xuất hiện của các công trình này đã làm sáng tỏ thêm nhiều vấn đề, khía cạnh về văn hóa tâm linh ở thể loại quan trọng bậc nhất của văn học này. Tuy nhiên cho đến nay vẫn chưa có một công trình nào khảo sát một cách toàn diện vấn đề văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Đây cũng là một lí do thôi thúc chúng tôi thực hiện đề tài Văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Về thực tiễn cuộc sống, hiện vẫn còn nhiều người nhầm lẫn, ngộ nhận, không phân biệt rõ ràng giữa văn hóa tâm linh với các hiện tượng mê tín dị đoan. Trong nhiều trường hợp, ranh giới giữa văn hóa tâm linh và mê tín dị đoan khá mong manh. Chúng tôi lựa chọn đề tài này một phần cũng xuất phát từ mong muốn qua việc nghiên cứu văn hóa tâm linh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại sẽ cung cấp một cái nhìn chân xác, nhận thức đúng đắn hơn về văn hóa tâm linh và việc thực hành văn hóa tâm linh trong cuộc sống. Trên cơ sở thực tiễn sáng tác, thực tiễn nghiên cứu và thực tiễn cuộc sống như đã nêu ở trên, chúng tôi hi vọng công trình của mình sẽ góp thêm một “tiếng nói”, một cách hiểu, một cách lí giải cho ngành khoa học văn học nói riêng, khoa học xã hội và nhân văn nói chung trong việc tìm hiểu văn hóa tâm linh trong tiểu 6