Luận văn Vấn đề môi trường trong truyện Thiếu nhi của Vũ Hùng

Nội dung tài liệu: Luận văn Vấn đề môi trường trong truyện Thiếu nhi của Vũ Hùng

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Thị Phú Hà VẤN ĐỀ MÔI TRƯỜNG TRONG TRUYỆN THIẾU NHI CỦA VŨ HÙNG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Thị Phú Hà VẤN ĐỀ MÔI TRƯỜNG TRONG TRUYỆN THIẾU NHI CỦA VŨ HÙNG Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã ngành : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. BÙI THANH TRUYỀN Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. TP. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 9 năm 2018 Tác giả luận văn Trần Thị Phú Hà
4. LỜI CÁM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình đến PGS.TS. Bùi Thanh Truyền, người đã hết lòng giúp đỡ và tận tình hướng dẫn cho tôi trong suốt quá trình hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô đã nhiệt tình giảng dạy cho tôi trong thời gian đào tạo vừa qua. Tôi xin cảm ơn quý thầy cô Khoa Ngữ văn, các thầy cô Phòng Sau Đại học Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã luôn quan tâm, tạo điều kiện cho chúng tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin gởi lời đặc biệt tri ân đến nhà văn Vũ Hùng, người đã nhiệt thành cung cấp tác phẩm và giúp tôi có thêm cứ liệu cho việc nghiên cứu đề tài. Cuối cùng, tôi xin thành thật cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã yêu quý, luôn ủng hộ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi. Trân trọng. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 9 năm 2018 Tác giả Trần Thị Phú Hà
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 Chương 1. NHÀ VĂN VŨ HÙNG – NGƯỜI DỰNG BẢO TÀNG THIÊN NHIÊN BẰNG CHỮ ................................................... 14 1.1. Cuộc đời và quan niệm văn chương của Vũ Hùng .................................. 14 1.1.1. Cuộc đời Vũ Hùng ........................................................................ 14 1.1.2. Quan niệm văn chương của Vũ Hùng ........................................... 16 1.2. Truyện thiếu nhi của Vũ Hùng- những bảo tàng thiên nhiên bằng chữ ......... 19 1.2.1. Một sự nghiệp sáng tác đáng trân trọng ........................................ 19 1.2.2. Những khúc tráng ca tâm huyết về thiên nhiên, đại ngàn ............. 20 1.3. Tiếp cận vấn đề môi trường trong văn học thiếu nhi Vũ Hùng ............... 22 1.3.1. Khái lược phê bình sinh thái ......................................................... 23 1.3.2. Tiếp cận vấn đề môi trường trong văn học thiếu nhi Vũ Hùng từ cách đọc phê bình sinh thái ......................................................................... 29 Chương 2. MÔI TRƯỜNG TRONG TRUYỆN THIẾU NHI CỦA VŨ HÙNG NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG ............ 33 2.1. Những cung bậc của thiên nhiên, đại ngàn .............................................. 33 2.1.1. Hùng vĩ, tráng lệ ............................................................................ 33 2.1.2. Nên thơ, diệu kì ............................................................................. 36 2.1.3. Bao dung, độ lượng ....................................................................... 41 2.1.4. Trả đũa và cảnh báo nghiêm minh ................................................ 44 2.2. Thế giới động vật phong nhiêu, kì thú ..................................................... 47 2.2.1. Đa dạng về chủng loại ................................................................... 47 2.2.2. Phong phú về tập tính, sinh hoạt ................................................... 50 2.2.3. Gắn bó với môi trường sinh sống ................................................. 58
6. 2.2.4. Gần gũi, thân thiện với con người................................................. 60 2.3. Những thông điệp giàu tính thời sự, nhân văn về môi trường ................. 64 2.3.1. Bảo vệ, trân quý thiên nhiên ......................................................... 64 2.3.2. Triết lí sống hòa đồng, vô sự với môi trường ............................... 70 2.3.3. Thẩm mĩ sinh thái - cốt lõi của tinh thần nhân bản ...................... 74 Chương 3. MÔI TRƯỜNG TRONG TRUYỆN THIẾU NHI CỦA VŨ HÙNG NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT ..... 81 3.1. Khắc họa môi trường qua ngôn từ nghệ thuật .......................................... 81 3.1.1. Ngôn ngữ giàu âm thanh, hình ảnh ............................................... 82 3.1.2. Ngôn ngữ đầy màu sắc, mùi vị ..................................................... 87 3.1.3. Ngôn ngữ với những biện pháp tu từ độc đáo .............................. 92 3.2. Đặc tả môi trường qua điểm nhìn trần thuật ............................................ 97 3.2.1. Điểm nhìn văn chương hóa ........................................................... 97 3.2.2. Điểm nhìn khoa học hóa ............................................................. 102 3.2.3. Điểm nhìn dịch chuyển theo không gian, thời gian .................... 105 3.3. Tái hiện môi trường qua giọng điệu trần thuật ...................................... 108 3.3.1. Giọng điệu điềm tĩnh, tự tại ........................................................ 109 3.3.2. Giọng ngợi ca trang trọng ........................................................... 113 3.3.3. Giọng điệu triết lí ........................................................................ 116 KẾT LUẬN .................................................................................................. 122 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 125 PHỤ LỤC
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong gần hai thập kỉ đầu thế kỉ XXI, cùng với sự phát triển của khoa học kĩ thuật, con người phải đối mặt với nguy cơ khủng hoảng môi trường ngày càng nghiêm trọng. Trước vấn đề mang tính cấp thiết của toàn nhân loại, văn học và nghiên cứu phê bình văn học cần chia sẻ trách nhiệm của mình. Thông qua việc tìm hiểu vấn đề môi trường được đề cập trong các tác phẩm văn học, bằng cách phân tích các diễn ngôn về thiên nhiên và môi trường, phê bình văn học có thể tác động đến tâm thức con người, điều chỉnh nhận thức, khắc phục những ngộ nhận về môi trường, để từ đó, có những cách ứng xử đúng đắn hơn, hướng đến sự phát triển bền vững. 1.2. Với đặc trưng riêng của mình, văn học thiếu nhi, từ lâu, luôn gắn bó với đề tài thiên nhiên, muông thú. Trong những trang sách thiếu nhi, thiên nhiên thơ mộng và kì vĩ luôn là đối tượng của những khát khao khám phá của các em, không phải để chiếm hữu mà để bảo tồn và thưởng lãm những vẻ đẹp kì diệu của tạo hóa. Bởi thế, đi sâu nghiên cứu vấn đề môi trường trong văn học thiếu nhi là một hướng đi đúng đắn và mang tính thời sự. Việc phát hiện những vấn đề môi trường trong dạng thức văn học thiếu nhi cũng là cách đánh thức ở các em và ở cả người lớn - những đứa trẻ của ngày xưa - tình yêu với thiên nhiên, ý thức yêu quý, bảo vệ, sống hòa hợp với môi trường. 1.3. Vũ Hùng là một nhà văn viết truyện thiếu nhi nổi tiếng. Thành danh từ trước 1975 nhưng sau 25 năm định cư tại Pháp, Vũ Hùng và những tác phẩm của ông mới được nhiều người biết đến. Những trang viết của ông không chỉ để lại những bài học bổ ích cho thiếu nhi mà còn là những trang viết thấm đẫm tình yêu thiên nhiên và ẩn chứa những thông điệp môi trường. Đồng cảm với tình yêu ấy ở ông, đồng thời cũng mong muốn góp phần khẳng định tên tuổi, vị trí của một nhà văn có tâm và có tài, tôi chọn nghiên cứu đề tài “Vấn đề môi trường trong truyện thiếu nhi của Vũ Hùng”. Đây cũng là một việc làm cần thiết và hữu ích nhằm góp thêm những thanh âm, dù nhỏ bé, vào dàn đồng ca bảo vệ môi trường mà các nhà khoa học, nhà văn đang tích cực khởi xướng.
8. 2 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Những nghiên cứu về vấn đề môi trường trong văn học thiếu nhi Chuyên luận Truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975 là công trình nghiên cứu công phu của tác giả Lã Thị Bắc Lý về diện mạo và quá trình phát triển của văn học thiếu nhi Việt Nam, những đổi mới quan niệm về đối tượng và hình tượng nhân vật trẻ em trong truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975. Ở nội dung “Trẻ em trong quan hệ đa chiều với thế giới xung quanh”, tác giả đã có những phát hiện quan trọng về mối quan hệ giữa trẻ em với thiên nhiên với tư cách là môi trường để các em lớn lên và phát triển: “Mỗi trang viết về thiên nhiên không chỉ là sự khám phá về thế giới tự nhiên mà còn là sự khám phá về cuộc đời về chính bản thân con người. Với quan niệm con người cũng là một bộ phận của tổng thể thế giới tự nhiên, hài hòa, cân bằng trong vẻ đẹp của thiên nhiên, nhà văn đã nhìn thiên nhiên trong mối giao hòa bầu bạn và bình đẳng. Thiên nhiên thơ mộng và hào phóng quây quần trong cuộc sống của trẻ em – những đứa trẻ thông minh, tinh nhạy với khát vọng khám phá mọi sự bí hiểm của thiên nhiên, không phải để chế ngự và khai thác thiên nhiên và để bảo tồn và thưởng thức những vẻ đẹp kì diệu của tạo hóa” (Lã Thị Bắc Lý, 2000). Bài viết Cảm nhận về văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ XXI cũng là kết quả nghiên cứu của Lã Thị Bắc Lý về văn học thiếu nhi Việt Nam. Tác giả đã trình bày những nhận xét, đánh giá của mình về khá nhiều nhà văn, nhà thơ gắn bó với tuổi thơ như Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Quỳnh, Dương Thuấn, Trần Hoài Dương, Cao Xuân Sơn, Hoài Khánh, Nguyễn Ngọc Thuần, Nguyễn Ngọc Tư và nhận định khái quát: “Ở giai đoạn này, với hiện thực đời sống bình thường, văn học cho các em mang giọng gần gũi, tự nhiên, bình đẳng với bạn đọc hơn. Bên cạnh đó là giọng trữ tình tiếp nối văn mạch truyền thống đậm tính nhân văn, hướng về những tình cảm sáng trong, cao đẹp của con người và những cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp của đất nước, quê hương”. Trong bài viết, Lã Thị Bắc Lý cũng trình bày những nhận xét tinh tế về hình ảnh thiên nhiên trong tác phẩm của một số nhà văn, nhà thơ. Với Nguyễn Nhật Ánh, thiên nhiên thường gắn với những cuộc phiêu lưu, khám phá đầy hấp dẫn của trẻ thơ. Với Nguyễn Quỳnh, thiên nhiên hoang dã, khắc nghiệt gắn với cảnh thú
9. 3 dữ rừng xa và những chuyện phiêu lưu, mạo hiểm. “Cùng với chất văn dạt dào cảm xúc, phóng khoáng. Nguyễn Quỳnh đã “làm mới” sự cảm nhận của bạn đọc về thiên nhiên trong sự khám phá thú vị và nhân văn”. Với Dương Thuấn, “bạn đọc sẽ gặp ở đó một thế giới trẻ thơ cùng với thiên nhiên vùng cao hết sức sống động. Đó là cỏ cây hoa trái muôn sắc màu, là tiếng suối reo, là hòn sỏi thần kì, là tiếng hò săn bắn, là một làn khói sớm với mùi thịt nướng, là những phong tục tập quán, những huyền thoại làm mê đắm lòng người. Thơ Dương Thuấn đã dựng nên một không gian rộng lớn, vừa hùng vĩ vừa lãng mạn; vừa xa xôi lại vừa rất đỗi gần gũi, thân thương và quyến rũ. Ở vùng quê ấy, con người được sống hồn nhiên, vô tư trong sự bao bọc, vỗ về của thiên nhiên, trong cái đẹp vô biên của trời đất. Người và cảnh, cảnh và người giao hòa, quấn quýt với nhau” (Lã Thị Bắc Lý, 2013). Trong một số bài viết, luận văn, khóa luận nghiên cứu về thơ, truyện thiếu nhi của một nhà văn, nhà thơ cụ thể, các tác giả nghiên cứu đều khẳng định sự gần gũi của trẻ thơ với thiên nhiên và đều ghi nhận: thiên nhiên kì thú muôn màu đóng vai trò quan trọng đối với đời sống của trẻ thơ, thiên nhiên mở ra cánh cửa để trẻ em tiếp xúc với thế giới, nuôi dưỡng tâm hồn. Có thể kể một số bài viết và luận văn sau: Trong bài viết Thế giới loài vật trong truyện Nguyễn Nhật Ánh, Bùi Thanh Truyền, Đỗ Thị Kiều Liên, Đỗ Thị Ánh My, Ngô Hoàng Thanh Thư, Nguyễn Văn Toàn đã trình bày những nhận xét, đánh giá rất xác đáng về “vườn bách thú diệu kì trong truyện Nguyễn Nhật Ánh”. Trong đó, các tác giả cho rằng, trong những trang viết của nhà văn, “thiên nhiên và con người như hòa làm một, qua thiên nhiên hay cụ thể hơn là qua các loài vật mà con người có thể dễ dàng thể hiện cảm xúc của mình”. Thế giới loài vật trong nhiều trang văn của Nguyễn Nhật Ánh chứa đựng bao điều tốt đẹp, rất người. Mỗi con vật đều vô cùng gần gũi, sẵn sàng bầu bạn, sẻ chia với chúng ta, nhưng có đôi khi, chúng ta lại quên mất sự tồn tại của chúng, thậm chí con người đã có những việc làm không tốt như săn bắt, gây tổn hại đến giới tự nhiên. Sự tin cậy, yêu thương, chung thủy của các loài động vật dành những cô bé cậu bé người là “phần thưởng xứng đáng đối với những ai triệt để thực thi lối sống vô sự với tạo hóa”. Nhiều tác phẩm viết về loài vật của Nguyễn Nhật Ánh như một lời nhắn nhủ
10. 4 “hãy chung tay bảo vệ các loài động vật, đó cũng là bảo vệ thiên nhiên, môi trường, bảo vệ chính sự tồn vong của nhân loại. Những phương châm sống tích cực ấy không chỉ hữu ích với trẻ thơ mà còn dễ dàng mê dụ, tạo được sự đồng thuận từ người lớn” (Bùi Thanh Truyền, Đỗ Thị Kiều Liên, Đỗ Thị Ánh My, Ngô Hoàng Thanh Thư, Nguyễn Văn Toàn, 2015). Bài viết Đất rừng phương Nam - Một mảnh tình của người dân Nam Bộ của tác giả Huy Minh là những cảm xúc chân thành của người viết khi đọc tiểu thuyết Đất rừng Phương Nam của Đoàn Giỏi. Tác giả đã có những cảm nhận rất sâu sắc về vùng đất phương Nam: “Cuốn sách, đối với tôi, còn như một di sản về cảnh vật Nam Bộ, khi thời đại công nghiệp hóa và thay đổi môi trường khiến cho những cánh rừng teo nhỏ, lũ tôm cá dần biến mất, đọc cuốn sách để nhớ về một vùng đất đã từng trù phú dường ấy, nơi nuôi dưỡng cả một bầu tuổi thơ trong trẻo mà những cô bé, cậu bé lớn lên” (Huy Minh, 2017). Luận văn Đặc điểm truyện viết cho thiếu nhi của Phạm Hổ, tác giả Ngô Đình Vân Nhi khi nghiên cứu về những nguồn cảm hứng chính trong truyện viết cho thiếu nhi của Phạm Hổ đã khẳng định: “Phạm Hổ đã từng làm những cuộc du hành vào thiên nhiên để khám phá biết bao điều lạ lùng mà thiên nhiên đã ban tặng cho cuộc sống. Thiên nhiên hiện lên vừa gần gũi thân thiết, vừa đa dạng sắc màu với bao nét kì thú bất ngờ” (Ngô Đình Vân Nhi, 2008). Nguyễn Thị Thúy trong Khóa luật tốt nghiệp Đại học Thiên nhiên và loài vật trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi đã ghi nhận: “Sự phong phú của thiên nhiên không gì có thể so sánh được, thế giới tự nhiên bao đời nay luôn là đề tài cho sức sáng tạo kì diệu của con người. Thiên nhiên phong phú, đa dạng luôn được coi là người bạn gần gũi, thân thiết nhất với các em và đem đến cho các em nhiều bất ngờ thú vị” (Nguyễn Thị Thúy, 2017). Những công trình nghiên cứu, những bài viết nói trên tuy không trực tiếp đề cập vấn đề môi trường nhưng đều đã đi vào khảo sát, tìm hiểu hình ảnh thiên nhiên, thú vật trong những tác phẩm viết cho thiếu nhi và đều khẳng định sự gắn bó của trẻ thơ với thiên nhiên như một thiên bẩm. Thiên nhiên trong truyện viết cho thiếu nhi