Luận văn Vấn đề mô hình văn bản văn học từ quan điểm của IU.M.Lotman về cấu trúc văn bản nghệ thuật

Nội dung tài liệu: Luận văn Vấn đề mô hình văn bản văn học từ quan điểm của IU.M.Lotman về cấu trúc văn bản nghệ thuật

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Lương Văn Kiệt VẤN ĐỀ MÔ HÌNH VĂN BẢN VĂN HỌC TỪ QUAN ĐIỂM CỦA IU.M.LOTMAN VỀ CẤU TRÚC VĂN BẢN NGHỆ THUẬT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Lương Văn Kiệt VẤN ĐỀ MÔ HÌNH VĂN BẢN VĂN HỌC TỪ QUAN ĐIỂM CỦA IU.M.LOTMAN VỀ CẤU TRÚC VĂN BẢN NGHỆ THUẬT Chuyên ngành : Lí luận văn học Mã số : 8220120 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN LƯƠNG HẢI KHÔI Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, mọi dẫn liệu đều đã được trích dẫn nguồn. Nội dung trình bày trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố ở bất cứ công trình nào. Học viên Lương Văn Kiệt
4. LỜI CẢM ƠN Tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến TS. Nguyễn Lương Hải Khôi. Người Thầy đã luôn tin tưởng, tận tình chỉ dẫn và truyền niềm đam mê nghiên cứu cũng như các giá trị khoa học để tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Thầy Hoàng Phong Tuấn, Cô Phạm Ngọc Lan với những kiến thức nghiên cứu khoa học mà Thầy, Cô đã nhiệt tình chỉ dẫn cho tôi; quý Thầy/ Cô Khoa Ngữ Văn Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Đại học Sư phạm Hà Hội, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh đã nhiệt tình giảng dạy cho tôi trong thời gian học tập. Đồng gửi lời cảm ơn đến quý cán bộ Phòng Sau Đại học đã tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành khóa học. Và tôi xin đặc biệt gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè, những người đã luôn động viên và ủng hộ sự lựa chọn của tôi trong suốt thời gian qua. Xin trân trọng tri ân! Tp. Hồ Chí Minh, tháng 09 năm 2018 Lương Văn Kiệt
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 Chương 1. MÔ HÌNH VĂN BẢN VĂN HỌC ................................................ 15 1.1. Chủ nghĩa cấu trúc trong văn học và phương pháp nghiên cứu của Iu.M.Lotman ................................................................................... 15 1.1.1. Sự ra đời của Chủ nghĩa cấu trúc trong văn học ......................... 15 1.1.2. Đối tượng nghiên cứu của Chủ nghĩa cấu trúc trong văn học ...... 20 1.1.3. Iu.M.Lotman và phương pháp cấu trúc - ký hiệu học ................. 23 1.2. Nền tảng xây dựng Mô hình văn bản văn học ..................................... 28 1.2.1. Văn bản, văn bản nghệ thuật và văn bản văn học ....................... 28 1.2.2. Khởi nguồn của vấn đề Mô hình văn bản văn học ...................... 31 1.2.3. Về các thuật ngữ phục vụ cho việc xây dựng Mô hình văn bản văn học ............................................................................35 1.3. Mô hình văn bản văn học như là một chỉnh thể ................................... 40 1.3.1. Phương diện cấu hình của Mô hình văn bản văn học .................. 41 1.3.2. Phương diện tính chất của Mô hình văn bản văn học ................. 45 1.3.3. Sự tương tác giữa các yếu tố cấu hình và tính chất như một nguyên tắc vận động của mô hình ........................................... 48 Tiểu kết chương 1 ............................................................................................... 52 Chương 2. MÔ HÌNH VĂN BẢN VĂN HỌC - VẤN ĐỀ CẤU HÌNH ....... 53 2.1. Khung khổ ........................................................................................ 53 2.1.1. Khung khổ như là một yếu tố phân định phạm vi kể chuyện ....... 53 2.1.2. Khung khổ trong mối quan hệ với không gian ........................... 56 2.1.3. Khung khổ trong mối quan hệ với thời gian ............................... 59
6. 2.2. Không gian nghệ thuật ...................................................................... 63 2.2.1. Không gian nghệ thuật và vấn đề “Ký hiệu quyển” .................... 64 2.2.2. Thuyết nhị nguyên như là một nguyên tắc phân định không gian 67 2.2.3. Ranh giới giữa các không gian đối lập....................................... 72 2.3. Nhân vật .......................................................................................... 75 2.3.1. Nhân vật và tính cách nhân vật ................................................. 75 2.3.2. Nhân vật trong mối quan hệ với không gian nghệ thuật .............. 80 2.3.3. Nhân vật trung gian như là một sự phân hóa về mặt chức năng ... 83 Tiểu kết chương 2 ............................................................................................... 86 Chương 3. MÔ HÌNH VĂN BẢN VĂN HỌC - VẤN ĐỀ TÍNH CHẤT .... 87 3.1. Cốt truyện ......................................................................................... 87 3.1.1. Về thuật ngữ Cốt truyện ........................................................... 88 3.1.2. Biến cố như là một yếu tố cấu thành cốt truyện ......................... 92 3.1.3. Biến cố như là cơ sở phân loại cốt truyện .................................. 95 3.2. Điểm nhìn ......................................................................................... 99 3.2.1. Điểm nhìn như là một yếu tố mang tính định hướng .................. 99 3.2.2. Mối quan hệ giữa điểm nhìn và tính chân thực ........................ 103 3.2.3. Từ kỹ thuật điện ảnh đến tiến trình di chuyển điểm nhìn trong văn bản văn học .................................................................... 108 Tiểu kết chương 3 ............................................................................................. 113 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 114 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 117 PHỤ LỤC
7. DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Mô hình sản xuất VAC khép kín ................................................................ 46 Hình 1.2. Qui luật cấu tạo hình tam giác .................................................................... 49 Hình 2.1. Một số chức năng của 2 bán cầu não .......................................................... 69 Hình 3.1. Ảnh hưởng của khoảng cách đối với nội dung bức ảnh ........................... 110 Hình 3.2. Băng phim ................................................................................................ 112
8. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự ra đời của Chủ nghĩa cấu trúc (Structuralism) đã mở ra một hướng đi mới trên con đường nghiên cứu văn học. Các nhà cấu trúc luận hướng đến việc khám phá giá trị văn học trong chính tổ chức nội tại của văn bản văn học. Xuất phát từ chủ nghĩa cấu trúc, chúng tôi cho rằng việc phân tích cấu trúc văn bản văn học bằng phương pháp cấu trúc - ký hiệu học của Iu.M.Lotman là một con đường đắc dụng để tiếp cận thế giới văn học. Với vai trò “chủ soái” của trường phái cấu trúc - ký hiệu học Tartu, Iu.M.Lotman được xem là người có đóng góp rất lớn đối với Chủ nghĩa cấu trúc cũng như Ký hiệu học ở Liên Xô nói riêng và trên thế giới nói chung. Công trình Cấu trúc văn bản nghệ thuật (1970) của Iu.M.Lotman được R.Vroon (nguời đã dịch Cấu trúc văn bản nghệ thuật từ tiếng Nga sang tiếng Anh) nhìn nhận với tư cách là một đóng góp đáng kể của Liên Xô cho Chủ nghĩa cấu trúc và Ký hiệu học trên thế giới. Các công trình khác của Iu.M.Lotman về Ký hiệu học văn hóa cũng tạo được sự quan tâm rộng rãi trong giới nghiên cứu. Phương pháp nghiên cứu của Iu.M.Lotman chủ yếu được đặt trên nền tảng cơ bản của Chủ nghĩa cấu trúc (Structuralism) trong sự kết hợp với Ký hiệu học (Semiotic). Theo Bogusław Żyłko (2014), “Điều quan trọng hơn là Lotman kết nối chủ nghĩa cấu trúc của mình với ký hiệu học, và kết quả là tạo ra một ghép nối có dạng cấu trúc - ký hiệu học”. Mặt khác, việc gắn liền văn học với hiện thực dựa trên quan điểm “phản ánh hiện thực, mô tả hiện thực”, theo Trịnh Bá Đĩnh (2011) vẫn còn sức ảnh hưởng đối với Iu.M.Lotman và các nhà cấu trúc luận Nga. Từ quan điểm đó, Iu.M.Lotman xem văn bản nghệ thuật như là một mô hình (model) của thế giới hiện thực với các đặc tính cấu trúc của riêng nó: “tác phẩm nghệ thuật là mô hình hữu hạn của thế giới vô hạn” (Lotman, Iu. M., 2004). Trong công trình Cấu trúc văn bản nghệ thuật (1970), Iu.M.Lotman đặt ra vấn đề văn bản nghệ thuật (trong đó có văn học) đã mô hình hóa (modeling) thế giới khách quan như thế nào. Ông nhìn nhận cấu trúc của văn bản nghệ thuật như là một tổ chức thông tin, từ đó nghiên cứu bằng cách nào có thể khám phá cấu trúc của văn bản nghệ thuật, đặc biệt là văn học nghệ thuật, trong mối liên hệ với yếu tố văn hóa và đặt trong bối cảnh văn hóa.
9. 2 Đặt quan điểm của của Iu.M.Lotman về cấu trúc văn bản nghệ thuật vào trọng tâm nghiên cứu của luận văn, vấn đề tiếp theo mà chúng tôi quan tâm là hệ thống hóa các quan điểm nghiên cứu của Iu.M.Lotman về việc văn học (một bộ phận của nghệ thuật) đã mô hình hóa thế giới khách quan như thế nào. Từ đó, chúng tôi rút ra vấn đề Mô hình văn bản văn học dựa trên các ý niệm của Iu.M.Lotman về vài trò mô hình hóa của văn học đối với thế giới khách quan cùng với các nghiên cứu của ông về cấu trúc văn bản nghệ thuật. Xét đến tính khả thi của một hướng nghiên cứu có phần nào đóng góp cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn, với những lý do và mục đích trên, chúng tôi quyết định nghiên cứu đề tài: VẤN ĐỀ MÔ HÌNH VĂN BẢN VĂN HỌC TỪ QUAN ĐIỂM CỦA IU.M.LOTMAN VỀ CẤU TRÚC VĂN BẢN NGHỆ THUẬT 2. Mục đích nghiên cứu Trong Cấu trúc văn bản nghệ thuât, Iu.M.Lotman xem “Tác phẩm nghệ thuật là một mô hình nhất định của thế giới, một thông báo nào đó bằng ngôn ngữ nghệ thuật” hay “tác phẩm nghệ thuật là mô hình hữu hạn của thế giới vô hạn” (Lotman, Iu. M., 2004), Theo đó, có thể cho rằng Iu.M.Lotman hẳn đã đề cập đến vấn đề mô hình trong mối liên hệ giữa tác phẩm nghệ thuật với thế giới thực tại. Tuy nhiên, vấn đề mô hình ấy vẫn chưa được minh định một cách rõ ràng và cụ thể, ở chỗ mô hình đó được tạo thành từ đâu? Nó hoạt động như thế nào và có tính chất ra sao? Trên cơ sở đó, mục đích hướng đến của việc nghiên cứu là làm rõ vấn đề mô hình và Mô hình văn bản văn học dựa trên các định hướng của Iu.M.Lotman và quan điểm của ông về cấu trúc văn bản nghệ thuật. Hướng nghiên cứu này ấp ủ việc tìm ra một con đường mới cho việc khám phá cơ chế vận động nội tại ẩn chứa sau lớp ngôn từ của văn bản văn học, từ đó có thể tạo điều kiện cho những nghiên cứu sâu hơn về sau. Nghiên cứu văn bản văn học theo quan điểm của Iu.M.Lotman là một con đường khách quan và thú vị trong việc khám phá những mối quan hệ nội tại còn đang ẩn mình dưới lớp ngôn từ hiển lộ ở bề mặt văn bản văn học dựa trên phương pháp cấu trúc - ký hiệu học của ông. Thứ mà theo chúng tôi, đã tạo thành một mô hình vận động của văn bản với tư cách như là một cơ chế sinh nghĩa. Dựa trên các công trình nghiên cứu của Iu.M.Lotman, chúng
10. 3 tôi tiến hành hệ thống hóa các quan điểm nghiên cứu của ông thành những luận điểm chính trong việc xây dựng Mô hình văn bản văn học. Bằng con đường đó, việc khám phá ý nghĩa, giá trị của các văn bản văn học hẳn sẽ mang đến những kiến giải thú vị và có cơ sở khách quan khoa học chứ không chỉ dừng lại ở sự cảm nhận chủ quan của người đọc. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Vấn đề Mô hình văn bản văn học mà Iu.M.Lotman đã có những ý niệm nền tảng trong các công trình nghiên cứu của ông. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Theo thống kê của nhóm dịch giả Trần Ngọc Vương, Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Thu Thủy (2004) trong bản dịch thuật công trình Cấu trúc văn bản nghệ thuật, tính đến thời điểm hiện tại, có thể tập hợp các công trình của Iu.M.Lotman thành ba nhóm chính xoay quanh các lĩnh vực văn học, ký hiệu học, cấu trúc luận, văn hóa học. LĨNH VỰC CÔNG TRÌNH Các công trình về thơ ca của A.Pushkin, Văn học Nga M.Lermontôv, F.T.Chiuchev Các bài giảng về thi pháp cấu trúc (1967) Lý thuyết mô hình hóa Câu trúc văn bản nghệ thuật (1970) (Ký hiệu học, cấu trúc luận) Phân tích văn bản thơ (1972) Kí hiệu học văn hóa Nga (1984) Văn hóa học Văn hóa và sự bùng nổ (1992) Khi tiến hành thực hiện đề tài luận văn, chúng tôi giới hạn phạm vi nghiên cứu như sau: - Về mặt lý thuyết, chúng tôi tiến hành nghiên cứu quan điểm lý luận của Iu.M.Lotman thông qua công trình: Cấu trúc văn bản nghệ thuật (1970) và Ký hiệu học văn hóa của Iu.M.Lotman. Trong đó, công trình Cấu trúc văn bản nghệ thuật (1970) (nguyên bản tiếng Nga) đã được dịch sang tiếng Việt (nhóm dịch giả Trần Ngọc Vương, Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Thu Thủy) và tiếng Anh (dịch giả Ronal Vroon). Chúng tôi quyết định sử dụng cả 2 bản dịch để tạo cơ sở đối sánh về mặt dịch thuật