Luận văn Từ Hán - Việt trong Tiếng Việt hiện đại (So sánh với từ Hán - Nhật)

Nội dung tài liệu: Luận văn Từ Hán - Việt trong Tiếng Việt hiện đại (So sánh với từ Hán - Nhật)

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KANEYA MANABU TỪ HÁN-VIỆT TRONG TIẾNG VIỆT HIỆN ĐẠI (SO SÁNH VỚI TỪ HÁN- NHẬT) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Mã số: 60220113 Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Thanh Tâm Hà Nội-2019
2. MỤC LỤC MỤC LỤC ........................................................................................................ 2 PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 1 3. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 7 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 8 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 8 Chương I: TỔNG QUAN ĐẶC THÙ ẢNH HƯỞNG VĂN HÓA CHỮ HÁN TRONG NGÔN NGỮ VIỆT NAM VÀ NHẬT BẢN ......................... 8 1. Lịch sử từ Hán- Việt ................................................................................... 8 1. 1. Quá trình tiếp xúc với tiếng Hán của người Việt ......................................... 8 1. 2. Đặc điểm từ Hán- Việt .................................................................................. 11 Chương II:19 SO SÁNH CÁCH SỬ DỤNG CHỮ HÁN CỦA NGƯỜI VIỆT VÀ NGƯỜI NHẬT THỜI KÌ HIỆN ĐẠI ........................................ 19 1. Từ giống với tiếng Nhật .......................................................................... 39 2. Từ xuất hiện trong tiếng Nhật nhưng có ý nghĩa và hình thức sắp xếp khác nhau 39 3. Từ không tìm thấy trong tiếng Nhật hiện đại .......................................... 40 Chương Ⅲ: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN CÁCH DÙNG TỪ HÁN- VIỆT TỪ CÁCH NHÌN CỦA NGƯỜI NHẬT ................................ 41 1. Giới thiệu ................................................................................................. 41 2. Ví dụ về âm hán việt chỉ sử dựng cách đọc biến âm khi đứng một mình46 3. Ví dụ về từ Hán việt có ý nghĩa và cách sử dụng khác nhau phụ thuộc vào sự có hay không chuyển đổi âm điệu ........................................................... 49 4 Về quy tắc chuyển đổi thanh điệu .......................................................... 52 Tiểu kết ......................................................................................................... 53 Chương IV: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CỦA VIỆC SỬ DỤNG TỪ HÁN VIỆT
3. THEO QUAN ĐIỂM CỦA NGƯỜI HỌC TIẾNG NHẬT ..................... 55 1. Giới thiệu ................................................................................................. 55 2. Đặc điểm hình thức của danh từ Hán Việt và bối cảnh ........................... 56 3. Phân loại danh từ Hán Việt theo đặc trưng về ý nghĩa ........................... 59 3.1.Trong trường hợp danh từ Hán Việt diễn tả địa điểm hoặc đồ vật với ý nghĩa là người thực hiện hành động hoặc cách thức thực hiện hành động................. 60 3.1.1. Sự thể hiện của người thực hiện hành động khi thêm ”sự/ việc/ cuộc”. 60 3.1.2. Phương pháp của hành động đối với danh từ biểu thị cơ sở và vật chất khi thêm “sự/ việc/ cuộc’’ ..................................................................................... 61 3.2. Danh từ Hán Việt thể hiện nội dung và kết quả của hành động ............. 62 3.3. Trong trường hợp danh từ thể hiện vật chất và hành động ..................... 64 4. Đặc trưng trong ngữ pháp của danh từ Hán Việt .................................... 65 4.1. Cách biểu thị tính ặđ c trưng của danh từ Hán Việt thông qua việc sử dụng từ chỉ thị .................................................................................................................. 65 4.2. Cách biểu thị tính ặđ c trưng của danh từ Hán Việt thông qua việc sử dụng cụm từ bổ nghĩa mang tính giới hạn .................................................................... 66 Tiểu kết ........................................................................................................ 72 KẾT LUẬN .................................................................................................... 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH .............................................................. 78
4. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nhật Bản và Việt Nam đều có chung đặc điểm của những quốc gia Đông Á xét trên các lĩnh vực văn hóa, chính trị, tư tưởng, đặc biệt là chịu ảnh hưởng văn hóa chữ Hán. Sự giống nhau và khác nhau về cách sử dụng chữ Hán của người Việt và người Nhật cho thấy nhiều quan niệm và giá trị tinh thần, tư duy ngôn ngữ và đặc điểm ngữ dụng thú vị. Việc nghiên cứu so sánh từ Hán-Việt và từ Hán-Nhật (Kanji) không chỉ có ích về mặt ngôn ngữ học, văn hóa học nói chung mà còn có ích đối với người Nhật học tiếng Việt và người Việt học tiếng Nhật. Sáu năm trước, khi tôi bắt đầu học tiếng Việt ở Nhật, giáo sư của trường đại học nói rằng tiếng Việt có 60% đến 70% là từ Hán-Việt. Trong quá trình học tiếng Việt, tôi cảm nhận từ Hán-Việt có nhiều điểm tương đồng và khác biệt với từ Hán-Nhật (Kanji) và những đặc điểm đó rất thú vị. Nó giúp tôi hiểu thêm về lịch sử tiếng Việt và văn hoá Việt Nam cũng như cách tư duy ngôn ngữ của người Việt. Đề tài “Nghiên cứu từ Hán Việt trong tiếng Việt hiện đại (so sánh với từ Hán Nhật) là một lựa chọn bước đầu của tôi trong quá trình tìm hiểu tiếng Việt với hy vọng rằng có thể tìm thấy một vài đặc điểm hỗ trợ chủ yếu cho cách học tiếng Việt của người Nhật (và một phần nào ngược lại, cho người Việt học tiếng Nhật). 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu so sánh từ Hán-Việt và từ Hán-Nhật trong các văn bản và văn 1
5. cảnh hiện đại là đề tài ít được nghiên cứu rộng rãi. Ngoài công trình của giáo sư Imai Akio và nhóm tác giả có nhan đề “現代ベトナム語における漢越語 の研究 (A Study on Chinese Vocabularies in Vietnamese)” trực tiếp khảo sát và đối chiếu từ gốc Hán trong tiếng Việt và tiếng Nhật thì vấn đề so sánh từ Hán – Việt và từ Hán – Nhật chưa được quan tâm nhiều. Công trình nói trên cũng là cơ sở chính ểđ chúng tôi tham khảo, suy nghĩ và triển khai nghiên cứu. Chúng tôi đã tìm hiểu và chọn một số công trình chính liên quan đến luận văn như: - Nguồn gốc và quá trình hình thành cách đọc Hán Việt, Nguyễn Tài Cẩn, Nxb Khoa học xã hội, 1979. Công trình này được xem là một chuyên luận có uy tín cao trong giới nghiên cứu ngữ âm Việt Nam, đặc biệt là cách đọc Hán Việt. Tác giả đã đi từ định nghĩa cách đọc Hán Việt đến tầm quan trọng của cách đọc Hán Việt. Cuối cùng là phương hướng nghiên cứu cách đọc Hán Việt khả thi nhất trong bối cảnh nghiên cứu ngữ âm ở Việt Nam. Công trình đã cung cấp cho tôi nhiều kiến thức bổ ích, từ các vấn đề như hoàn cảnh lịch sử đã đặt nền móng cho cách đọc Hán Việt như thế nào, có chứng tích nào không chứng tỏ sự tiếp xúc tiếng Hán sau khi Việt Nam giành độc lập, những cứ liệu đáng tin cậy về xuất phát điểm của cách đọc Hán Việt và đặc biệt là phần giải thích về hệ thống ngữ âm tiếng Hán vào khoảng hai thế kỉ XVIII và IX. Vì đây là công trình chuyên sâu về ngữ âm nên sẽ khó đọc đối với người nước ngoài như tôi. Tuy nhiên, những tri thức của giáo sư Nguyễn Tài Cẩn đã giúp tôi rất nhiều khi viết luận văn này. 2
6. - Từ Hán Việt gốc Nhật trong tiếng Việt, Trần Đình Sử, [Thông báo Hán Nôm học 1997 (tr.552-559)] Trong bài viết ngắn này, tác giả đã nêu ra một số thông tin quan trọng: “trong số từ Hán Việt tiếp thu từ nhiều thời điểm, nhiều nguồn, có một loạt từ Hán Việt, tuy tiếp thu chủ yếu qua con đường sách báo Trung Quốc, nhưng lại có nguồn gốc Nhật Bản” để nhấn mạnh loại từ Hán Việt pha trộn với Hán Nhật. Theo tác giả, từ Hán Việt gốc Nhật “đánh dấu một bước phát triển mới của từ Hán Việt, tạo nên tiềm lực của đời sống tinh thần và tư duy khoa học hiện đại, bên cạnh từ Hán Việt có gốc từ tiếng Hán hiện đại do người Trung Quốc tạo ra và từ Hán Việt do người Việt cấu tạo”. Luận văn của tôi cũng đã dựa vào một số quan điểm của tác giả để triển khai so sánh từ Hán Việt và từ Hán Nhật. Đặc biệt, tôi rất chú ý đến các con số mà tác giả cung cấp như: “Theo các nhà nghiên cứu Trung Quốc cho biết, các từ ngữ, thuật ngữ khoa học xã hội và nhân văn Trung Quốc hiện đại có tới 70% nhập từ tiếng Nhật (dẫn lời Vương Bân Bân trong Mối quan hệ giữa từ vựng Trung Quốc cận đại với Nhật Bản)”. Điều đáng quý là tác giả đã xác định trên 350 từ gốc Nhật ngày nay vẫn được sử dụng trong tiếng Việt. Các từ này hầu hết đều chỉ các khái niệm về xã hội, chính trị, khoa học, triết học, giáo dục. Tác giả cũng cho biết không phải mọi từ Hán gốc Nhật đều được người Việt vay mượn để chuyển thành từ Hán gốc Nhật. Về cơ bản, tác giả chia ra hai loại từ Hán Việt gốc Nhật chủ yếu như sau: a. “Một loại từ gồm các từ do người Nhật sử dụng yếu tố Hán để tạo ra từ của mình nhằm phiên dịch, diễn đạt các khái niệm mới về khoa học, giáo dục, chính trị, xã hội như các từ chính đảng, giai cấp, tuyên 3
7. truyền, công dân, dân chủ, xã hội chủ nghĩa, hư vô chủ nghĩa, tế bào, chân không b. Loại thứ hai gồm các từ người Nhật vay mượn từ của Trung Quốc từ nguồn thư tịch cổ rồi phú cho nó một ý nghĩa mới như văn minh, văn hoá, cách mạng, văn học, tưởng tượng, tinh thần, pháp luật, phân tích, phân phối, phép tắc”. Tác giả đã có sự phân tích rất thú vị về các trường hợp từ Hán Việt như: cách mạng, văn hoá, văn học vốn có nguồn gốc từ cách dịch của người Nhật. - Việc nghiên cứu âm Hán Việt và ngữ âm tiếng Việt ở Trung Quốc và Nhật Bản, Hồ Minh Quang, Science & Technology development, Vol 17, No.X5-2014, trang 30 – 38. Đây là bài viết chú trọng giới thiệu một số nghiên cứu tiêu biểu của các học giả Trung Quốc và Nhật Bản về hệ thống ngữ âm Hán Việt trong đối chiếu, so sánh với với ngữ âm Hán trung cổ. Tác giả đề cập sự giao hoà giữa hai hệ thống ngữ âm này tạo thành hệ thống ngữ âm hoàn chỉnh của âm Hán Việt tại Việt Nam. Có thể nói, đây là bài viết tương đối đầy đủ về bức tranh nhiều mặt xung quanh vấn đề âm đọc Hán Việt. Ngoài nhà ngôn ngữ học người Pháp H. Maspéro, tác giả còn đề cập hai công trình ngữ âm của giáo sư Nguyễn Tài Cẩn, một bài nghiên cứu chuyên sâu so sánh âm Hán Việt và chữ Nôm của Hoa Ngọc Sơn, hai bài nghiên cứu của Nghiêm Thuý Hằng về âm hệ Hán Việt và quan hệ với thanh mẫu tiếng Hán cũng như đặc điểm âm vận tiếng Việt, giáo sư Vương Lực (Trung Quốc) với công trình Nghiên cứu tiếng Hán Việt (1939). Một số tên tuổi khác cũng được tác giả điểm qua như Phan Ngộ Vân, Chu Hiểu Nông, Mạch Vân, Vi Thụ Quan, Vương Phúc Đường Đóng góp quan trọng của bài 4
8. viết này là giới thiệu một số nhà nghiên cứu người Nhật có đóng góp trong lĩnh vực nghiên cứu từ Hán Việt như Kondo Morishige với An Nam ký lược cảo (thế kỉ 19), Nanjo Fumio, Takakusu Junjiro và Sawai Tsuneshiro với Vùng đất mới của nước Phật – Nhật Nam (1903), Takahata Hikojiro với Nghiên cứu ngôn ngữ học của tiếng Indochina (1928) với nhiều nội dung khoa học mới mẻ và đáng chú ý. Tác giả cũng nhấn mạnh trường hợp Toru Mineya với công trình Nghiên cứu An Nam dịch ngữ (1943), được xem là người tiên phong trong việc nghiên cứu âm Hán Việt với “một hệ thống và phương pháp rõ ràng”. Từ năm 1948 đến 1951, theo tác giả bài báo, ông còn viết tiếp hai bài nghiên cứu nữa: Luận về âm An Nam của chữ Hán và Luận về hệ thống thanh điệu của âm tiếng An Nam. - Tác giả cũng phân tích trực diện công trình quan trọng của Todo Akiraho: Những phát sinh về hai tự mẫu ảnh – dụ trong tiếng Việt Nam với nhận định rằng “những vết tích cổ xưa của ngữ âm tiếng Hán thời Hán – Nguỵ trong tiếng Việt ngày nay”. - Cuối cùng, tác giả bài viết nhắc đến Hashimoto Mantaro với bài Một đặc trưng của âm chữ Hán ở An Nam. - Nhìn chung, đây là bài viết ngắn nhưng đã cung cấp danh mục phong phú các tác giả Trung Quốc và Nhật Bản nghiên cứu âm Hán Việt một cách súc tích, hữu ích. - Thời gian hình thành và cơ sở ngữ âm của âm Hán Việt trung cổ, Nguyễn Đình Hiền, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 27 (2011) 6-16 Trong bài viết này, tác giả đặt vấn đề âm Hán Việt trung cổ được truyền vào Việt Nam từ khi nào. Cách giới thiệu và giải thích cho thấy 5
9. (1) Thời gian âm Hán Việt trung cổ truyền vào Việt Nam: Vương Lực trong bài “Nghiên cứu về âm HV” cho rằng âm HV được truyền vào VN từ thời trung Đường. Trong khi đó, Maspero trong “Nghiên cứu ngữ âm lịch sử Việt – các âm đầu”: phân biệt âm trọng thần và âm khinh thần nghiêng về giả thuyết cho rằng âm Hán Việt truyền vào Việt Nam từ thế kỉ 9, 10. Tuy nhiên, giáo sư Nguyễn Tài Cẩn căn cứ vào một số vấn đề âm vận đã cho rằng âm Hán Việt truyền vào Việt Nam từ thế kỉ 8,9 , đặc biệt là do từ thế kỉ X, Việt Nam không còn chịu ảnh hưởng của tiếng Hán nữa. Tác giả nêu các tiêu chí: - Đặc điểm phụ âm tắc cuối âm tiết, - cách đọc của nhiếp giang, - cách đọc của vận vưu, - cách đọc của nhiếp quá và nhiếp giả, - giới âm khai khẩu tam đẳng, - giới âm hợp khẩu tam đẳng, - chứng cứ ngoài ngôn ngữ là những yếu tố có vai trò quyết định trong việc xác định thời điểm âm Hán Việt vào Việt Nam. Tác giả cũng nêu quan niệm của Trương Hữu Quýnh về một số mốc lịch sử liên quan như: cuộc kháng chiến chống Tần ở Văn Lang từ 204 trước CN, Nho giáo được truyền bá vào nước ta từ thời Tây Hán tức năm 111 trước CN thông qua hệ thống trường học dạy chữ Hán tại Giao Chỉ. Cuối đời Đông Hán, Tam giáo (Nho, Phật, Đạo) của Trung Quốc được truyền vào Việt Nam mạnh mẽ. Từ các cứ liệu lịch sử và văn hoá nêu trên, tác giả bài viết cho rằng khả 6
10. năng âm Hán Việt trung cổ được truyền vào Việt Nam vào thế kỉ 5, 6. (2) Cơ sở ngữ âm của âm Hán Việt trung cổ Tác giả luận chứng xung quanh vấn đề “hệ thống thanh mẫu, vận mẫu của âm HV trung cổ đối ứng chặt chẽ với hệ thống âm vận của Thiết vận” để nhấn mạnh cơ sở ngữ âm của âm HV là một phương ngôn nào đó của tiếng Hán. Đặc biệt, dẫn lời Vi Thụ Quan: “âm HV trong tiếng Việt không phải mượn từ âm Trường An, mà được mượn từ phương ngôn Bình Thoại”, chủ yếu do “Bình Thoại gần với các phương ngôn của Quảng Tây hơn”, có lịch sử lâu đời và trùng với khu vực phân bố tiếng Việt, có nhiều âm tương tự với âm Hán Việt. Ngoài một số công trình nêu trên, tôi cũng tham khảo đoạn “Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc: các từ ngữ gốc Hán”, Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến, sách Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt. Nxb Giáo dục, H, 1997, trang 213-219; Sách Dạy và học Từ Hán Việt ở trường phổ thông của Đặng Đức Siêu, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2006 và một phần lời dẫn trong cuốn Ngữ văn Hán Nôm tập 4, Hán văn Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, 2004. Tôi cũng tham khảo bài viết của giáo sư Simizu Masaaki, Sáng tạo văn hóa của Kanji và chữ Nôm tại Việt Nam – (Trường Đại học ngôn ngữ và văn hóa Osaka). Trong điều kiện hạn chế về thời gian và vốn tiếng Việt, tôi chỉ mong muốn đọc và viết những gì mình hiểu được một chút về từ Hán Việt trong tiếng Việt hiện đại, so sánh với từ Hán Nhật. 3. Mục tiêu nghiên cứu - Về lý luận: hệ thống hoá phần nào phương thức sử dụng chữ Hán của người Việt và người Nhật dựa trên các cứ liệu lịch sử và thực tiễn sử dụng. - Về thực tiễn: giúp ích cho việc dạy và học tiếng Nhật, tiếng Việt. 7