Luận văn Truyền thống và hiện đại trong kịch Lưu Quang Vũ

Nội dung tài liệu: Luận văn Truyền thống và hiện đại trong kịch Lưu Quang Vũ

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Hải Vân TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Hải Vân TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. BÙI TRẦN QUỲNH NGỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 03 năm 2018 (Ký tên và ghi rõ họ tên) Nguyễn Thị Hải Vân
4. LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến TS.Bùi Trần Quỳnh Ngọc – người hướng dẫn nhiệt tình và tận tụy đã định hướng nghiên cứu và giúp đỡ, chỉ dẫn tôi trong suốt khoảng thời gian làm luận văn. Tôi xin cảm ơn khoa Ngữ Văn và phòng Sau đại học Trường Đại học Sư phạm TP.HCM, cũng như gia đình, người thân đã hết lòng giúp đỡ tôi hoàn thành Luận Văn này. Trân trọng. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 03 năm 2018 Ký tên Nguyễn Thị Hải Vân
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. VÀI NÉT VỀ VẤN ĐỀ “TRUYỀN THỐNG”, “HIỆN ĐẠI” VÀ VỊ TRÍ CỦA LƯU QUANG VŨ TRONG VĂN HỌC KỊCH NHỮNG NĂM 80 THẾ KỈ XX ........................................ 13 1.1. Vài nét về vấn đề “truyền thống” và “hiện đại” ....................................... 13 1.1.1. Khái niệm “truyền thống” và “hiện đại” ............................................. 13 1.1.2. Vấn đề “truyền thống” và “hiện đại” trong kịch Việt Nam nói chung ................................................................................................... 17 1.2. Vị trí của Lưu Quang Vũ trong văn học kịch những năm 80 thế kỉ XX ........................................................................................................... 23 1.2.1. Hoàn cảnh xã hội Việt Nam sau 1975. ............................................... 23 1.2.2. Diện mạo Văn học và Văn học kịch Việt Nam những năm 80 của thế kỉ XX ............................................................................................. 28 1.2.3. Lưu Quang Vũ – một “hiện tượng” của kịch Việt Nam những năm 80 của thế kỉ XX ................................................................................. 30 Chương 2. TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG ............. 36 2.1. Thể hiện qua đề tài .................................................................................... 36 2.1.1. Đề tài gắn với văn học truyền thống ................................................... 36 2.1.2. Đề tài gắn với đời sống hiện đại ......................................................... 40 2.2. Thể hiện qua cốt truyện ............................................................................. 44 2.2.1. Cốt truyện từ văn học truyền thống .................................................... 45 2.2.2. Cốt truyện từ đời sống hiện đại ........................................................... 52
6. 2.3. Thể hiện qua nhân vật kịch ....................................................................... 59 2.3.1. Cái nhìn mới mẻ về những nhân vật trong truyện dân gian, lịch sử ... 60 2.3.2. Phát triển những tuyến nhân vật đời thường ...................................... 67 Chương 3. TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ THỂ HIỆN QUA PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT ......................................................................... 83 3.1. Thể hiện qua sự “đan xen thể loại” trong kịch Lưu Quang Vũ ................ 83 3.2. Thể hiện qua ngôn ngữ kịch ...................................................................... 91 3.2.1. Ngôn ngữ đối thoại ............................................................................. 91 3.2.2. Ngôn ngữ độc thoại. .......................................................................... 104 3.3. Yếu tố kì ảo trong kịch Lưu Quang Vũ .................................................. 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 128
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Truyền thống và hiện đại là một vấn đề cơ bản và quan trọng trong tiến trình của lịch sử văn học nói chung và lí luận văn học nói riêng. Khi những yêu cầu đổi mới về mọi mặt trở nên bức thiết, thì vấn đề này càng trở nên thời sự, nóng hổi. Cùng với sự phát triển của xã hội, văn học nghệ thuật cũng phải thay đổi theo để đáp ứng những đòi hỏi mà xã hội đặt ra. Những yếu tố truyền thống sẽ dần được thay thế bằng những yếu tố hiện đại hơn, mới mẻ hơn. Tuy nhiên, những giá trị truyền thống không phải vì thế mà biến mất hoàn toàn, mà sẽ được kế thừa và phát huy những điều tốt đẹp, loại bỏ những cái đã không còn phù hợp với thời cuộc. Vừa tiên tiến, vừa gìn giữ được bản sắc văn hóa truyền thống sẽ tạo nên một nền văn học nghệ thuật phát triển toàn diện. Một nền nghệ thuật “đến hiện đại từ truyền thống”. 1.2. Kịch nói là loại hình nghệ thuật “sinh sau đẻ muộn” ở nước ta. Trước thế kỉ XX nước ta chỉ phổ biến những loại hình kịch hát như chèo, tuồng; ở miền Nam thì có cải lương Đến khoảng năm 1920, văn hóa phương Tây xâm nhập vào nước ta, theo đó, kịch nói xuất hiện và dần khẳng định được vị trí riêng của mình. Như bao loại hình nghệ thuật khác, kịch nói Việt Nam cũng chịu sự tác động của quá trình “hiện đại hóa” qua thời gian để phù hợp với những phát triển của xã hội. 1.3. Nói đến kịch nói Việt Nam, không thể bỏ qua cái tên Lưu Quang Vũ. Lưu Quang Vũ là một nghệ sĩ đa tài, trên mỗi phương diện ông đều có những đóng góp nhất định, từ thơ, truyện, kịch đến phê bình sân khấu. Ở thể loại nào ông cũng để lại những thành tựu. Trước khi viết kịch, Lưu Quang Vũ là một nhà thơ tiêu biểu của thời chống Mỹ rất được yêu thích, nhưng ông lại được chú ý và đánh giá cao ở mảng kịch. Riêng trong những năm 80 của thế kỉ XX, Lưu Quang Vũ được xem như một hiện tượng hiếm có của sân khấu kịch Việt Nam.
8. 2 Tuy cuộc đời ngắn ngủi (1948-1988) và chỉ vỏn vẹn 10 năm cống hiến cho sân khấu, nhưng ông đã để lại hơn 50 vở kịch. Kịch của ông được hầu hết các đoàn kịch lớn, có tiếng trong cả nước dàn dựng và đạt nhiều huy chương tại các kì Hội diễn sân khấu toàn quốc. Nhiều vở kịch được dàn dựng nhiều lần và cho đến tận bây giờ vẫn rất được yêu mến. Không quá khi nói rằng kịch Lưu Quang Vũ thời kỳ đổi mới (từ năm 1986) là một sự kiện của văn học nghệ thuật Việt Nam. Không chỉ lớn về số lượng, mà tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ còn mang giá trị nghệ thuật, giá trị nhân văn sâu sắc, đặc biệt nhiều nhà phê bình đánh giá kịch Lưu Quang Vũ là những tác phẩm tiên phong trong vấn đề đổi mới. Để có được những thành tựu đó, Lưu Quang Vũ đã ý thức kết hợp chặt chẽ và có hiệu quả tính truyền thống và tính hiện đại trong các tác phẩm kịch của mình. 1.4. Tác phẩm của Lưu Quang Vũ trong thời đại văn học nghệ thuật chuyển mình mạnh mẽ mang tính thời đại rất lớn, nói lên nhiều vấn đề nóng hổi trong xã hội. Có thể thấy, Lưu Quang Vũ là tác giả của thời hiện đại hóa về nhiều mặt, nhưng chúng tôi nhận thấy rằng, trong kịch của ông có sự hài hòa đan xen những nét truyền thống dân tộc vào những nét hiện đại, thể hiện ở nhiều mặt từ đề tài, cốt truyện, nhân vật hay ngôn ngữ Vị trí của Lưu Quang Vũ trong nền kịch nói hiện đại Việt Nam đến nay khó ai có thể thay thế được. Đã gần 30 năm kể từ ngày ông mất, nhưng những vở kịch của ông vẫn luôn được đón nhận nồng nhiệt mỗi dịp công chiếu. Không chỉ phổ biến trên các sân khấu, những vở kịch của Lưu Quang Vũ với những giá trị về nội dung và nghệ thuật sâu sắc đã được đưa vào chương trình sách giáo khoa phổ thông và chương trình, giáo trình các trường đại học. Việc đưa những tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ vào chương trình dạy học càng khẳng định những giá trị mà kịch của ông mang lại cần được các thế hệ trẻ tiếp nhận và phát huy. Và cũng một lần nữa khẳng định Lưu Quang Vũ mà cái tên tiêu biểu cho kịch nói Việt Nam hiện đại, là một nhà tiên phong của thời kì đổi mới, đã đạt được những thành tựu và đóng góp tích cực cho diện mạo văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XX.
9. 3 Từ những lý do trên, việc đi vào tìm hiểu đề tài Truyền thống và hiện đại trong kịch Lưu Quang Vũ là cần thiết, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn. 2. Lịch sử vấn đề a. Những công trình nghiên cứu về truyền thống và hiện đại trong văn học nghệ thuật Vấn đề truyền thống và hiện đại trong việc phát triển nghệ thuật nước nhà là vấn đề quan trọng và cấp thiết. Rất nhiều những nhà nghiên cứu văn hóa đã dành mối quan tâm sâu sắc cho vấn đề này. Công trình nghiên cứu tiêu biểu nhất có thể kể đến là công trình Đến hiện đại từ truyền thống của Trần Đình Hượu. Bàn về văn hóa truyền thống dân tộc trong sự phát triển của xã hội hiện đại, Trần Đình Hượu rất coi trọng bản sắc văn hóa dân tộc, ông viết: “Trong sự sáng tạo văn hóa, mỗi dân tộc hình như từ lâu đã có những thói quen, những ưa thích, những sở trường, những khuyết tật làm nên đặc sắc của nó. Nắm vững những cái đó, bước đi ở hiện tại sẽ ít mù quáng hơn và cũng nhờ thế có thể phần nào dự đoán để định hướng cả bước đi trong tương lai” [74, tr.1]. Như vậy, những giá trị truyền thống rất quan trọng đối với sự phát triển xã hội, bởi nó là sự hội tụ, kết tinh những phẩm giá, bản lĩnh, cốt cách, tâm hồn dân tộc. Trần Đình Hượu đã định hướng nhìn nhận đúng đắn về văn hóa truyền thống, coi văn hóa truyền thống là cội nguồn, việc xây dựng văn hóa hiện tại và tương lai là không tách rời những giá trị truyền thống. Một số những công trình khác lí giải khái niệm và khẳng định lại giá trị của văn hóa dân tộc, văn hóa truyền thống trong sự phát triển của đời sống xã hội, cũng như định hướng những hướng đi đúng đắn trong việc kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống. Có thể kể đến bài viết Văn hóa dân tộc trong truyền thống và hiện đại của Nguyễn Văn Dân; Văn hóa cổ truyền, văn hóa truyền thống và truyền thống văn hóa của Nguyễn Xuân Kính; bài Tính truyền thống và yêu cầu đổi mới trong thiên niên kỷ tới của Lê Đăng Doanh Riêng đối với văn học, việc xử lý mối quan hệ giữa truyền thống và hiện
10. 4 đại cũng vô cùng quan trọng. Bài viết Tính dân tộc và tính hiện đại trong văn học nghệ thuật thời kỳ đổi mới của Cao Thị Hồng in trong Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 1/2015 đã chỉ rõ mối quan hệ biện chứng của hai khái niệm trên, cũng như chỉ rõ “vấn đề giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc trở thành mục tiêu hàng đầu trong việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam trong thời đại mới” [68, tr.1]. Hiện đại hóa văn học cũng không thể tách rời khỏi những giá trị mà văn học truyền thống đã mang lại, phản ánh đứng thực tế nhưng bản sắc dân tộc vẫn phải được gìn giữ và nâng cao. Nhấn mạnh hơn về mối quan hệ giữa hai khái niệm “truyền thống” và “hiện đại”, Vũ Duy Thông trong bài Chuyển biến nhận thức về tính dân tộc trong văn học nghệ thuật đã khẳng định: “tính dân tộc và tính hiện đại là một thực thể văn hóa động, luôn luôn đào thải và bồi đắp; quan hệ giữa hai phạm trù đó là sống động, biện chứng và luôn bổ sung cho nhau;.... Tính dân tộc và tính hiện đại không hề xung đột, mâu thuẫn nhau” [81, tr.1]. Một số bài viết, bài nghiên cứu về kịch nói, kịch truyền thống, dù mang hơi hướng nghệ thuật biểu diễn nhiều hơn, nhưng cũng là tham khảo nguồn tư liệu hữu ích để tìm hiểu thêm về sự tác động của sân khấu truyền thống trong sự phát triển của sân khấu kịch hiện đại. Có thể điểm qua một số bài như: Giữ gìn bản sắc dân tộc của sân khấu truyền thống: Cần có hướng đi đúng (Nguyễn Phan Thọ); Âm nhạc truyền thống và kịch nói (Nguyễn Thị Bích Phượng); luận án Mối tương tác giữa nghệ thuật diễn xuất kịch hát truyền thống với kịch nói Việt Nam (Đỗ Thị Hương) b. Những công trình nghiên cứu về kịch Lưu Quang Vũ Trước năm 1980, giới nghiên cứu văn học biết đến Lưu Quang Vũ như một tài năng thơ, một cây bút truyện ngắn và một nhà báo. Với tác phẩm kịch đầu tay: Sống mãi tuổi 17 (1979) và hàng loạt các vở kịch xuất hiện sau năm 1980 trên sân khấu đã gây được tiếng vang, chính thức đưa Lưu Quang Vũ trở thành nhà viết kịch đại tài của sân khấu Việt Nam. Khái quát về con đường sáng