Luận văn Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ góc nhìn các phạm trù thẩm mỹ

Nội dung tài liệu: Luận văn Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ góc nhìn các phạm trù thẩm mỹ

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ KIỀU HƢƠNG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP TỪ GÓC NHÌN CÁC PHẠM TRÙ THẨM MỸ LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ KIỀU HƢƠNG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP TỪ GÓC NHÌN CÁC PHẠM TRÙ THẨM MỸ Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 62.22.01.20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Chủ tịch Hội đồng Ngƣời hƣớng dẫn khoa học PGS.TS. Phạm Thành Hƣng PGS.TS. Đoàn Đức Phƣơng Hà Nội - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập do chính tôi nghiên cứu và thực hiện. Các số liệu và kết quả trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Nguyễn Thị Kiều Hƣơng
4. LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chia sẻ và giúp đỡ của Nhà trường, các khoa, phòng ban, các thầy cô giáo, các nhà khoa học tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) và một số cơ quan khác như Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Viện Văn học, Thư viện Quốc gia Việt Nam Bên cạnh đó, tôi cũng nhận được nhiều sự giúp đỡ của cơ quan, đồng nghiệp, gia đình, bạn b và đặc biệt là sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Đoàn Đức Phương. Nhờ đó, tôi đã hoàn thành công trình nghiên cứu này một cách thuận lợi nhất. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới tất cả quý thầy cô, gia đình và bạn b , đồng nghiệp đã luôn tin tưởng, động viên và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu của mình. Hà Nội, ngà 01 tháng ...... năm 2020 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Thị Kiều Hƣơng
5. MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 3 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 3 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................... 5 4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 6 5. Đóng góp của luận án .............................................................................................. 8 6. Cấu trúc luận án ...................................................................................................... 9 Chương 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................... 10 1.1. Giới thuyết về các phạm trù thẩm mỹ ................................................................ 10 1.1.1. Khái niệm thẩm mỹ và phạm trù thẩm mỹ ...................................................... 10 1.1.2. Các phạm trù thẩm mỹ cơ bản ........................................................................ 11 1.2. Nguyễn Huy Thiệp và hành trình sáng tạo nghệ thuật ....................................... 31 1.2.1. Nhà văn Ngu ễn Huy Thiệp ............................................................................ 31 1.2.2. Hành trình sáng tạo truyện ngắn của nhà văn Ngu ễn Huy Thiệp ................ 34 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp .................... 35 1.3.1. Một số hướng nghiên cứu, tiếp cận truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ............. 35 1.3.2. Tình hình nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ các phạm trù thẩm mỹ ..................................................................................................................... 39 Chương 2. CÁI ĐẸP VÀ CÁI CAO CẢ TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP .............................................................................................................. 45 2.1. Cái Đẹp trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................................................. 45 2.1.1. Quan niệm về cái Đẹp của Nguyễn Huy Thiệp ............................................... 45 2.1.2. Biểu hiện của cái Đẹp trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ........................ 48 2.1.3. Bản chất và hiệu ứng thẩm mỹ của cái Đẹp trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp .............................................................................. 58 2.2. Cái Cao cả trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ............................................. 61 2.2.1. Quan niệm về cái Cao cả của nhà văn Ngu ễn Huy Thiệp ............................ 61 2.2.2. Biểu hiện của cái Cao cả trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................... 64 2.2.3. Bản chất và hiệu ứng thẩm mỹ của cái Cao cả trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ..................................................................................................... 77 1
6. Chương 3. CÁI BI VÀ CÁI HÀI TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP83 3.1. Cái Bi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp .................................................... 83 3.1.1. Quan niệm về cái Bi của nhà văn Ngu ễn Huy Thiệp .................................... 83 3.1.2. Biểu hiện của cái Bi trong tru ện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ........................... 86 3.1.3. Bản chất và hiệu ứng thẩm mỹ của cái Bi trong tru ện ngắn Ngu ễn Hu Thiệp ..................................................................................................... 96 3.2. Cái Hài trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................................................ 100 3.2.1. Quan niệm về cái Hài của nhà văn Ngu ễn Hu Thiệp ................................ 100 3.2.2. Biểu hiện của cái Hài trong tru ện ngắn Ngu ễn Hu Thiệp ....................... 102 3.2.3. Bản chất và hiệu ứng thẩm mỹ của cái Hài trong tru ện ngắn Ngu ễn Hu Thiệp ................................................................................................... 118 Chương 4. CÁI NGHỊCH LÝ VÀ CÁI THÔ KỆCH TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP ........................................................................................... 124 4.1. Cái Nghịch lý trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ...................................... 124 4.1.1. Quan niệm về cái Nghịch lý của nhà văn Ngu ễn Huy Thiệp ...................... 124 4.1.2. Biểu hiện của cái Nghịch lý trong tru ện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ............. 127 4.1.3. Bản chất và hiệu ứng thẩm mỹ của cái Nghịch lý trong tru ện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................................................................................................................ 140 4.2. Cái Thô kệch trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ....................................... 143 4.2.1. Quan niệm về cái Thô kệch của Nguyễn Huy Thiệp ..................................... 143 4.2.2. Biểu hiện của cái Thô kệch trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp .............. 146 4.2.3. Bản chất và hiệu ứng thẩm mỹ của cái Thô kệch trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................................................................................................................ 152 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 157 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........................................................................ 160 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 161 PHỤ LỤC 2
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Bản chất của nghệ thuật là một sự trải nghiệm đầy vất vả và gian nan để khám phá, kiếm tìm cái Đẹp. Người nghệ sĩ từ khi ấp ủ ý tưởng sáng tạo đến lúc thể hiện ý tưởng đó thành một tác phẩm hoàn chỉnh là cả quá trình lao động “khổ hạnh” mà “cao quý” như con trai đang chắt chiu làm ngọc giữa lòng biển khơi (Nguyễn Tuân) Vậy nhưng, thử thách lớn lao nhất để khẳng định và ghi nhận quá trình lao động nghệ thuật chân chính của tác giả lại nằm trong chính những giá trị thẩm mỹ mà tác phẩm có thể mang đến cho công chúng qua quá trình tiếp nhận. Thực tế cho ta thấy không phải lúc nào những khám phá, nỗ lực của người cầm bút cũng tạo ra tiếng nói đồng thuận, được người đọc ghi nhận. Điều đó chứng tỏ, tiếp nhận thẩm mỹ chính là một hành trình “thẩm định” nghệ thuật khắc nghiệt mà bất kỳ sáng tác chân chính nào cũng phải kinh qua. 1.2. Văn học cũng là một loại hình nghệ thuật đặc biệt - nghệ thuật ngôn từ. Mỗi sáng tác khi ra đời sẽ phải tìm cho mình một con đường riêng để tồn tại và đến được với trái tim bạn đọc. Cơ sở của sự tồn tại ấy là những gặp gỡ, đồng điệu về tình cảm, cảm xúc và đặc biệt là quan niệm, thị hiếu xoay quanh các phạm trù thẩm mỹ như cái Đẹp, cái Cao cả, cái Bi, cái Hài... giữa độc giả và tác giả thông qua cầu nối là tác phẩm. Do đó, tìm hiểu biểu hiện của các phạm trù thẩm mỹ trong những sáng tác văn học là một hướng tiếp cận thú vị, phản ánh rõ nét sự kết tinh những giá trị nghệ thuật của bản thân tác phẩm, đồng thời mang tới cho người nghiên cứu một cái nhìn toàn diện, khách quan hơn về quá trình sáng tạo của nhà văn cũng như hành trình tiếp nhận nghệ thuật của bạn đọc. 1.3. Thực tế, đời sống thẩm mỹ của văn chương được tạo nên từ nhiều yếu tố trong đó có sự xuất hiện của những “hiện tượng văn học”, mỗi hiện tượng là một vấn đề văn học mà ngay sau khi phát sinh đã tập trung sự chú ý của đông đảo giới nghiên cứu, phê bình, bạn đọc... đồng thời, nó gây ra những cuộc tranh luận, bút chiến sôi nổi với nhiều cách nhìn khác biệt, thậm chí mâu thuẫn, trái ngược nhau. Hiện tượng ấy có thể là sự xuất hiện của một trào lưu văn học, một tác phẩm tầm cỡ 3
8. hoặc một tác giả có phong cách mới lạ, tạo được sự quan tâm đặc biệt với công chúng đương thời. Từ đó, để nhìn nhận, khảo sát các phạm trù trong sáng tác một cách thuyết phục ta không thể bỏ qua sự hiện diện và vai trò thẩm mỹ của các hiện tượng văn học mang tính thời sự này. 1.4. Trong giai đoạn văn học sau Đổi mới (năm 1986) của nền Văn học Việt Nam, ta nhận thấy trên văn đàn đã xuất hiện hàng loạt những “hiện tượng văn học” độc đáo, mới lạ trong đó phải kể đến cây bút tài hoa Nguyễn Huy Thiệp. Các sáng tác (đặc biệt là các truyện ngắn) của ông đã thu hút được sự quan tâm của đông đảo độc giả và tạo nên cả một cuộc tranh luận văn nghệ sôi nổi, quyết liệt, giữa các thế hệ, tầng lớp độc giả một thời... Nhưng vượt lên trên tất cả những dư luận trái chiều, nhà văn đã không ngừng tìm tòi, sáng tạo để khẳng định tài năng nghệ thuật của mình cho nền văn nghệ nước nhà. Tuy nhiên, thực tế ấy cũng đặt ra yêu cầu người nghiên cứu cần xem xét, nhìn nhận truyện ngắn của hiện tượng văn học này một cách khách quan, hệ thống và kĩ lưỡng hơn từ góc độ các phạm trù thẩm mỹ bởi giá trị thẩm mỹ là điểm khởi đầu và cũng là đích đến của mọi quá trình sáng tạo nghệ thuật. Như vậy, chúng tôi đã lựa chọn đề tài “Tru ện ngắn Ngu ễn Hu Thiệp từ góc nhìn các phạm trù thẩm mỹ” làm hướng khảo sát và nghiên cứu cho luận án tiến sĩ của mình dựa vào những lí do nêu trên. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các phạm trù phạm trù thẩm mỹ cơ bản được thể hiện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Về phạm vi lý thuyết: Trong khuôn khổ luận án, chúng tôi chỉ tập trung giới thuyết một số thành tựu lý luận hiện đại có tính hệ thống (được giới nghiên cứu trong và ngoài nước công nhận) xoay quanh bốn phạm trù thẩm mỹ cơ bản là cái Đẹp, cái Cao cả, cái Bi, cái Hài để làm cơ sở lý luận cho đề tài. Về phạm vi sáng tác: toàn bộ truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp đã công bố (xem chi tiết tại Phụ lục 1) là khu vực tác phẩm được chúng tôi trực tiếp khảo sát. Tập hợp những tác phẩm này sẽ lần lượt được chúng tôi khảo sát, phân tích và đánh 4
9. giá từ góc nhìn của bốn phạm trù cơ bản của mỹ học là cái Đẹp, cái Cao cả, cái Bi, cái Hài và hai phạm trù có tính chất “phái sinh” nhưng lại hiện hữu trong vai trò như một hình thái thẩm mỹ đặc biệt của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp là cái cái Nghịch lý và cái Thô kệch. Mặt khác, để tránh sự trùng lặp, dàn trải và tạo được tính mạch lạc cho vấn đề nghiên cứu, trong quá trình khảo sát, chúng tôi sẽ sắp xếp (một cách tương đối) sáu phạm trù độc lập nêu trên thành ba cặp có tính chất tương cận hoặc tương phản về bản chất thẩm mỹ gồm: cái Đẹp và cái Cao cả, cái Bi và cái Hài, cái Nghịch lý và cái Thô kệch. Ở từng cặp, người viết sẽ giải quyết vấn đề theo hướng xem xét từ quan niệm thẩm mỹ của chủ thể (tác giả) đến biểu hiện thực tiễn (tác phẩm) để đánh giá bản chất và hiệu quả thẩm mỹ của các phạm trù nêu trên trong tương quan giữa tác phẩm với tác giả và bạn đọc. Ngoài ra, chúng tôi còn quan tâm đến nguồn tư liệu có chứa các quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Huy Thiệp như các bài trả lời phỏng vấn trước báo chí, ngôn luận hoặc các bài tạp văn, tiểu luận phê bình của tác giả được ông tuyển chọn trong cuốn tạp văn - tiểu luận - phê bình Giăng lưới bắt chim... và những bài viết tranh luận văn nghệ tiêu biểu về hiện tượng Nguyễn Huy Thiệp được nhà nghiên cứu Phạm Xuân Nguyên sưu tầm và tuyển chọn trong tuyển tập Đi tìm Ngu ễn Huy Thiệp. Đây là hai cơ sở tư liệu quan trọng giúp người nghiên khảo sát được quan niệm về các phạm trù thẩm mỹ của nhà văn cũng như sự tiếp nhận của người đọc đối với các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, . 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài này, chúng tôi mong muốn vận dụng thành tựu lý thuyết mỹ học hiện đại vào tiếp cận hiện tượng truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp để làm rõ biểu hiện, bản chất và hiệu ứng của các phạm trù thẩm mỹ trong các phẩm. Từ đó, ta có cơ sở nhìn nhận đúng mực về giá trị thẩm mỹ của tác phẩm, tài năng nghệ thuật của nhà văn và vai trò thẩm mỹ của người đọc trước một vấn đề, một tác phẩm hay một hiện tượng văn học. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể như sau: 5
10. Thứ nhất, khảo sát cơ sở lý thuyết (về mỹ học và lý luận văn học) và cơ sở thực tiễn (về tác giả, tác phẩm, lịch sử nghiên cứu) có liên quan đến đề tài làm tiền đề cho việc nghiên cứu các phạm trù thẩm mỹ trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Thứ hai, tập trung khảo sát và phân tích quan niệm thẩm mỹ của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp về các phạm trù thẩm mỹ như: cái Đẹp, cái Cao cả, cái Bi, cái Hài, cái Nghịch lý và cái Thô kệch. Thứ ba, tập trung khảo sát các phương diện biểu hiện của những phạm trù thẩm mỹ trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Thứ tư, phân tích và chỉ ra bản chất thẩm mỹ của từng phạm trù được biểu hiện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Thứ năm, đánh giá hiệu ứng thẩm mỹ của các phạm trù được thể hiện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp dưới sự tiếp nhận của bạn đọc và công chúng. Cuối cùng, xác lập cơ sở và những nhận thức thẩm mỹ về hiện tượng truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp trong nền văn học Việt Nam hiện đại. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Đây là đề tài có tính chất liên ngành do vậy luận án cần vận dụng, phối hợp nhiều phương pháp trong đó phải kể đến các phương pháp quan trọng như: Phương pháp loại hình: Phương pháp này cho phép người nghiên cứu phân loại các hiện tượng văn học cùng nhóm theo những tiêu chí nhất định. Ở đề tài này, chúng tôi sẽ khu biệt các sáng tác truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp thành các loại hình như truyện về đề tài nông thôn, truyện về đề tài thế sự, truyện danh nhân lịch sử hay truyện mang màu sắc cổ tích, huyền thoại... để thuận tiện cho quá trình khảo sát, đánh giá các phương diện thẩm mỹ của từng nhóm tác phẩm. Phương pháp tiếp cận hệ thống: Nghiên cứu các truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ các phạm trù thẩm mỹ điều này đồng nghĩa với việc người thực hiện vừa khảo sát các biểu hiện độc đáo, riêng biệt của từng phạm trù nhưng đồng thời cũng phải xem xét các phạm trù ấy trong tương quan với các phạm trù khác để thấy được tính hệ thống và sự chuyển hóa, tương tác biện chứng giữa chúng, xem xét sự tương quan giữa các phạm trù (mang tư cách là các khách thể) với quan niệm thẩm mỹ của 6