Luận văn Truyện cổ dân gian có yếu tố phật giáo của Việt Nam và Myanmar nghiên cứu theo hướng tiếp cận bối cảnh

Nội dung tài liệu: Luận văn Truyện cổ dân gian có yếu tố phật giáo của Việt Nam và Myanmar nghiên cứu theo hướng tiếp cận bối cảnh

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Hữu Nghĩa TRUYỆN CỔ DÂN GIAN CÓ YẾU TỐ PHẬT GIÁO CỦA VIỆT NAM VÀ MYANMAR NGHIÊN CỨU THEO HƯỚNG TIẾP CẬN BỐI CẢNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Hữu Nghĩa TRUYỆN CỔ DÂN GIAN CÓ YẾU TỐ PHẬT GIÁO CỦA VIỆT NAM VÀ MYANMAR NGHIÊN CỨU THEO HƯỚNG TIẾP CẬN BỐI CẢNH Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 62 22 01 21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. Hồ Quốc Hùng 2. PGS.TS. Phan Thị Thu Hiền Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của cá nhân. Các minh chứng và số liệu, các phân tích và kết luận khoa học được trình bày trong luận án là trung thực. Trong đó, có một số nội dung nghiên cứu đã được công bố trong các bài báo khoa học của tác giả, các nội dung còn lại trong luận án chưa từng được công bố dưới bất kì hình thức nào. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Tác giả Nguyễn Hữu Nghĩa
4. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt DẪN NHẬP .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................... 2 3. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 15 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 18 6. Đóng góp của luận án .................................................................................. 20 7. Bố cục của luận án ...................................................................................... 21 NỘI DUNG ......................................................................................................... 22 Chương 1. CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ...................................................... 22 1.1. Cơ sở khoa học của hướng nghiên cứu bối cảnh ..................................... 22 1.1.1. Nghiên cứu folklore và sự ra đời của hướng nghiên cứu bối cảnh ........................................................................................... 22 1.1.2. Nghiên cứu bối cảnh: một số định hướng mang tính phương pháp luận ............................................................................ 33 1.2. Những nét chính về văn hóa của Myanmar và Việt Nam ........................ 41 1.2.1. Văn hóa tộc người ............................................................................. 41 1.2.2. Văn hóa Phật giáo ............................................................................. 43 1.3. Vấn đề tư liệu về đối tượng nghiên cứu ................................................... 47 1.3.1. Nguồn tư liệu ..................................................................................... 47
5. 1.3.2. Nguyên tắc tiếp cận tư liệu diễn xướng ............................................ 50 1.3.3. Vị trí – vai trò của tư liệu văn bản .................................................... 51 1.3.4. Vấn đề phân loại đối tượng nghiên cứu ............................................ 52 Chương 2. BỐI CẢNH VĂN HÓA DÂN TỘC - CÁC ĐỀ MỤC BẢO LƯU TRUYỆN CỔ DÂN GIAN CÓ YẾU TỐ PHẬT GIÁO ................................................................................. 64 2.1. Người kể chuyện và vốn truyện kể .......................................................... 64 2.1.1. Người kể chuyện ............................................................................... 64 2.1.2. Vốn truyện kể .................................................................................... 68 2.2. Văn bản ghi chép và sự kiện kể chuyện ................................................... 70 2.2.1. Văn bản ghi chép ............................................................................... 70 2.2.2. Sự kiện kể chuyện ............................................................................. 72 2.3. Sinh hoạt đời thường và hoạt động văn nghệ ........................................... 74 2.3.1. Sinh hoạt đời thường ......................................................................... 74 2.3.2. Hoạt động văn nghệ .......................................................................... 78 2.4. Một số hiện tượng trong thực tế bảo lưu truyện kể theo các chủ đề của Phật giáo ........................................................................................... 83 2.4.1. Việc nhấn mạnh chủ đề răn ác khuyến thiện và qui luật vô thường của kiếp người – một mẫu số chung của TCDGCYTPG ở Myanmar và Việt Nam ................................................................ 83 2.4.2. Việc đề cao giới đức trong truyện kể của người Myanmar gắn liền với sự tôn vinh hình tượng người đàn ông .............................. 85 2.4.3. Việc đề cao thiên tính trong truyện kể của người Việt Nam gắn liền với việc tôn vinh hình tượng người phụ nữ ............................. 87 Chương 3. BỐI CẢNH DIỄN XƯỚNG - ĐẶC ĐIỂM VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỆN CỔ DÂN GIAN CÓ YẾU TỐ PHẬT GIÁO VỚI CÁC YẾU TỐ CỦA TÌNH HUỐNG GIAO TIẾP ................................................................. 96
6. 3.1. TCDGCYTPG từ văn bản cố định hóa đến văn bản diễn hóa trong bối cảnh diễn xướng ................................................................................ 96 3.1.1. Từ tiềm năng nghĩa đến tiềm năng bối cảnh của truyện kể ............ 96 3.1.2. Từ cấu trúc tự sự được biên soạn lại đến cấu trúc tự sự trong ngôn bản diễn kể thực tế ............................................................... 107 3.1.3. Từ khả năng bao quát hạn hẹp theo tiêu chuẩn chung của bối cảnh văn hóa cộng đồng đến sự diễn hóa qua các sự kiện giao tiếp cụ thể .............................................................................. 111 3.2. TCDGCYTPG với các nhân tố tham gia giao tiếp ................................ 118 3.2.1. Truyện kể với vai trò sáng tạo của người kể chuyện ...................... 118 3.2.2. Truyện kể trong mối tương tác giữa người kể chuyện và người tham dự ................................................................................. 131 Chương 4. MỘT VÀI MẪU PHÂN TÍCH BỐI CẢNH DIỄN XƯỚNG CỤ THỂ CỦA TRUYỆN CỔ DÂN GIAN CÓ YẾU TỐ PHẬT GIÁO ............................................................................. 141 4.1. Tiết mục diễn xướng truyện kể Tên tướng cướp vô não ........................ 143 4.1.1. Hồ sơ dữ liệu tiết mục diễn xướng ............................................... 143 4.1.2. Phân tích sự kiện kể chuyện ......................................................... 144 4.1.3. Phân tích diễn biến các tương tác xã hội và vai trò của truyện kể trong sự kiện giao tiếp .................................................. 147 4.1.4. Một vài ghi nhận về người cung cấp thông tin và tiết mục ......... 152 4.2. Tiết mục diễn xướng truyện kể Lòng hiếu của chim oanh vũ ................ 154 4.2.1. Hồ sơ dữ liệu tiết mục diễn xướng ............................................... 154 4.2.2. Phân tích sự kiện kể chuyện ......................................................... 155 4.2.3. Phân tích diễn biến các tương tác xã hội và vai trò của truyện kể trong sự kiện giao tiếp .................................................. 159 4.2.4. Một vài ghi nhận về người cung cấp thông tin và tiết mục ......... 164 4.3. Tiết mục diễn xướng truyện kể Chim công thuyết pháp ........................... 166
7. 4.3.1. Hồ sơ dữ liệu tiết mục diễn xướng ............................................... 166 4.3.2. Phân tích sự kiện kể truyện ........................................................... 166 4.3.3. Phân tích diễn biến các tương tác xã hội và vai trò của truyện kể trong sự kiện giao tiếp .................................................. 169 4.3.4. Một vài ghi nhận về người cung cấp thông tin và tiết mục ......... 173 4.4. Tiết mục diễn xướng truyện kể Khổ ....................................................... 173 4.4.1. Hồ sơ dữ liệu tiết mục diễn xướng ............................................... 173 4.4.2. Phân tích sự kiện kể truyện ........................................................... 174 4.4.3. Phân tích diễn biến các tương tác xã hội và vai trò của truyện kể trong sự kiện giao tiếp .................................................. 177 4.4.4. Một vài ghi nhận về người cung cấp thông tin và tiết mục ......... 180 4.5. Một phân tích tổng hợp về vai trò sáng tạo của người kể chuyện trong các pháp thoại Phật giáo ...................................................... 181 4.5.1. Việc kiến tạo mô hình tâm lý của tình huống giao tiếp ................ 182 4.5.2. Khả năng điều tiết các tương tác thẩm mỹ trong sự kiện giao tiếp ......................................................................................... 187 4.5.3. Kỹ năng phát huy vai trò các yếu tố trợ ngôn tạo sức hấp dẫn cho tiết mục ................................................................................... 191 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 198 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .................................... 201 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 203
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Danh mục tác phẩm thuộc khu vực nội điển .................................... 53 Bảng 1.2. Danh mục tác phẩm thuộc khu vực ngoại điển ................................. 55 Bảng 1.3. Danh mục tác phẩm có thể xác định yếu tố Phật giáo trên văn bản ....................................................................................... 58 Bảng 1.4. Danh mục tác phẩm không thể xác định yếu tố Phật giáo trên văn bản ....................................................................................... 60 Bảng 2.1. Điều kiện tiếp cận truyện kể theo các chủ đề của Phật giáo ở người trẻ - Người kể chuyện .......................................................... 66 Bảng 2.2. Điều kiện tiếp cận truyện kể theo các chủ đề của Phật giáo ở người trẻ - Nhóm truyện kể ........................................................... 68 Bảng 2.3. Điều kiện bảo lưu TCDGCYTPG – Văn bản ghi chép .................... 72 Bảng 2.4. Điều kiện bảo lưu TCDGCYTPG – Sinh hoạt kể chuyện ................ 74 Bảng 2.5. Điều kiện bảo lưu TCDGCYTPG – Các hình thức tự sự ngoài văn học .................................................................................... 79
9. DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT YTPG : yếu tố Phật giáo TCDGCYTPT : truyện cổ dân gian có yếu tố Phật giáo VBCĐH : văn bản cố định hóa VBTBC : văn bản trong bối cảnh SKGT : sự kiện giao tiếp SKKC : sự kiện kể chuyện NKC : người kể chuyện NTD : người tham dự TLPV : tư liệu phỏng vấn PL : Phụ lục HN : Hà Nội TP. HCM : thành phố Hồ Chí Minh tr. : trang Nxb: : Nhà xuất bản
10. 1 DẪN NHẬP 1. Lí do chọn đề tài Truyện cổ dân gian có yếu tố Phật giáo1 chiếm khối lượng đáng quan tâm và được duy trì, bảo tồn bởi các sinh hoạt thực hành Phật giáo và sinh hoạt đời sống của cư dân Đông Nam Á. Bộ phận truyện cổ này bên cạnh những thuộc tính dân gian còn chứa đựng nhiều khía cạnh đặc thù của văn hóa Phật giáo ở mỗi nước. Mang những yếu tính của sáng tác folklore, TCDGCYTPG vừa là một hiện tượng hữu cơ gắn liền với bối cảnh văn hóa dân tộc vừa mang tính chất xuyên văn hóa trong các bối cảnh sinh hoạt thực hành diễn xướng. Kết hợp nghiên cứu sự tồn tại của chúng trong bối cảnh rộng của văn hóa dân tộc và trong bối cảnh hẹp của các hình thức sinh hoạt và các tình huống diễn xướng cụ thể sẽ đưa lại những khám phá khoa học thú vị trong lĩnh vực nghiên cứu văn hóa, văn học và tôn giáo. Trên thực tế, do nhiều nguyên nhân chủ quan lẫn khách quan, khác với những gì giới học thuật nhận thức về đối tượng, tình hình nghiên cứu văn học dân gian ở Việt Nam lâu nay chủ yếu vẫn lấy văn bản tác phẩm làm đối tượng độc lập, tối ưu mà ít chú ý đến hướng tiếp cận và khảo sát tác phẩm - mà lẽ ra phải được đặt lên hàng đầu - trong những tình huống sinh hoạt cụ thể của đời sống. Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi muốn góp một phần công sức vào việc nghiên cứu tác phẩm văn học dân gian trong bối cảnh tồn tại thực tế của nó, ở cả hai cấp độ: bối cảnh văn hóa dân tộc và bối cảnh diễn xướng. Myanmar, trong lịch sử và ngay ở thời điểm hiện tại, là một trong số rất ít quốc gia có sự phát triển Phật giáo Theravada ổn định và vững vàng. Lựa chọn quốc gia này làm đối tượng nghiên cứu trên tinh thần so sánh với Việt Nam, chúng tôi muốn đối chiếu và phân tích những tương đồng về văn hóa ở hai dân 1 Từ đây về sau xin viết tắt là TCDGCYTPG