Luận văn Trường ca của Hoàng Trần Cương nhìn từ quan niệm thơ ca của Adonis

Nội dung tài liệu: Luận văn Trường ca của Hoàng Trần Cương nhìn từ quan niệm thơ ca của Adonis

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đỗ Thị Thiên Thu TRƯỜNG CA CỦA HOÀNG TRẦN CƯƠNG NHÌN TỪ QUAN NIỆM THƠ CA CỦA ADONIS LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2017
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đỗ Thị Thiên Thu TRƯỜNG CA CỦA HOÀNG TRẦN CƯƠNG NHÌN TỪ QUAN NIỆM THƠ CA CỦA ADONIS Chuyên ngành : Lí luận văn học Mã số : 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐINH PHAN CẨM VÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình luận văn thạc sĩ với đề tài “Trường ca Hoàng Trần Cương nhìn từ lí thuyết Adonis” là sự nỗ lực hết mình của tôi trong quá trình nghiên cứu, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS. Đinh Phan Cẩm Vân. Nội dung luận văn có tham khảo và sử dụng tài liệu, thông tin được đăng tải trên các tác phẩm, tạp chí khoa học theo danh mục tài liệu tham khảo của luận văn. Bên cạnh đó, những số liệu thống kê hoàn toàn do tôi tự nghiên cứu. Tôi xin chịu trách nhiệm về luận văn của mình. Người cam đoan Tác giả luận văn Đỗ Thị Thiên Thu
4. LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy, cô giáo đã tận tình truyền đạt những tri thức quý báu, dìu dắt giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn và sự trân trọng sâu sắc đến cô, PGS.TS. Đinh Phan Cẩm Vân đã giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình nghiên cứu, đồng thời đã hướng dẫn tận tình, đóng góp những ý kiến quý báu cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin cảm ơn tới Khoa Ngữ Văn, Phòng sau đại học trường Đại học sư phạm Tp. Hồ Chí Minh đã có những hướng dẫn cụ thể và tạo điều kiện giúp tôi hoàn thành luận văn. Ngoài ra, tôi cũng vô cùng biết ơn khi nhận được sự hỗ trợ, giúp đỡ tận tình, quý báu của các đồng nghiệp, gia đình, bạn bè đã động viên, giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Dù đã cố gắng thực hiện và hoàn thành luận văn bằng tất cả tâm huyết và nỗ lực của mình nhưng luận văn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được những ý kiến đóng góp chân thành của quý thầy cô. Tp Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 9 năm 2017 Tác giả luận văn Đỗ Thị Thiên Thu
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA ADONIS VÀ TRƯỜNG CA CỦA HOÀNG TRẦN CƯƠNG .................................... 9 1.1. Những quan niệm về nghệ thuật thơ của Adonis .................................................. 9 1.1.1. Đôi nét về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Adonis ............................... 9 1.1.2. Quan niệm của Adonis về thơ .................................................................... 11 1.1.3. Tiếp cận trường ca của Hoàng Trần Cương nhìn từ quan niệm của Adonis ........................................................................................................ 20 1.2.1. Những quan niệm về trường ca trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng ............................................................................................ 23 1.2.2. Trường ca của Hoàng Trần Cương trong tiến trình thơ Việt Nam đương đại ................................................................................................... 28 1.2.3. Ý thức sáng tạo của Hoàng Trần Cương trong quá trình phát triển trường ca Việt Nam hiện đại ...................................................................... 32 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................ 37 Chương 2. NGHỆ THUẬT MƠ HỒ VÀ TƯ DUY SÁNG TẠO TRONG TRƯỜNG CA CỦA HOÀNG TRẦN CƯƠNG NHÌN TỪ QUAN NIỆM CỦA ADONIS ........................................................ 38 2.1. Những loại hình kết cấu trong trường ca của Hoàng Trần Cương - phương thức biểu hiện “nghệ thuật mơ hồ” ....................................................... 38 2.1.1. Kết cấu mở - cuộc hành hương trong thế giới mơ hồ................................... 39 2.1.2. Kết cấu song tuyến trái chiều – lằn ranh mơ hồ giữa song song và chuyển hóa .................................................................................................... 45 2.2. Tư duy sáng tạo “Đứt đoạn” trong Trường ca Hoàng Trần Cương nhìn từ quan niệm của Adonis ........................................................................................ 51
6. 2.2.1. Tư duy đứt đoạn qua mạch vận động của hình tượng thơ ............................ 51 2.2.2. Tư duy đứt đoạn qua liên kết ngôn từ ........................................................... 54 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................ 58 Chương 3. NHỮNG SÁNG TẠO TRONG NGÔN NGỮ TRƯỜNG CA HOÀNG TRẦN CƯƠNG NHÌN TỪ QUAN NIỆM CỦA ADONIS .................................................................................................. 59 3.1. Khái niệm ngôn ngữ nghệ thuật .......................................................................... 59 3.2. Quan niệm về sáng tạo ngôn ngữ của Hoàng Trần Cương ................................. 60 3.2.1. Sự gặp gỡ trong quan niệm sáng tạo ngôn ngữ của Hoàng Trần Cương và Adonis .......................................................................................... 60 3.2.2. Sáng tạo nghệ thuật ngôn ngữ trong trường ca Hoàng Trần Cương ............ 67 3.3. Các loại hình ngôn ngữ trong trường ca Hoàng Trần Cương ............................. 69 3.3.1. Ngôn ngữ kể chuyện ..................................................................................... 69 3.3.3. Ngôn ngữ đối thoại ....................................................................................... 78 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 81 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 85 PHỤ LỤC
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý Do Chọn Đề Tài 1.1. Bàn về sáng tạo thi ca người ta thường nhắc đến nghệ thuật và ngôn ngữ. Nghệ thuật xuất phát từ quan điểm, tư tưởng của tác giả để từ đó xây dựng những “viên gạch” ngôn từ. Văn học Trung Đông không còn xa lạ gì với những câu chuyện cổ tích “Nghìn lẻ một đêm” đầy kỳ ảo, lung linh. Đi sâu vào khám phá nền văn minh nơi đây, ta như lạc vào một mê cung huyền diệu, bước vào khu vườn thi ca, dưới nhãn quan của các nhà thơ cũng thường trở nên độc đáo, khác biệt lạ thường. Adonis (1930) là nhà thơ Ả Rập, ông được mệnh danh là “con chim đầu đàn của văn chương Ả Rập”. Nếu thơ ca chủ nghĩa hiện đại phương Tây không thể không nhắc đến T.S.Eliot thì Adonis là một nhà thám hiểm tiên phong về thơ của thế giới Ả Rập. Với những quan điểm hết sức mới mẻ, đa dạng trong chủ đề, phong cách đã mang tên tuổi Adonis vào hàng ngũ những ngòi bút đương đại và quan trọng nhất. Từng là cái tên được nhắc đến nhiều lần, Adonis liên tục được đề cử giải Nobel Văn học, điều đó khiến chúng tôi dành sự quan tâm đặc biệt đến nhà thơ Trung Đông này. Ở Việt Nam, sự tiếp cận thơ Adonis được giới thiệu qua các bản dịch ngày càng nhiều, tuy nhiên, vẫn chưa có một công trình nghiên cứu đầy đủ nào về quan điểm của Adonis, chúng tôi thiết nghĩ dựa trên nền tảng lý thuyết Adonis sẽ là một hướng đi mới phục vụ cho các nghiên cứu thơ ca. 1.2. Đến với thi ca, không chỉ các nhà thơ mà ngay cả độc giả cũng mong muốn tìm thấy một thế giới của sự sáng tạo, những mộng tưởng nhưng ẩn chứa bóng dáng của thế giới hiện tồn. Dòng chảy văn học Việt Nam sau 1975 đã đánh dấu một chặng đường mới, thể loại trường ca nói riêng đã thổi một luồng sinh khí mới về tư duy nghệ thuật và những cách tân mới mẻ. Trường ca “Trầm tích” đánh dấu sự phát triển trở lại của trường ca hiện đại. Chỉ chưa đầy một thập kỷ, “Trầm tích” đã gây tiếng vang với ba giải thưởng: giải nhất báo Văn Nghệ, giải A của Hội nhà văn Việt Nam, giải thưởng Văn học viết về đề tài lực lượng vũ trang của Bộ quốc phòng, chưa kể là giải A giải thưởng Hồ Xuân Hương ở Nghệ An. Hoàng Trần Cương vốn là một cử nhân học Tài chính – Kế toán, nhưng niềm say mê văn chương đã ngấm vào người con xứ Nghệ này, một người bạn từng nói: “ông là một người nghiện thơ và trong con người nghiện
8. 2 thơ đó lại có một cái nghiện khác, đó là nghiện viết trường ca” (Trần Vũ Long (2013),”Hoàng Trần Cương người thơ trầm tích”). Nếu “Trầm tích” được xem là một trong những đỉnh cao của trường ca Việt Nam hiện đại cuối thế kỉ XX thì “Long mạch” là sự tiếp nối xuất sắc và tỏa sáng ở thế kỉ XXI, đánh dấu bước phát triển và sự tìm tỏi không ngừng nghỉ của nhà thơ trên con đường chinh phục trường ca. Sức sống lâu bền của các tác phẩm trường ca nói chung và trường ca Hoàng Trần Cương nói riêng bao giờ cũng tiềm ẩn những giá trị đòi hỏi chúng ta phải tiếp tục công cuộc khám phá. 1.3. Nền lí luận văn học Việt Nam đang hòa trong dòng chảy của xu thế hội nhập quốc tế, tình hình nghiên cứu sôi động trên thế giới thời gian qua không cho phép các nhà nghiên cứu ngừng tìm tòi, khám phá những khoảng đất trống của lí luận văn học. Với mong muốn góp một “giọt nước” nhỏ bé trong đại dương lí luận văn học mênh mông, chúng tôi mạnh dạn tìm hiểu, tiếp nhận nền tảng lý thuyết Adonis tạo cơ sở tiến đến khám phá sự sáng tạo trong trường ca Hoàng Trần Cương. Xuất phát từ những cơ sở đó, chúng tôi chọn vấn đề Trường ca Hoàng Trần Cương nhìn từ lý thuyết của Adonis làm đề tài luận văn cao học. Qua đó, luận văn mong muốn sẽ góp thêm một cơ sở để khái quát thành tựu và hướng đi mới của thể loại trường ca hiện đại. Đó là ý nghĩa lịch sử văn học mà luận văn muốn hướng đến. 1.4. Bên cạnh đó, trường ca là một thể loại có trong chương trình giảng dạy Ngữ Văn Trung học phổ thông. Kỳ thi tốt nghiệp Trung học phổ thông 2017 vừa qua có yêu cầu cảm nhận một đoạn trong bài “Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm trích trường ca “Mặt đường khát vọng” Thiết nghĩ, chúng tôi sẽ góp một phần nhỏ thiết thực phục vụ cho việc dạy và học các trường ca trong nhà trường Trung học phổ thông, Cao đẳng và Đại học. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Adonis có một đóng góp to lớn trong nền văn học Ả Rập, đặc biệt từ thế kỷ XX cho đến nay, các tác phẩm văn học và lý thuyết của Adonis được giới nghiên cứu trên thế giới quan tâm, thảo luận ngày càng nhiều. Ở Việt Nam, việc tiếp nhận lý thuyết Adonis chủ yếu dựa trên những bản dịch lẻ tẻ, chưa có một bài nghiên cứu hoàn chỉnh khám phá chuyên sâu về nhà thơ Ả Rập này. Về nhà thơ Hoàng Trần Cương bắt
9. 3 đầu sự nghiệp văn chương khá sớm với những tác phẩm văn xuôi viết về đề tài lực lượng vũ trang. Nhưng có lẽ phải đến các sáng tác thơ, đặc biệt là trường ca, Hoàng Trần Cương mới thực sự tìm được chính mình. 2.2. Có không ít những bài nghiên cứu nhỏ lẻ viết về trường ca “Trầm tích” của Hoàng Trần Cương, tuy nhiên để có một nghiên cứu toàn vẹn hệ thống quá trình vận động sáng tác trường ca của Hoàng Trần Cương cho đến nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu nào hoàn chỉnh và đầy đủ. Trong bối cảnh hội nhập và giao lưu việc dịch, giới thiệu và ứng dụng lý thuyết thơ hiện đại vào việc nghiên cứu văn học ở Việt Nam đang khá khởi sắc, trong đó có lý thuyết thơ của Adonis. Ông là một nhà thơ và cũng là nhà phê bình hàng đầu của văn chương Ả Rập. Những quan niệm về thơ của ông khá mới mẻ, tạo được sự thu hút và tranh luận trên diễn đàn văn chương qua các tập tiểu luận nổi tiếng như Sự mơ hồ trong thơ (Hải Ngọc dịch); tiểu luận Tôi viết bằng một thứ ngôn ngữ đã biến tôi thành kẻ lưu đày (bản dịch của Phan Quỳnh Trâm) và tiểu luận Sáu ghi chú về phía gió (Diễm Châu dịch). Trên bình diện phương pháp tiếp cận văn học, chúng tôi tập trung giới thiệu lịch sử vấn đề nghiên cứu sáng tác của Hoàng Trần Cương ở một số cách tiếp cận thông dụng như phong cách tiếp nhận xã hội học, phong cách học, Trong đó, trên phương diện tiếp cận phong cách học nhằm khám phá tư tưởng nghệ thuật của nhà thơ Hoàng Trần Cương, tác giả Nguyễn Trọng Tạo là người đầu tiên đã nêu lên một số nhận xét khái quát về mảng nghiên cứu trường ca của Hoàng Trần Cương. Ông thán phục trước hồn thơ nặng tình nghĩa với quê hương, lối viết sáng tạo, khả năng tư duy độc đáo, đã viết bằng cả tấm lòng của một người con xứ Nghệ, gắn trường ca của mình với cuộc sống hôm nay. Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo đã có những nhận xét xác đáng: “Một hồn thơ vạm vỡ cuộn trào như thế mà cày bút vào Trường ca thì quả là không nhầm Phải đến anh thì đất và người xứ Nghệ mới thực sự được dựng lên sừng sững như một quần thể tượng đài với những hình tượng nghệ thuật độc đáo hiếm thấy.” [57] Tác giả Trần Vũ Long trên báo điện tử tho-hoang-tran-cuong-vo-mat đã ghi lại những cảm xúc của mình sau khi đọc thơ Hoàng Trần Cương: “đọc thì giật cục. Ngâm thì nghiêng nghiêng ngửa ngửa, buồn đến não cả lòng, cay đến xóc óc” Thậm chí tác giả đã thốt lên: “Đọc xong, im lặng không
10. 4 được bởi trong lòng cứ thấy rấm rứt, hậm hực ”. Nhà thơ Phạm Tiến Duật đã đánh giá công lao đóng góp của Hoàng Trần Cương trong đội ngũ của những nhà thơ viết trường ca với những tác phẩm có giá trị và ảnh hưởng mạnh mẽ trong nền văn học: “Vũ khí lợi hại của Hoàng Trần Cương là trường ca. Hàng trăm bài thơ ngắn Hoàng Trần Cương đã công bố trên báo chí dường như cũng để chuẩn bị cho trường ca. Chỉ một dòng của anh thôi, tôi đã gọi anh là thi sĩ: “Anh ngồi ngăn nắp trong chiều vắng”. Trong cuốn “Nhà thơ Hoàng Trần Cương”, tác giả Vũ Thanh Nhàn bên cạnh việc chủ yếu phân tích quá trình Hoàng Trần Cương trưởng thành từ sáng tác truyện ngắn, thơ đến trường ca, tác giả còn có những phát hiện thú vị trong phong cách thơ của ông: “Thực ra cái hồn thơ của Hoàng Trần Cương là sự tiếp nhận vô thức của đời sống, cảm xúc bởi những ảo ảnh có khi hằn vết, có khi sắc mỏng như cật nứa làm tứa máu tuổi thơ ông Người làm thơ thì không bao giờ thoát ra khỏi những ám ảnh quá khứ, điều đó có lẽ đã góp phần tạo nên tính cách thơ Hoàng Trần Cương hôm nay” [51]. Phần còn lại của cuốn sách chủ yếu tuyển chọn những đoạn, chương đặc sắc trích trong các tác phẩm trường ca của Hoàng Trần Cương. Đỗ Ngọc Yên trong bài “Hoàng Trần Cương – Trầm tích miền Trung” nhận xét: “Thơ Hoàng Trần Cương là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa những chất liệu, hình ảnh và ngôn ngữ của đời sống, với sự đào sâu những suy tư, khát vọng sống của con người và một vùng quê mà anh đã nặng nghĩa sinh thành..” [69]. Phần lớn các bài báo, các tiểu luận đề cập đến những tác phẩm trường ca có giá trị, tạo tiếng vang lớn như “Trầm tích”. Bên cạnh đó, những cuộc tọa đàm về Trường ca Trầm tích - Hoàng Trần Cương (2002) ít nhiều đã khẳng định đóng góp của ông trong thời đại mới của trường ca hiện đại. Các tác giả thống nhất khi nói đến sự phát hiện, sáng tạo mới mẻ, cả sự đầu tư nhiệt huyết của Hoàng Trần Cương song đó mới chỉ là những nhận xét chung, lẻ tẻ trên từng phương diện. Có thể nhận định: thể loại trường ca ở Việt Nam vẫn tiềm tàng một lực hấp dẫn lâu bền với giới nghiên cứu nhằm đánh giá và có những đóng góp nhất định vào việc phát hiện những sáng tạo trong bút pháp của các tác giả. Bên cạnh đó đời sống văn chương nước ta đang từng ngày từng giờ khởi sắc với sự đóng góp của một thế hệ nhà văn tài năng và tâm huyết,