Luận văn Tòa hành chính - Thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân

Nội dung tài liệu: Luận văn Tòa hành chính - Thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân

1. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN TÕA HÀNH CHÍNH LÀ THIẾT CHẾ 6 CƠ BẢN BẢO VỆ QUYỀN CÔNG DÂN 1.1. Khái niệm tòa án hành chính, thiết chế cơ bản bảo vệ quyền 6 công dân 1.1.1. Khái niệm Tòa án hành chính 6 1.1.2. Quyền công dân - Đối tượng bảo vệ của Tòa hành chính 10 1.1.2.1. Khái niệm quyền công dân 10 1.1.2.2. Quyền công dân - đối tượng bảo vệ của Tòa hành chính 14 1.1.3. Khái niệm Tòa hành chính là thiết chế cơ bản bảo vệ quyền 16 công dân 1.1.4. Những yếu tố thể hiện Tòa hành chính là thiết chế cơ bản 19 bảo vệ quyền công dân 1.2. Vị trí, vai trò của tòa hành chính trong việc bảo vệ quyền 21 công dân 1.2.1. Vị trí của Tòa hành chính 21 1.2.2. Vai trò của Tòa hành chính 23 1.2.2.1. Tòa hành chính là công cụ bảo vệ người dân trước sự xâm 23 hại của cơ quan công quyền 1.2.3.2. Tòa án hành chính là công cụ đấu tranh có hiệu quả trong 26 việc nâng cao trình độ và năng lực quản lý xã hội của các cơ quan và cán bộ, nhân viên nhà nước 1.2.3.3. Tòa hành chính là công cụ để công dân kiểm soát sự hoạt 28 động của bộ máy nhà nước 1.3. Tòa hành chính của một số nước trên thế giới và một số 31 kinh nghiệm có thể vận dụng nhằm nâng cao vai trò của Tòa hành chính trong bảo vệ quyền công dân ở Việt Nam Chương 2: THỰC TRẠNG TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA 39 TÕA HÀNH CHÍNH TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CÔNG DÂN 2.1. Sơ lược sự hình thành và phát triển của Tòa hành chính Việt 39 4
2. Nam 2.1.1. Tòa hành chính từ năm 1945 đến năm 1996 40 2.1.2. Tòa hành chính từ năm 1996 đến 2010 42 2.1.3. Tòa hành chính theo Luật tố tụng hành chính 2010 45 2.2. Cơ cấu tổ chức, đối tượng xét xử và thẩm quyền xét xử của 47 Tòa hành chính hiện nay 2.2.1. Cơ cấu tổ chức của Tòa hành chính 47 2.2.2. Đối tượng xét xử và thẩm quyền xét xử của Tòa hành chính 49 2.2.2.1. Đối tượng xét xử 49 2.2.2.2. Thẩm quyền xét xử của Tòa hành chính 50 2.3. Thực trạng và nguyên nhân của thực trạng trong hoạt động 55 bảo vệ quyền công dân của Tòa hành chính hiện nay 2.3.1. Thực trạng hoạt động bảo vệ quyền công dân của Tòa án 55 hành chính hiện nay 2.3.1.1. Những kết quả đạt được 55 2.3.1.2. Một số hạn chế trong hoạt động của Tòa hành chính 58 2.3.2. Nguyên nhân thực trạng hoạt động bảo vệ quyền công dân 60 của Tòa hành chính trong thời gian qua 2.3.2.1. Những cản trở từ quy định của pháp luật 60 2.3.2.2. Sự hạn chế trong nhận thức của công dân 62 2.3.2.3. Nguyên nhân từ đội ngũ thẩm phán 62 2.3.2.4. Vấn đề thi hành án chưa được thực hiện nghiêm túc, triệt để 63 Chương 3: NHỮNG QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO 65 VAI TRÕ CỦA TÕA HÀNH CHÍNH TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CÔNG DÂN 3.1. Những quan điểm nâng cao vai trò Tòa hành chính ở Việt 65 Nam hiện nay 3.1.1. Nâng cao vai trò của Tòa hành chính phải căn cứ vào đườ ng 65 lối, chủ trương của Đảng về tố tụng hành chính 3.1.2. Nâng cao vai trò của Tòa hành chính phải bảo đảm các 67 nguyên tắc của pháp luâṭ xa ̃ hôị chủ nghiã 3.1.3. Nâng cao vai trò của Tòa hành chính phải đáp ứ ng yêu cầu 69 của cải cách hành chính , cải cách tư pháp và xây dựng nhà nướ c pháp quyền xa ̃ hôị chủ nghiã 3.1.4. Nâng cao vai trò của Tòa hành chính phải phù hơp̣ vớ i thưc̣ 71 tiêñ tố tuṇ g hành chính và vận dụng có chọn lọc kinh nghiệm của nước ngoài phù hợp với Việt Nam 5
3. 3.2. Một số ý kiến góp phần nâng cao vai trò của tòa án hành 72 chính trong việc bảo vệ quyền công dân 3.2.1. Hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật 74 3.2.2. Hoàn thiện đội ngũ cán bộ, thẩm phán tòa hành chính 74 3.2.3. Vận dụng có chọn lọc kinh nghiệm của nước ngoài phù hợp 75 với Việt Nam 3.2.4. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền pháp luật 76 3.2.5. Đẩy mạnh công tác thi hành bản án, quyết định của Tòa án 77 về vụ án hành chính KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80 6
4. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quyền con người, quyền công dân là giá trị nhân văn cao quý, là tài sản chung vô giá của nhân loại và mỗi quốc gia. Bảo đảm quyền con người là bảo đảm dân chủ, hiệu quả, hiệu lực nhà nước cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Do vậy, bảo vệ, bảo đảm quyền con người, quyền công dân là nghĩa vụ chung của xã hội, là sứ mệnh cao cả của mỗi quốc gia. Đây cũng là mục tiêu mà Đảng và Nhà nước ta luôn hướng tới. Việc bảo đảm các quyền con người, quyền công dân phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng... trong đó nhà nước bảo đảm về mặt pháp lý, các cơ quan tố tụng bảo đảm thực thi pháp luật có hiệu quả là vấn đề cực kỳ quan trọng. Việt Nam đang trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do đó vấn đề bảo vệ quyền con người, quyền công dân càng được quan tâm, coi trọng. Đó là nhà nước của dân, do dân, vì dân, Nhà nước có kỷ cương, kỷ luật, có nền pháp chế cao và nền dân chủ mở rộng, Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật và theo pháp luật. Điều này có nghĩa là, Nhà nước đặt ra pháp luật thì chính cơ quan nhà nước và nhân viên nhà nước phải tuân theo pháp luật, các quyền và lợi ích cơ bản của công dân đã được pháp luật công nhận và phải được coi trọng và bảo đảm thực hiện trên thực tế. Để thực hiện điều đó pháp luật nước ta đã đặt ra nhiều đảm bảo pháp lý nhằm ngăn chặn sự xâm phạm từ phía các cơ quan công quyền như: hoạt động giám sát, kiểm tra của Đảng, của các cơ quan quyền lực nhà nước, của các tổ chức và công dân; hoạt động kiểm tra, thanh tra của chính các cơ quan nhà nước tuy nhiên các cơ chế này vẫn chưa đủ, cần phải có thiết chế có hiệu lực hơn. Khiếu nại, tố cáo là một trong những quyền cơ bản của công dân đã đã được Hiến pháp ghi nhận, do đó đảm bảo công dân thực hiện tốt quyền khiếu nại tố cáo của mình cũng là mục tiêu quan trọng của Nhà nước Việt Nam. Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng giữa nhiệm kỳ (khóa VII) đề ra nhiệm vụ 7
5. "Tiếp tục xây dựng và từng bước hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam Thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa Nghiêm chỉnh xem xét và giải quyết các đơn thư khiếu nại và tố cáo của công dân ", Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII và IX tiếp tục khẳng định nhiệm vụ xây dựng nhà nước pháp quyền, trong đó đề ra yêu cầu "xúc tiến thành lập Tòa hành chính trong Tòa án nhân dân, bổ sung thể chế làm căn cứ cho xét xử" [11] và "đổi mới cơ chế, xác định trách nhiệm của các cấp, các cơ quan, cán bộ, công chức trong việc giải quyết kịp thời khiếu nại, tố cáo của công dân" [13]. Như vậy, vấn đề bảo đảm quyền tự do dân chủ của công dân luôn được đặt ra như là một nhiệm vụ rất quan trọng trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền. "Bảo vệ quyền, lợi ích của con người, của công dân là một nguyên tắc cơ bản và tối cao của nhà nước pháp quyền. Song để bảo vệ các quyền và lợi ích đó khỏi bị xâm phạm từ phía nhà nước, phía hành pháp thì rõ ràng phải có những thiết chế, cơ chế đặc biệt" [3, tr. 65]. Đó chính là thiết chế Tòa án hành chính có chức năng giải quyết các khiếu kiện hành chính, phán quyết tính hợp pháp hoặc bất hợp pháp của quyết định hành chính hoặc hành vi hành chính của cơ quan nhà nước và nhân viên nhà nước, khi những quyết định và hành vi đó xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân; kiểm soát hữu hiệu hoạt động của cơ quan nhà nước và nhân viên nhà nước trong quá trình quản lý, điều hành xã hội, khắc phục những biểu hiện cửa quyền, lạm quyền, lộng quyền hoặc trốn tránh thẩm quyền, vô trách nhiệm trước nhân dân, bảo vệ các quyền tự do dân chủ của nhân dân. Tuy nhiên trên thực tế các khiếu kiện hành chính xảy ra rất nhiều trên toàn lãnh thổ nhưng công dân khởi iện ra tòa còn ít, các văn bản quy phạm pháp luật còn chưa chặt chẽ, chưa đầy đủ. Thẩm phán xét xử án hành chính, đặc biệt là ở cấp huyện còn thiếu kinh nghiệm, còn lúng túng về kỹ năng xét xử và thiếu kiến thức quản lý nhà nước, có nơi, có lúc còn tâm lý e ngại dẫn đến Tòa hành chính vẫn chưa thực sự phát huy được vai trò của mình trong việc bảo vệ quyền công dân. 8
6. Đây là một thách thức của thực tiễn cần được nghiên cứu và tìm ra giải pháp, do đó tôi chọn đề tài: "Tòa hành chính - Thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân" làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Để Tòa hành chính phát huy được vai trò của mình trong việc bảo vệ quyền và lợi ích của công dân đòi hỏi phải rút kinh nghiệm trên cả mặt thực tiễn cũng như lý luận.Trong nhiều năm qua đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề liên quan đến tài phán hành chính: "Tài phán hành chính so sánh", của Đinh Văn Minh; "Thiết lập tài phán hành chính ở nước ta", GS.TS Nguyễn Duy Gia (chủ biên), Nxb Giáo dục, Hà Nội, năm 1995; "Một số vấn đề về tài phán hành chính ở Việt Nam", PTS. Lê Bình Vọng, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994; "Tài phán hành chính ở Việt Nam", PTS. Đinh Văn Mậu và PTS. Phạm Hồng Thái, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1995; "Số chuyên đề về Tòa hành chính và việc giải quyết khiếu kiện của tổ chức, công dân", Bộ Tư pháp, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, tháng 12/2001; "Thẩm quyền xét xử của Tòa án nhân dân trong việc giải quyết các khiếu kiện hành chính", Nguyễn Thanh Bình, Luận án tiến sĩ luật học, Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật, 2003; "Một số vấn đề về đổi mới cơ chế giải quyết khiếu kiện hành chính ở Việt Nam", TS. Nguyễn Văn Thanh và LG. Đinh Văn Minh, Nxb Tư pháp, Hà Nội, 2004; "Thẩm quyền xét xử khiếu kiện hành chính của tòa án - Sự đảm bảo công lý trong quan hệ giữa nhà nước và công dân", TS. Nguyễn Thanh Bình; "Luật tố tụng hành chính", Nxb Chính trị quốc gia, 2011. Ngoài ra còn một số nghiên cứu khác đã được công bố rộng rãi trên sách báo, tạp chí và các báo cáo công tác xét xử hàng năm của Tòa hành chính. Tuy nhiên, chưa có bất kỳ nghiên cứu nào về đề tài "Tòa hành chính - Thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân" nói trên. 3. Mục đích nghiên cứu 9
7. Trên cơ sở phạm vi nghiên cứu những quy định của Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính, Luật khiếu nại, tố cáo và gần đây nhất là Luật tố tụng hành chính, các quy định về quyền công dân và bảo vệ quyền công dân... kết hợp với đánh giá thực tiễn hoạt động của Tòa hành chính kể từ khi thành lập và hoạt động cho đến nay, tôi mong muốn làm sáng tỏ vai trò và tầm quan trọng của Tòa hành chính trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Qua đó cũng làm nổi bật những thành tựu đạt được trong hoạt động bảo vệ quyền công dân, đồng thời phân tích một số điểm mới tích cực của luật tố tụng hành chính để Tòa hành chính ngày một phát huy vai trò của mình. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Trong phạm vi của luận văn này, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu lý luận Tòa hành chính là thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân, thực trạng hoạt động bảo vệ quyền công dân của Tòa hành chính trên cơ sở phân tích, đánh giá các quy định pháp luật hiện hành, thực tiễn hoạt động của Tòa hành chính ở Việt Nam trong những năm qua, phân tích thực trạng hoạt động, những hạn chế, nguyên nhân tồn tại, từ đó rút ra những kết luận làm cơ sở cho việc đề ra những quan điểm và giải pháp nâng cao vai trò của Tòa hành chính. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Khóa luận này được hoàn thiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về quyền công dân, về pháp luật, về cải cách tư pháp. Ngoài ra khóa luận này còn sử dụng các biện pháp nghiên cứu khác như: thống kê, phân tích, so sánh và tổng hợp, phương pháp khảo sát thực tiễn hoạt động của Tòa hành chính. 6. Những điểm mới của luận văn - Lần đầu tiên luận văn phân tích những cơ sở lý luận về Tòa hành chính là thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân - Luận văn đã đánh giá có tính hệ thống về quá trình phát triển của Tòa hành chính, đánh giá thực trạng hoạt động bảo vệ quyền công dân của 10
8. Tòa hành chính ở Việt Nam hiện nay. - Đặc biệt, luận văn đưa ra các quan điểm, giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Tòa hành chính trong việc bảo về quyền công dân. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn đã đóng góp một số vấn đề lý luận về Tòa hành chính - Thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân có thể giúp cho các nhà hoạch định chính sách, nhà lập pháp, những người làm công tác nghiên cứu, làm công tác xét xử án hành chính có thêm một phần thông tin lý luận về Tòa hành chính, từ đó đóng góp vào việc xây dựng, tổ chức thực hiện và hoàn thiện thiết chế Tòa hành chính ở Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho sinh viên trong các trường chuyên luật và không chuyên luật, cho học viên đang học tập trong hệ thống các trường chính trị, cho những người quan tâm nghiên cứu vấn đề này 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận Tòa hành chính là thiết chế cơ bản bảo vệ quyền công dân. Chương 2: Thực trạng tổ chức và hoạt động bảo vệ quyền công dân của Tòa hành chính Chương 3: Một số quan điểm và giải pháp nâng cao vai trò của Tòa hành chính trong việc bảo vệ quyền công dân. 11
9. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN TÕA HÀNH CHÍNH LÀ THIẾT CHẾ CƠ BẢN BẢO VỆ QUYỀN CÔNG DÂN 1.1. KHÁI NIỆM TÕA ÁN HÀNH CHÍNH, THIẾT CHẾ CƠ BẢN BẢO VỆ QUYỀN CÔNG DÂN 1.1.1. Khái niệm Tòa án hành chính Khái niệm về Tòa án hành chính (Tòa hành chính) là khái niệm còn khá mới mẻ trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam về cả phương diện lý luận và thực tiễn. Ở một số nước trên thế giới thường được sử dụng chung thuật ngữ "Tài phán hành chính" cho cả hoạt động giải quyết kiếu kiện của các cơ quan hành chính và xét xử hành chính của tòa án. Ở Việt Nam, cụm từ "Tài phán hành chính" dường như đã khá quen thuộc trong gần 20 năm trở lại đây. Để tìm hiểu về Tòa hành chính , chúng ta cần phải hiểu rõ những quan niệm về hoạt động tài phán nói chung và tài phán hành chính nói riêng bởi giữa chúng có mối quan hệ mật thiết với nhau. Thuật ngữ "tài phán" có nguồn gốc từ tiếng Latinh là "jurisdictio", trong tiếng Anh là từ "jurisdiction". Theo nghĩa rộng thì tài phán là quyền lực của chính phủ trong việc xem xét tính đúng sai của các hoạt động diễn ra trên phạm vi lãnh thổ nhất định; theo nghĩa hẹp thì thuật ngữ này dùng để chỉ thẩm quyền của Tòa án trong việc xem xét, đánh giá và ra các phán quyết đối với vụ việc cụ thể và với các đối tượng xác định (Bryan A.Garner, Black’s Law Dictionary, tr 85, 1999). Theo khái niệm này thì tài phán được hiểu bao gồm hoạt động giải quyết tranh chấp của Tòa án và hoạt động giải quyết tranh chấp thuộc thẩm quyền của cơ quan hành chính. Như vậy, có thể nói khái niệm "tài phán" rộng hơn khái niệm "xét xử" ở nhiều khía cạnh. Hoạt động tài phán có thể thực hiện bởi nhiều loại cơ quan khác nhau. Không chỉ tòa án mà các cơ quan hành chính hay các cơ quan khác cũng có quyền tài phán. Quyền tài phán có thể do một cơ quan độc lập, chuyên trách thực hiện hoặc có thể do 12
10. một cơ quan thực hiện nhiều chức năng, trong đó có chức năng tài phán. Điều đó phụ thuộc vào cơ cấu, phương thức tổ chức quyền lực trong bộ máy nhà nước, vào thẩm quyền mỗi cơ quan theo quy định của pháp luật. Về khái niệm tài phán hành chính, quan niệm của các quốc gia thuộc các hệ thống pháp luật khác nhau trên thế giới không có sự thống nhất: Ở các nước thuộc hệ thống Common Law không có sự phân biệt rõ ràng giữa công pháp và tư pháp, do đó các tranh chấp hành chính cũng không được xác định rõ là phát sinh trong lĩnh vực nào. Ở các nước này, các tranh chấp hành chính trước hết được giải quyết bởi cơ chế giải quyết khiếu nại do cơ quan hành chính đã ban hành quyết định hành chính hoặc có hành vi hành chính bị khiếu nại. Trường hợp người dân không đồng ý với quyết định giải quyết khiếu nại thì có quyền khởi kiện tại Tòa án. Tuy nhiên các nước này không thành lập hệ thống Tòa án chuyên trách mà các tranh chấp hành chính được giải quyết bởi hệ thống Tòa án thường, theo đó thủ tục tố tụng để giải quyết các tranh chấp này cũng là thủ tục tố tụng dân sự. Đối với các quốc gia thuộc hệ thống Civil Law, có sự phân định rạch ròi giữa luật công và luật tư, do đó các tranh chấp phát sinh cũng được xác định rõ thuộc lĩnh vực luật nào. Tranh chấp hành chính là tranh chấp nảy sinh trong lĩnh vực luật công, do đó được giải quyết theo một cơ chế khác so với các tranh chấp trong lĩnh vực luật tư. Ở các nước này, các tranh chấp hành chính có thể được giải quyết bằng con đường giải quyết khiếu nại (cơ chế hành chính) bởi các cơ quan đã ban hành quyết định hành chính hoặc thực hiện hành vi hành chính bị khiếu nại. Bên cạnh đó để đảm bảo tính độc lập, khách quan trong việc giải quyết các tranh chấp hành chính thì một hệ thống cơ quan tài phán hành chính độc lập được thành lập đó là hệ thống Tòa án hành chính, tồn tại song song bên cạnh hệ thống Tòa án tư pháp để chuyên giải quyết các tranh chấp hành chính bằng thủ tục tố tụng. Vậy theo quan điểm của các quốc gia thuộc hệ thống pháp luật này thì tài phán hành chính là hoạt động xét xử các tranh chấp hành chính giữa các cá nhân, cơ quan, tổ 13