Luận văn Tín ngưỡng truyền thống của người dân huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang

Nội dung tài liệu: Luận văn Tín ngưỡng truyền thống của người dân huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ BÙI NGỌC YẾN LY TÍN NGƢỠNG TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI DÂN HUYỆN ĐẢO KIÊN HẢI, TỈNH KIÊN GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ BÙI NGỌC YẾN LY TÍN NGƢỠNG TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI DÂN HUYỆN ĐẢO KIÊN HẢI, TỈNH KIÊN GIANG Chuyên ngành: Tôn giáo học Mã số: 60 22 03 09 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG: NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN THỊ KIM OANH PGS.TS. LÊ BÁ TRÌNH Hà Nội - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận văn tốt nghiệp này là công trình nghiên cứu của riêng cá nhân tôi. Luận văn này đƣợc thực hiện sau quá trình học tập ở Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, và qua quá trình nghiên cứu khảo sát tình hình thực tiễn trên địa bàn huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang, đặc biệt đi sâu tìm hiểu các tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu của ngƣời dân trên huyện đảo Kiên Hải. Luận văn này đƣợc thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn khoa học của Thầy PGS.TS Lê Bá Trình. Các số liệu nghiên cứu, kết quả điền dã trong luận văn là trung thực, luận văn chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào. Kiên Giang, ngày 05 tháng 3 năm 2020 Tác giả luận văn Bùi Ngọc Yến Ly
4. LỜI CẢM ƠN Em xin cảm ơn chân thành đến Thầy PGS. TS Lê Bá Trình, là ngƣời trực tiếp giảng dạy và hƣớng dẫn em thực hiện luận văn tốt nghiệp này. Trong suốt thời gian thực hiện, từ lúc định hƣớng đề tài, chọn đề tài và tiến hành viết nội dung luận văn, tuy công tác giảng dạy và nghiên cứu có nhiều bận rộn nhƣng Thầy đã dành nhiều thời gian và tâm huyết để hƣớng dẫn em chọn đề tài, định hƣớng cho em cách viết, cách lập luận, phân tích và trình bày phù hợp với yêu cầu đề tài đặt ra. Nhờ sự góp ý tận tụy và hƣớng dẫn tận tình của Thầy đã giúp em hoàn thành những kiến thức về đề tài của mình. Em xin cảm ơn đến quý thầy cô trong Bộ môn Tôn giáo học và Nhà trƣờng đã giảng dạy cho em những kiến thức nền tảng, những hiểu biết về chuyên ngành Tôn giáo học. Đây là cơ sở và nguồn động lực quan trọng giúp em hoàn thành luận văn, nắm vững kiến thức chuyên ngành và tự tin hơn trong những dự định sắp tới. Em xin tỏ lòng biết ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp trong cơ quan, những ngƣời đã quan tâm giúp đỡ, chia sẻ kinh nghiệm và động viên tinh thần cho em trong khoảng thời gian thực hiện luận văn cũng nhƣ trong khoảng thời gian học tập. Nhờ vậy, mà em tự tin vững bƣớc qua từng ngày trong quá trình thực hiện luận văn này. Do trình độ lý luận, kiến thức chuyên ngành cũng nhƣ kinh nghiệm thực tiễn của bản thân còn hạn chế nên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Em mong nhận đƣợc nhiều ý kiến đóng góp, sự chỉ bảo của quý thầy cô để em hoàn thiện kiến thức cũng nhƣ nâng cao chất lƣợng luận văn của mình. Em xin chân thành cảm ơn! Kiên Giang, ngày 05 tháng 3 năm 2020 Tác giả luận văn Bùi Ngọc Yến Ly
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TÍN NGƢỠNG TRUYỀN THỐNG VÀ TÍN NGƢỠNG TRUYỀN THỐNG TẠI HUYỆN ĐẢO KIÊN HẢI, TỈNH KIÊN GIANG ............................................................................... 8 1.1. Một số vấn đề lý luận về tín ngƣỡng truyền thống ...................................... 8 1.1.1. Khái niệm ................................................................................................... 8 1.1.2. Đặc điểm của tín ngƣỡng ......................................................................... 11 1.1.3. Một số hình thức tín ngƣỡng truyền thống phổ biến ở Việt Nam. ......... 12 1.2. Quá trình hình thành các hình thức tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu tại huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang .......................................................... 18 1.2.1. Khái quát về huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang ................................ 18 1.2.2. Các hình thức tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu tại huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang .................................................................................................. 22 Tiểu kết Chƣơng 1 ............................................................................................... 31 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG VIỆC THỰC HÀNH TÍN NGƢỠNG TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI DÂN TẠI HUYỆN ĐẢO KIÊN HẢI, TỈNH KIÊN GIANG ............... 32 2.1. Các hình thức thực hành tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu của ngƣời dân huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang ........................................................ 32 2.1.1. Thực hành tín ngƣỡng thờ Nguyễn Trung Trực ...................................... 32 2.1.2. Thực hành tín ngƣỡng thờ Bà Chúa Xứ và Bà Mã Châu ........................ 34 2.1.3. Thực hành tín ngƣỡng thờ Bà Cố chủ ..................................................... 36 2.1.4. Thực hành tín ngƣỡng thờ Bà Thƣợng .................................................... 39 2.1.5. Thực hành tín ngƣỡng thờ Cá Ông - Thờ Thành hoàng Ngƣ nghiệp ...... 39 2.2. Những giá trị truyền thống trong thực hành tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu của ngƣời dân huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang ...................... 50 2.2.1. Giá trị tín ngƣỡng tâm linh ...................................................................... 50 2.2.2. Giá trị giáo dục truyền thống ................................................................... 55 2.2.3. Giá trị cố kết cộng đồng ........................................................................... 57 2.2.4. Giá trị nguồn lực văn hóa trong phát triển kinh tế - xã hội ..................... 60
6. 2.2.5. Giá trị đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa tinh thần của nhân dân ......... 62 2.3. Những khó khăn, hạn chế trong thực hành tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu của ngƣời dân huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang ............................. 63 2.3.1. Cơ sở vật chất chƣa đáp ứng yêu cầu phục vụ lễ hội, cơ sở hạ tầng kỹ thuật chƣa đáp ứng quy mô của lễ hội tín ngƣỡng phục vụ nhu cầu tâm linh ... 63 2.3.2. Nội dung phần lễ còn mang tính đơn sơ, chƣa phong phú, đầy đủ các nghi thức truyền thống ....................................................................................... 65 2.3.3. Nội dung phần hội còn đơn giản, thiếu hấp dẫn ...................................... 66 Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................................ 67 Chƣơng 3: MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ TRỊ TÍN NGƢỠNG TRUYỀN THỐNG TIÊU BIỂU CỦA NGƢỜI DÂN TẠI HUYỆN ĐẢO KIÊN HẢI, TỈNH KIÊN GIANG HIỆN NAY ............... 68 3.1. Một số vấn đề đặt ra ..................................................................................... 68 3.1.1. Xu hƣớng biến đổi niềm tin và thực hành tín ngƣỡng truyền thống ....... 68 3.1.2. Tác động của cơ chế thị trƣờng trong các hoạt động lễ, hội của tín ngƣỡng .. 69 3.1.3. Vấn đề nhận thức về trách nhiệm của hệ thống chính trị và nhân dân đối với nhiệm vụ giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa, tín ngƣỡng truyền thống, lễ hội... 70 3.1.4. Vấn đề nâng tầm, mở rộng quy mô, phạm vi, chất lƣợng của tín ngƣỡng truyền thống, lễ hội để phục vụ phát triển du lịch, kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phƣơng ......................................................................................................... 71 3.2. Các giải pháp bảo tồn và phát huy những giá trị tín ngƣỡng truyền thống tiêu biểu của ngƣời dân tại huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang hiện nay ................................................................................................................. 72 3.2.1. Giải pháp về phát triển kinh tế, xã hội tạo điều kiện để thực hiện tốt sinh hoạt tín ngƣỡng trong các lễ hội ........................................................................ 72 3.2.2. Giải pháp về tuyên truyền, giáo dục đƣờng lối chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nƣớc về tôn trọng quyền tự do tín ngƣỡng, tôn giáo và tự do không tín ngƣỡng, tôn giáo ................................................................................ 74 3.2.3. Giải pháp về nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân ....... 76 3.2.4. Giải pháp về xây dựng môi trƣờng văn hóa xã hội lành mạnh ở các công trình tín ngƣỡng ................................................................................................. 78
7. 3.2.5. Giải pháp về kết hợp giữa biện pháp tuyên truyền và giáo dục với biện pháp tổ chức, quản lý hành chính ...................................................................... 79 3.2.6. Giải pháp về tăng cƣờng công tác đào tạo và tổng kết thực tiễn về tín ngƣỡng truyền thống ở địa phƣơng ................................................................... 79 3.3. Một số kiến nghị............................................................................................ 80 3.3.1. Đối với các bộ, ngành ở Trung ƣơng ....................................................... 80 3.3.2. Đối với cấp ủy, chính quyền, các ban ngành tỉnh, địa phƣơng ............... 80 3.3.3. Đối với các đình, đền, chùa, miếu ........................................................... 81 Tiểu kết chƣơng 3 ................................................................................................ 82 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 84 PHỤ LỤC
8. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tôn giáo, tín ngƣỡng với tƣ cách là một hình thái ý thức xã hội, không chỉ là một bộ phận của đời sống văn hóa tâm linh, mà còn là bộ phận gắn bó mật thiết với sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Tín ngƣỡng, tôn giáo quan hệ với các lĩnh vực của đời sống xã hội, tác động đến văn hóa, đạo đức, kinh tế, chính trị, xã hội, an ninh quốc phòng. Việt Nam là một quốc gia đa tín ngƣỡng, tôn giáo. Các dân tộc trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam đều có những tín ngƣỡng riêng gắn liền với đời sống kinh tế - văn hóa - lịch sử - xã hội và tâm linh của dân tộc mình. Trong quá trình khai hoang, lập làng, mở đất phƣơng Nam, các tín ngƣỡng bản địa đƣợc lƣu dân xác lập trên vùng đất mới đã góp phần đáp ứng đƣợc nhu cầu về tín ngƣỡng tâm linh của con ngƣời để cầu mong sự bình an giữa chốn rừng thiêng, nƣớc độc này, cũng nhƣ tƣởng nhớ và biết ơn những anh hùng dân tộc, những ngƣời đã khai công lập quốc, chống giặc ngoại xâm, thể hiện đạo lý “Uống nƣớc nhớ nguồn”, “Ăn quả nhớ kẻ trồng cây” của dân tộc. Tín ngƣỡng truyền thống của ngƣời Việt đƣợc hình thành từ thời xa xƣa, phản ánh sự ngƣỡng mộ, niềm tin của con ngƣời vào các lực lƣợng siêu nhiên, có tính chất thiêng liêng huyền bí. Tín ngƣỡng dân gian có nhiều loại hình khác nhau; gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của ngƣời dân; thể hiện trong sinh hoạt cộng đồng và có vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội ở mỗi địa phƣơng. Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển về kinh tế, xã hội, các hoạt động tín ngƣỡng tâm linh ở nhiều địa phƣơng ngày càng phát triển. Theo đó, cùng với những đóng góp tích cực của các hoạt động tín ngƣỡng, tôn giáo, cũng có nhiều vấn đề phức tạp, nhạy cảm, cần phải làm rõ để phát huy những giá trị tích cực và xử lý những vấn đề phức tạp trong hoạt động tín ngƣỡng, tôn giáo hiện nay. Tín ngƣỡng của ngƣời dân ở tỉnh Kiên Giang nói chung, ở huyện đảo Kiên Hải nói riêng cũng mang những đặc điểm chung của tín ngƣỡng của dân tộc Việt Nam và có những nét riêng biệt. Cùng với tín ngƣỡng dân gian chung của dân tộc, các loại hình 1
9. tín ngƣỡng truyền thống ở huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang còn mang tính đặc trƣng của vùng miền, cụ thể nhƣ: Thờ cúng tổ tiên, thờ Thành hoàng, thờ Thần Tài, thờ Thổ Địa, thờ Sơn thần, thờ Cá Ông, thờ Nguyễn Trung Trực, thờ Bà Chúa Xứ, thờ Bà Mã Châu, thờ Bà Cố chủ Hòn Lại Sơn, thờ Bà Thƣợng, thờ Cô Bảy, thờ Bà Cậu Các hình thức tín ngƣỡng đó luôn giữ vai trò quan trọng trong đời sống sinh hoạt văn hóa tinh thần của ngƣời dân. Các sinh hoạt tín ngƣỡng không chỉ là nơi giúp ngƣời dân giải tỏa tâm lý và đáp ứng nhu cầu tâm linh mà còn đƣợc coi nhƣ một hình thức sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu và có sức sống lâu bền trong đời sống tinh thần của ngƣời dân cho tới ngày nay. Tín ngƣỡng truyền thống còn chứa đựng những giá trị tích cực và là nơi sản sinh và tích hợp những giá trị văn hóa của ngƣời dân huyện đảo. Mặt tích cực của tín ngƣỡng còn thể hiện ở việc đây chính là nơi lƣu giữ các giá trị phong tục tập quán tốt đẹp của ngƣời dân huyện đảo. Tuy nhiên, bên cạnh những giá trị tích cực trong sinh hoạt tín ngƣỡng của ngƣời dân ở huyện đảo Kiên Hải vẫn còn những biểu hiện tiêu cực nhƣ mê tín dị đoan, thƣơng mại hóa, gây lãng phí và ô nhiễm môi trƣờng... Hiện nay, cùng với sự phát triển hội nhập, giao lƣu văn hóa và dƣới tác động của cuộc sống hiện đại thì tín ngƣỡng của ngƣời dân tại huyện đảo Kiên Hải đã có những biến đổi nhất định. Đồng thời trong đời sống tín ngƣỡng của họ diễn ra các xu hƣớng nhƣ: Ngƣời dân không còn quá đề cao vai trò của sinh hoạt tín ngƣỡng trong đời sống văn hóa tinh thần nhƣ trƣớc đây và đặc biệt là đang diễn ra sự mai một của một số hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngƣỡng truyền thống tốt đẹp. Nếu nhƣ không có sự quan tâm bảo tồn và phát huy những giá trị tích cực trong tín ngƣỡng truyền thống thì sẽ dẫn tới sự mất dần đi các tín ngƣỡng này. Ngoài ra, trong xu thế toàn cầu hóa, tác động của kinh tế thị trƣờng thì thế hệ trẻ của ngƣời dân huyện đảo không còn nhiều ngƣời quan tâm và duy trì sinh hoạt tín ngƣỡng truyền thống, không hiểu về các quan niệm cũng nhƣ các nghi lễ tín ngƣỡng của huyện đảo mình. Đây cũng là một trong những nguyên nhân dẫn tới sự mai một dần các hình thức sinh hoạt tín ngƣỡng của ngƣời dân huyện đảo. Nhƣ vậy, vấn đề đặt ra là cần giữ gìn và phát huy những giá trị tích cực và loại bỏ những yếu tố tiêu cực, lạc hậu trong hoạt động tín ngƣỡng truyền thống của ngƣời dân ở huyện 2
10. đảo Kiên Hải. Điều này sẽ góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa ngƣời dân huyện đảo nói chung và lƣu giữ tín ngƣỡng truyền thống nói riêng để từ đó tạo động lực cho huyện đảo phát triển mọi mặt, nhằm nâng cao chất lƣợng đời sống văn hóa tinh thần cũng nhƣ đời sống vật chất. Xuất phát từ tình hình thực tiễn nhƣ đã trình bày ở trên, tác giả chọn đề tài “Tín ngưỡng truyền thống của người dân tại huyện đảo Kiên Hải, tỉnh Kiên Giang” làm luận văn thạc sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Đã có các công trình nghiên cứu khoa học, các luận văn/luận án, các bài viết trên báo, tạp chí có liên quan đến đề tài nghiên cứu nhƣ: - Nguyễn Hồng Dƣơng - Phùng Đạt Văn (2009), Tín ngưỡng tôn giáo và xã hội dân gian, Nxb Từ điển Bách khoa [xem 14], là những chuyên khảo đề cập đến các vấn đề hỗn dung tín ngƣỡng Hoa - Việt, tín ngƣỡng Quan Công; sự chuyển biến của tín ngƣỡng thời hiện đại; nhận thức lại tín ngƣỡng tôn giáo bản địa Việt Nam - Ngọc Hà (2011), Tín ngưỡng phong tục và những kiêng kỵ trong dân gian, Nxb Văn hóa - Thông tin [xem 16], cuốn sách này giới thiệu những phong tục và tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên, cƣới hỏi, sinh dƣỡng, ma chay, giao tiếp... cũng nhƣ các lễ nghi, những kiêng kỵ đƣợc lƣu truyền trong dân gian Việt Nam - Mai Thanh Hải (2005), Tìm hiểu tín ngưỡng truyền thống Việt Nam [xem 18], tác giả đã đƣa ra khái niệm, đặc điểm cơ bản của tín ngƣỡng thờ thần ở Việt Nam, cũng nhƣ tín ngƣỡng truyền thống Việt Nam. - Nguyễn Đức Lữ (2005), Góp phần tìm hiểu tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb Tôn giáo [xem 41], cuốn sách đã đề cập đến các hình thức tín ngƣỡng dân gian nhƣ tín ngƣỡng thời cúng Tổ tiên, thờ Mẫu, tín ngƣỡng thờ Thành Hoàng, tín ngƣỡng Phồn thực - Hà Văn Tăng - Trƣơng Thìn (1999), Tín ngưỡng mê tín, Nxb Thanh Niên [xem 53], cuốn sách đề cập đến tín ngƣỡng, trong đó mô tả các trình tự nghi thức tôn giáo, hoặc ma thuật tôn giáo; cung cấp một số nhận thức về tín ngƣỡng, về tôn giáo và tâm linh mang tính khách quan khoa học. 3