Luận văn Thơ ca hiện thực trào phúng Nam Kì lục tỉnh cuối thế kỉ xix – đầu thế kỉ xx (Khảo sát qua thơ Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, học lạc và nhiêu tâm)

Nội dung tài liệu: Luận văn Thơ ca hiện thực trào phúng Nam Kì lục tỉnh cuối thế kỉ xix – đầu thế kỉ xx (Khảo sát qua thơ Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, học lạc và nhiêu tâm)

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Cẩm Ly THƠ CA HIỆN THỰC TRÀO PHÚNG NAM KÌ LỤC TỈNH CUỐI THẾ KỈ XIX – ĐẦU THẾ KỈ XX (KHẢO SÁT QUA THƠ PHAN VĂN TRỊ, HUỲNH MẪN ĐẠT, HỌC LẠC VÀ NHIÊU TÂM) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Cẩm Ly THƠ CA HIỆN THỰC TRÀO PHÚNG NAM KÌ LỤC TỈNH CUỐI THẾ KỈ XIX – ĐẦU THẾ KỈ XX (KHẢO SÁT QUA THƠ PHAN VĂN TRỊ, HUỲNH MẪN ĐẠT, HỌC LẠC VÀ NHIÊU TÂM) Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 60 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐOÀN THỊ THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu có tính độc lập, không sao chép bất kỳ tài liệu nào và chưa công bố nội dung này ở bất kỳ một công trình nào khác. Những kết quả nghiên cứu trong luận văn được sử dụng trung thực, có tính kế thừa, phát triển từ các tài liệu, tạp chí, các công trình nghiên cứu liên quan đã được công bố trên các website. Tác giả luận văn Trần Thị Cẩm Ly
4. LỜI CẢM ƠN Chúng tôi xin chân thành cảm ơn các quý Thầy cô giáo trong Khoa Ngữ văn, phòng Sau đại học, các Thầy cô của thư viện trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh cũng như thư viện Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh đã luôn quan tâm, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho chúng tôi hoàn thành luận văn này. Đặc biệt, chúng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến PGS. TS Đoàn Thị Thu Vân - người đã tận tình giúp đỡ, chỉ bảo, hướng dẫn và cảm thông, chia sẻ với chúng tôi trong suốt quá trình nghiên cứu. Cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè – những người luôn động viên, khích lệ, hỗ trợ chúng tôi trên nhiều phương diện. Tác giả luận văn Trần Thị Cẩm Ly
5. MỤC LỤC Trang bìa phụ Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ....................................................................... 9 1.1. Nam Kì Lục Tỉnh – vùng đất mới – giao điểm hội tụ của các luồng văn hóa Đông – Tây .............................................................................................. 9 1.1.1. Quá trình hình thành Nam Kì Lục Tỉnh ....................................................... 9 1.1.2. Con người Nam Kì Lục Tỉnh ...................................................................... 12 1.2. Bối cảnh lịch sử, xã hội Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX ............................................................................................................ 20 1.2.1. Thời kì sụp đổ của chế độ phong kiến Việt Nam ....................................... 20 1.2.2. Nền bảo hộ của Pháp ở Nam Kì và kháng chiến của nhân dân .................. 23 1.3. Văn học Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX .............................. 28 1.3.1. Văn học Hán Nôm ...................................................................................... 30 1.3.2. Văn học Quốc ngữ ...................................................................................... 34 1.4. Thơ trào phúng – tiếng nói cuối cùng của nền văn học trung đại ........................ 40 1.4.1. Khái niệm “trào phúng” ............................................................................. 40 1.4.2. Thơ trào phúng ........................................................................................... 41 1.4.3. Bức tranh văn học hiện thực trào phúng cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX .......................................................................................................... 43 1.5. Những nhà thơ hiện thực trào phúng đặc sắc đất Nam Kì ................................... 48 1.5.1. Phan Văn Trị (1830-1910) ......................................................................... 49 1.5.2. Huỳnh Mẫn Đạt (1807 – 1883) ................................................................... 51 1.5.3. Học Lạc (1842-1915) .................................................................................. 53 1.5.4. Nhiêu Tâm (1840 – 1911) ........................................................................... 55
6. Chương 2. NỘI DUNG HIỆN THỰC TRÀO PHÚNG TRONG THƠ CA NAM KÌ LỤC TỈNH CUỐI THẾ KỈ XIX - ĐẦU THẾ KỈ XX ............................................................................................ 58 2.1. Tiếng cười châm biếm, đả kích ............................................................................ 58 2.1.1. Đả kích bọn thực dân Pháp ......................................................................... 59 2.1.2. Đả kích giai cấp thống trị và bọn quan lại làm tay sai cho giặc ................. 64 2.1.3. Đả kích những thói hư, tật xấu của xã hội .................................................. 82 2.2. Tiếng cười hài hước, hóm hỉnh ............................................................................ 93 2.2.1. Tiếng cười tự trào với cái nhìn lạc quan, đa chiều về cuộc sống .............. 94 2.2.2. Tiếng cười quên đi những bộn bề lo âu vất vả của cuộc sống hàng ngày ............................................................................................................ 99 Chương 3. NGHỆ THUẬT THƠ HIỆN THỰC TRÀO PHÚNG NAM KÌ LỤC TỈNH CUỐI THẾ KỈ XIX - ĐẦU THẾ KỈ XX ............................ 104 3.1. Thể loại, thủ pháp nghệ thuật và các biện pháp tu từ ......................................... 104 3.1.1. Sự kết hợp giữa “yếu tố Nôm” và “Đường luật” trong thơ bát cú .......... 104 3.1.2. Hình thức ngụ ý, hình ảnh ẩn dụ, thủ pháp đối lập ................................... 107 3.2. Ngôn ngữ quần chúng Nam Kì - nguồn của mọi nguồn .................................... 112 3.2.1. Ngôn ngữ giản dị nhưng điêu luyện, tài tình ............................................ 112 3.2.2. Ngôn ngữ thô ráp, góc cạnh, không trau chuốt......................................... 122 3.3. Giọng điệu trào phúng ........................................................................................ 127 3.3.1. Giọng châm biếm, đả kích ........................................................................ 127 3.3.2. Giọng bông đùa, hài hước ......................................................................... 131 3.3.3. Sự kết hợp hài hòa giữa cái bi và cái hài .................................................. 134 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 137 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 139
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Những năm cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, xã hội Việt Nam có nhiều biến chuyển mạnh mẽ, đặc biệt là vùng Nam Kì Lục Tỉnh. Đời sống văn hoá tinh thần của nhân dân ta còn được tiếp nhận luồng gió mới từ phương Tây thổi vào do những ảnh hưởng sâu sắc của chế độ thực dân trên vùng đất này. Chính vào thời điểm đất nước có nhiều biến động đó đã sản sinh ra những nhà thơ hiện thực trào phúng xuất sắc hàng đầu của nền văn học. Thơ ca hiện thực trào phúng trở thành một sản phẩm tinh thần đặc sắc của giai đoạn mạt kì trung đại. Thơ trào phúng thông qua sự quan sát cảm nhận của các tác giả Nam Kì Lục Tỉnh đã phần nào phản ánh chân thật hiện thực cuộc sống đương thời, đặc biệt là hiện thực tâm trạng của tầng lớp trí thức. Các nhà nho trào phúng đã tìm được đề tài đắc địa đề bộc lộ cách nhìn, cách nghĩ mới về những vấn đề mang tính thời đại quốc gia. Thơ trào phúng đến đây đã vượt qua giai đoạn tìm tiếng cười khôi hài trong những chuyện vặt vãnh để đi vào những vấn đề có nội dung chính trị xã hội, có ý nghĩa phê phán, đấu tranh rộng hơn. Tiếng cười đã trở nên sắc bén, hiểm hóc và đa dạng, có hiệu quả phê phán cao hơn. Tiếng cười trào phúng thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX đã bổ sung sức mạnh cho văn thơ yêu nước cách mạng cũng như góp phần chuẩn bị nền móng vững chắc cho sự ra đời và phát triển của trào lưu văn xuôi hiện thực phê phán những năm 30, 40 của thế kỉ XX. Việc tìm hiểu thơ ca hiện thực trào phúng Nam Kì Lục Tỉnh giai đoạn này sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn những nét đặc sắc của thơ ca Việt Nam giai đoạn chuyển tiếp từ trung đại sang hiện đại nói chung và đặc điểm của thơ ca hiện thực trào phúng nói riêng. Văn học hiện thực trào phúng Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX là một bộ phận đặc biệt cả về ý nghĩa và lịch sử trong nền văn học Việt Nam. Cá tính văn học hiện thực trào phúng của miền Nam Kì Lục Tỉnh là điều không thể phủ nhận bởi sức hấp dẫn của nó. Vùng văn học này đã có một đời sống rất sôi nổi với hàng trăm cây bút và hàng mấy trăm tác phẩm, cuốn hút hàng triệu độc giả, và đã để lại những vết son không phai mờ trong ký ức của nhiều người. Thế nhưng nó vẫn chưa được tìm hiểu một cách hợp lý và xứng đáng. Các công trình nghiên cứu về văn học giai đoạn này cũng như vùng văn hóa này còn rất hạn chế. Nảy sinh từ thất bại của
8. 2 phong trào yêu nước chống Pháp, văn học hiện thực trào phúng cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX mang trong sự phát triển của nó một màu sắc riêng, có nội dung và nhịp điệu tương ứng với quá trình xâm lược quân sự, bảo hộ và khai thác thuộc địa của thực dân. Có thể nói giai đoạn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỉ XX là một giai đoạn đặc thù, với những đặc trưng và phẩm chất khác với lịch sử trước nó và sau nó. Chính vì thế, nó làm nảy sinh và phát triển một đội ngữ các nhà thơ mang phong cách, suy nghĩ rất riêng. Do những đặc thù và phẩm chất đó nên việc nhận diện và khảo sát nó luôn là cần thiết. Từ đó thấy được vai trò cùng những đóng góp to lớn của các nhà thơ trào phúng miền Nam cho nền văn học cả nước, nhìn thấy rõ nét một bức tranh sinh động về xã hội Việt Nam những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX. Tìm hiểu về thơ ca hiện thực trào phúng Nam Kì Lục Tỉnh là tìm hiểu con đường hình thành và phát triển tạo nên phong cách riêng, độc đáo trong thơ ca của các nhà thơ đất Nam Kì. Hiện nay, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, có tính hệ thống về nội dung và nghệ thuật tiếng cười trào phúng trong vùng văn học này. Vì vậy, công trình này mong muốn đưa đến một cách nhìn nhận mới, góp phần làm sáng tỏ những đặc điểm thơ ca và tài năng của các nhà thơ trào phúng nổi bật đất Nam Kì Lục Tỉnh giai đoạn cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX là Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, Học Lạc và Nhiêu Tâm, giúp người đọc đến gần hơn với thơ ca hiện thực trào phúng của họ. Từ những lý do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài “Thơ ca hiện thực trào phúng Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX (khảo sát qua thơ Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, Học Lạc và Nhiêu Tâm)”. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Có thể nói, số lượng bài viết về thơ ca hiện thực trào phúng Nam Kì Lục Tỉnh có số lượng khá khiêm tốn. Có ý kiến cho rằng văn học miền Nam không có những đóng góp đáng kể cho nền văn học nước nhà. Các nhà thơ của Nam Kì Lục Tỉnh giai đoạn cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX để lại một sự nghiệp cũng tương đối nhỏ, khó lòng để tìm hiểu một cách đầy đủ và rõ nét về con người và tư tưởng của họ. Tuy nhiên, văn học Nam Kì Lục Tỉnh bao gồm các tác giả vô danh và hữu danh cùng với các tác phẩm lớn nhỏ đã tạo thành một bộ phận văn học sôi nổi, có nhiều đóng góp to lớn. Theo sự
9. 3 tìm tòi chưa đầy đủ của chúng tôi, tính cho đến thời điểm này đã có nhiều bài viết về văn học miền Nam nói chung và thơ ca hiện thực trào phúng cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX nói riêng ở nhiều thể loại: giới thiệu sách, giới thiệu chân dung nhà thơ, thảo luận, nghiên cứu, khảo cứu, phê bình... Thơ ca hiện thực trào phúng của các nhà thơ vùng Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX như Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, Học Lạc và Nhiêu Tâm đã tạo ra một không khí mới cho nền văn học Việt Nam giai đoạn giao thời, trở thành đối tượng của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình nhưng còn tương đối ít, những tài liệu về các tác giả này để lại không nhiều. Theo tài liệu chúng tôi tìm được trên các trang báo điện tử, đã có những bài viết về cuộc đời và thơ ca của các nhà thơ hiện thực trào phúng Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX, bàn luận ở nhiều khía cạnh khác nhau về những bài thơ đặc sắc của các nhà thơ trên. Các bài viết tuy chưa khái quát hết tất cả các phương diện nội dung và nghệ thuật trong thơ ca hiện thực trào phúng của các nhà thơ Nam Kì Lục Tỉnh kể trên nhưng lại là những gợi dẫn quý báu cho hoạt động tiếp nhận của người đọc và cả hoạt động nghiên cứu, phê bình về các tác giả này. Chúng tôi xin điểm qua những bài viết, các công trình nghiên cứu có giá trị đã đánh giá, nhìn nhận về nhiều vấn đề trong thơ ca hiện thực trào phúng của các nhà thơ vùng đất Nam Kì Lục Tỉnh cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX. Các tác giả, nhà phê bình đã dành rất nhiều tâm huyết nghiên cứu về văn học Nam Kì Lục Tỉnh cũng như các nhà thơ hiện thực trào phúng xuất sắc. Qua các bài viết, các công trình đó, có nhiều điều được phát hiện, được đánh giá nhận xét công phu. Cụ thể là: Bộ “Văn học miền Nam” của tác giả Võ Phiến, gồm 7 tập của Võ Phiến, dù gây nên nhiều tranh cãi sôi nổi và dù mắc một số hạn chế nhất định, vẫn là một trong những thành tựu lớn nhất. Nó không những giúp người đọc nhận diện một khía cạnh khác trong tài năng của Võ Phiến mà còn cung cấp cho người đọc một khối tài liệu đồ sộ và đáng tin cậy về một nền văn học ngỡ đã bị quên lãng: văn học Miền Nam từ năm 1954 đến 1975. Với ý nghĩa như thế, bộ “Văn học miền Nam” của Võ Phiến, đặc biệt tập đầu, “Tổng quan”, đã được đón nhận nồng nhiệt. Cuốn sách đã được tái bản nhiều lần.
10. 4 Công trình nghiên cứu “Văn học Miền Nam Lục Tỉnh” gồm 3 tập của tác giả Nguyễn Văn Hầu. Được thực hiện đầy nỗ lực trong thời gian ông lâm bệnh nặng, bộ khảo cứu văn học này gồm ba quyển: Miền Nam và văn học dân gian địa phương; Văn học Hán Nôm thời khai mở và xây dựng đất mới; Văn học Hán Nôm thời kháng Pháp và thuộc Pháp. Đây là công trình không thể thiếu đối với giới nghiên cứu và người đọc muốn hiểu sâu về những nền tảng làm nên văn hoá, văn học Nam Kì Lục Tỉnh. “Phan Văn Trị - Cuộc đời và tác phẩm”, Nguyễn Văn Thuần – Nguyễn Quảng Tuân, Nxb Thành Phố Hồ Chí Minh. Công trình nghiên cứu gồm hai phần chính: I. Phan Văn Trị nhà thơ yêu nước; và II. Thơ Phan Văn Trị. Phải nói rằng hai tác giả có cố gắng và nhiệt tình đi sâu vào đề tài nghiên cứu Phan Văn Trị dù vẫn còn nhiều sai sót cần đính chính, bổ sung. “Những danh sĩ miền Nam”, Hồ Sĩ Hiệp – Hoài Anh, Nxb Tổng Hợp Tiền Giang 1990, viết về cuộc đời và sự nghiệp của các danh nhân văn hoá miền Nam từ lúc hình thành vùng đất Đàng Trong, thế kỷ 17 cho đến khi thực dân Pháp đặt ách thống trị. Những danh sĩ này, người thì mang lại ánh sáng văn hoá và giáo dục, người thì xây dựng những sáng tác văn học, công trình nghiên cứu lịch sử, địa dư, kinh tế, xã hội, người thì dùng ngọn bút để chiến đấu trực diện với bọn thực dân Pháp khi chúng đặt chân xâm lược đất Nam Kì. “Văn học trào phúng Việt Nam từ thế kỉ XVIII đến 1945”, Văn Tân, Nxb Khoa Học Xã Hội. Công trình gồm 9 chương, có giá trị rất lớn đối với những người nghiên cứu văn học, học tập và đông đảo bạn đọc ngày nay. Các tác phẩm viết về miền Nam của tác giả Sơn Nam: “Lịch sử khẩn hoang miền Nam”; “Nói về miền Nam, cá tính miền Nam và thuần phong mĩ tục Việt Nam”; “Đình miếu và lễ hội dân gian miền Nam”,.... Ông đã viết nên nhiều tác phẩm dấu ấn nên được nhiều người gọi yêu là "ông già Nam Bộ", "ông già đi bộ’, "pho từ điển sống về miền Nam" hay là "nhà Nam Bộ học". Toàn bộ các sáng tác của ông được Nhà xuất bản Trẻ tại thành phố Hồ Chí Minh mua bản quyền và xuất bản.