Luận văn Thể tài du ký từ “Thượng kinh ký sự” của Lê Hữu Trác đến “Mười ngày ở Huế” của Phạm Quỳnh

Nội dung tài liệu: Luận văn Thể tài du ký từ “Thượng kinh ký sự” của Lê Hữu Trác đến “Mười ngày ở Huế” của Phạm Quỳnh

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ DOÃN THÚY HOA THỂ TÀI DU KÝ TỪ “THƢỢNG KINH KÝ SỰ” CỦA LÊ HỮU TRÁC ĐẾN “MƢỜI NGÀY Ở HUẾ” CỦA PHẠM QUỲNH LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2019
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ DOÃN THÚY HOA THỂ TÀI DU KÝ TỪ “THƢỢNG KINH KÝ SỰ” CỦA LÊ HỮU TRÁC ĐẾN “MƢỜI NGÀY Ở HUẾ” CỦA PHẠM QUỲNH Luận văn Thạc sĩ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS Đỗ Thu Hiền Hà Nội - 2019
3. LỜI CẢM ƠN Để có thể hoàn thành đề tài luận văn thạc sĩ một cách hoàn chỉnh, bên cạnh sự nỗ lực cố gắng của bản thân còn có sự hướng dẫn nhiệt tình của thầy cô Khoa Văn học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Thầy cô luôn ủng hộ và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn thạc sĩ. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới nh ng giảng viên bộ môn Văn học Việt Nam, đ c biệt là TS. Đỗ Thu Hiền – người đã giúp đỡ tôi hết lòng và luôn tạo điều kiện để tôi hoàn thành luận văn một cách tốt nhất. Cô cùng là người gợi mở và cho tôi nh ng ý kiến đánh giá quý báu để tôi hoàn thiện bản thân hơn n a trong học thuật. Cuối cùng, tôi xin g i lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn b và đ ng nghiệp đã hỗ trợ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn. Hà Nội, tháng 6 năm 2019 Học viên thực hiện Doãn Thúy Hoa
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................................... 3 2. Lịch s vấn đề .................................................................................................................... 4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 7 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................... 7 5. Đóng góp của luận văn ...................................................................................................... 7 6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................................... 8 NỘI DUNG ........................................................................................................................... 9 CHƢƠNG 1. THƯỢNG KINH KÝ SỰ VÀ MƯỜI NGÀY Ở HUẾ TRONG TIẾN TRÌNH VẬN ĐỘNG CỦA THỂ TÀI DU KÝ ................................................................... 9 1.1. Khái quát chung về thể tài du ký ................................................................................. 9 1.1.1. Thể tài du ký và bối cảnh văn hóa xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX . 9 1.1.2. Thể tài du ký và các giai đoạn phát triển ................................................................... 13 1.1.3. Đặc trưng thể loại du ký ............................................................................................ 15 1.2. Tác phẩm Thƣợng kinh ký sự và Mƣời ngày ở Huế ............................................... 16 1.2.1. Tác phẩm Thượng kinh ký sự ..................................................................................... 16 1.2.2. Tác phẩm Mười ngày ở Huế ...................................................................................... 18 CHƢƠNG 2. SỰ THAY ĐỔI CỦA ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG TỪ DU KÝ TRUNG ĐẠI ĐẾN DU KÝ ĐẦU THẾ KỶ XX QUA THƯỢNG KINH KÝ SỰ VÀ MƯỜI NGÀY Ở HUẾ ................................................................................................................................. 21 2.1. Những biến chuyển về bối cảnh xã hội và các kiểu tác giả của du ký ............................. 22 2.2. Những biến thiên của đề tài ....................................................................................... 29 2.3. Từ cảm hứng “đi - xem” đến cảm hứng viễn du ...................................................... 37 2.3.1. Cảm hứng “đi - xem” trong Thượng kinh ký sự ........................................................ 37 2.3.2. Cảm hứng viễn du và hồi tưởng lịch sử trong Mười ngày ở Huế ..................................... 41 2.4. Hình tƣợng Vua chúa, cung đình từ Thƣợng kinh ký sự đến Mƣời ngày ở Huế ......... 44 2.5. Biến chuyển không gian trong Thƣợng kinh ký sự và Mƣời ngày ở Huế ............. 49 CHƢƠNG 3. SỰ THAY ĐỔI CỦA ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TỪ DU KÝ TRUNG ĐẠI ĐẾN DU KÝ ĐẦU THẾ KỶ XX QUA THƯỢNG KINH KÝ SỰ VÀ MƯỜI NGÀY Ở HUẾ ................................................................................................................................. 54 3.1. Cốt truyện .................................................................................................................... 54 1
5. 3.1.1. Cốt truyện trong Thượng kinh ký sự .......................................................................... 55 3.1.2. Cốt truyện trong Mười ngày ở Huế ........................................................................... 57 3.2. Kết cấu ......................................................................................................................... 59 3.2.1. Kết cấu ngược trong Thượng kinh ký sự .................................................................... 59 3.2.2. Kết cấu phi tuyến tính và tự sự trữ tình trong Mười ngày ở Huế ................................... 60 3.3. Nhân vật và điểm nhìn trần thuật ............................................................................. 62 3.3.1. Nhân vật và điểm nhìn trần thuật trong Thượng kinh ký sự ...................................... 62 3.3.2. Nhân vật và điểm nhìn trần thuật trong Mười ngày ở Huế ....................................... 64 3.4. Ngôn ngữ ...................................................................................................................... 67 3.4.1. Sự hỗn dung trong ngôn ngữ du ký từ trung đại đến hiện đại ................................... 68 3.4.2. Đặc điểm ngôn ngữ du ký trong Thượng kinh ký sự .................................................. 72 3.4.3. Đặc điểm ngôn ngữ du ký trong Mười ngày ở Huế ................................................... 76 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 85 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 89 2
6. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Du ký là một thể loại lịch s phát triển khá lâu dài từ trung đại đến hiện đại. So với các thể loại khác, đây là một mảnh đất được phát hiện muộn, mãi đến đầu thế kỷ XXI, du ký mới được các học giả Việt Nam quan tâm. Dù trước đó, trên thế giới, việc nghiên cứu duy ký đã không còn xa lạ. Thể tài du ký xuất hiện ở tiến trình văn học Việt Nam với nhiều diện mạo. Thời kỳ văn học trung đại, du ký được viết bằng ch Hán với thể tài thơ, ký, phú. Cho đến nay, có thể thấy sự phát triển vượt trội của du ký ở hai thời điểm lịch s : một là n a đầu thế kỷ XX, hai là đầu thế kỷ XXI. Chính sự bùng phát mạnh mẽ đã khiến chúng tôi đ t ra câu hỏi, điểm tịnh tiến lớn nhất của thể loại gi a hai giai đoạn là gì? Nh ng đ c điểm nào được tiếp nối và kế thừa? Như đã nói, m c dù phát triển mạnh mẽ trong thập niên đầu của thế kỷ XXI, nhưng trước đó du ký đã có nh ng dấu ấn đ c biệt, tuy chưa nhiều. Nh ng tác phẩm đầu tiên của du ký Việt Nam được viết bằng ch Hán với thể loại văn vần. Nhưng thảnh tựu của thể tài lại ở nh ng tác phẩm sáng tác bằng văn xuôi. Trải qua nhiều biến cố và đổi thay, đến n a đầu thế kỷ XX, sự xuất hiện của đội ngũ tác giả đông đảo, số lượng tác phẩm phong phú đã đem đến một diện mạo hoàn toàn trẻ trung, mới mẻ cho thể loại. Lực lượng sáng tác chính của du ký là nhà báo, nhà văn, du khách và du học sinh dến từ nhiều địa phương. Sức hút của thể tài đến từ tính mới mẻ và hấp dẫn trong cả nội dung và nghệ thuật. Dù vậy, bộ phận văn học mang tên du ký vẫn chưa được chú ý đúng mức và trong hai thập niên trước năm 1930 nó đáng lẽ cần nghiên cứu sớm hơn. Hành trình phát triển của du ký từ khi khởi sinh cho đến khi phát triển rực rỡ nhất có hai hiện tượng đáng chú ý, đại diện cho hai dấu mốc quan trọng trong giai đoạn phát triển của du ký tại Việt Nam, đó là du ký trung đại với Thượng kinh ký sự của Lê H u Trác và du ký hiện đại n a đầu thế kỷ XX với Mười ngày ở Huế của Phạm Quỳnh. 3
7. Thượng kinh kí sự của Lê H u Trác được coi là tác phẩm ký nghệ thuật tiêu biểu và cũng là tác phẩm đầu tiên đánh dấu cho sự ra đời, phát triển của thể loại này tại Việt Nam. Nhận xét về tác phẩm này có rất nhiều ý kiến cùng chung quan điểm về giá trị của tác phẩm trong tiến trình hiện đại hóa văn học dân tộc. Cùng thuộc thể tài du ký, Mười ngày ở Huế của Phạm Quỳnh ra đời gắn liền với tờ Nam phong Tạp chí và sự phát triển không ngừng của báo chí Việt Nam đầu thế kỷ XX. Do đó, có thể coi các tác phẩm kí của Phạm Quỳnh nói chung, Mười ngày ở Huế nói riêng là sản phẩm tiêu biểu cho sự mở đầu của phóng sự hiện đại trong quá trình hiện đại hóa nền văn học nước ta nh ng năm đầu thế kỷ XX. Lựa chọn hai tác phẩm ở hai thời kỳ lịch s văn học nối tiếp nhau, chúng tôi đ t ra câu hỏi, như đã đề cập đến ở trên: Diện mạo du ký từ cuối thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX có nh ng thay đổi gì? Nguyên nhân của sự thay đổi đó xuất phát từ đâu? 2. Lịch sử vấn đề Tính đến nay, việc tìm hiểu thể tài du ký nói chung và du ký trong văn xuôi trung đại Việt Nam, du ký hiện đại n a đầu thế kỷ XX nói riêng chưa được các nhà nghiên cứu quan tâm đúng mức. Đầu tiên phải kể đến nh ng công trình nghiên cứu lý thuyết chung về thể tài du ký. - Dương Quảng Hàm trong Việt Nam văn học sử yếu, khi tìm hiểu văn học ch Hán, đã lưu tâm đến hàng loạt các tác phẩm kí, trong đó có Vũ trung tuỳ bút. Với sự khảo cứu của mình, ông chia tác phẩm thành tám loại cụ thể: tiểu truyện các bậc danh nhân; ghi chép các cuộc du lãm, nh ng nơi thắng cảnh; ghi chép các việc xảy ra về cuối đời Lê; khảo cứu về duyên cách địa lý; khảo cứu về phong tục; khảo cứu về học thuật; khảo cứu về lễ nghi; khảo cứu về điển lệ [15, tr.142 – 143]. - Nghiên cứu Nguyễn H u Sơn năm 2007 xuất bản công trình mang tên Du ký Việt Nam. Đây là một trong nh ng công trình sớm nhất nghiên cứu 4
8. đầy đủ và hệ thống về thể tài du ký. Trong cuốn sách, tác giả đưa ra nh ng nhận xét về tình hình du ký hiện tại, qua đó lý giải cơ sở hình thành, phát triển của thể tài. Đ c biệt, Nguyễn H u Sơn nhấn mạnh tính hỗn dung của du ký và cho rằng đây là đ c điểm cần phải chú ý khi nhắc về nó. - Với bài Du ký như một thể tài, nhà nghiên cứu Phạm Xuân Nguyên đưa ra nhiều ý kiến xác đáng khi mở rộng phạm vi và xếp nh ng tác phẩm sáng tác khi đi xa thuộc du ký. - Trương Vĩnh Ký năm 1876 hoàn thành bài viết Chuyến đi Bắc Kì năm Ất Hợi và đưa ra cái nhìn từ bình diện thể tài văn học. ng dành riêng một mục để định nghĩa về nó với tư cách một thuật ng của nghiên cứu văn học. Nh ng ý kiến liên quan trực tiếp đến du ký trung đại và hiện đại, có các công trình: Kí Việt Nam thời trung đại, quá trình hình thành, phát triển và đặc trưng thể loại, Nguyễn Đăng Na căn cứ vào đ c điểm của thể tài du ký và khảo sát một số tác phẩm. Nói cách khác, ông gián tiếp đưa ra nh ng hệ thống điểm tựa để cho thấy đ c trưng thể loại của thể tài. Nhà nghiên cứu Nguyễn H u Sơn có công trình Thể tài văn xuôi du ký chữ Hán thế kỉ XVIII - XIX và những đường biên thể loại. Đây là một trong nh ng đề tài hiếm hoi nghiên cứu du ký trung đại với tư cách một thể tài độc lập. Từ chỗ lập luận về sự giao thoa, thâm nhập, chuyển hóa và hỗ dung thể loại, tác giả chỉ ra đ c trưng của thể tài và chứng minh nó ở các sáng tác tiêu biểu. Ngoài ra, còn có một số công trình nghiên cứu chuyên sâu về thể tài du ký như: Luận án tiến sĩ Văn du ký nửa đầu thế kỷ XX và tiến trình hiện đại hóa văn học (2011) của tác giả Nguyễn Thị Thúy Hằng và Luận án Tiến sĩ Đặc điểm du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX (2015) của tác giả Nguyễn H u Lễ. Bên cạnh các nghiên cứu về du ký trung đại, đến nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu du ký Lê H u Trác với tư cách một đối tượng độc lập. Tác giả Phạm Quỳnh có nhiều công trình khác quan tâm hơn, cụ thể: - Trước Cách Mạng tháng Tám, nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan đánh giá tác phẩm Ba tháng ở Paris (rút ở những bài Pháp du hành trình nhật kí, 5
9. đăng trong Nam Phong từ số 58 - tháng Tư 1922 Phạm Quỳnh trong công trình Nhà văn hiện đại là một cuốn du ký thú vị. Tác giả cũng đưa ra bình luận về lối viết vừa thuật vừa kể chuyện xen lẫn phê bình của Phạm Quỳnh là một lối viết trang nhã, một lối “m n mà khéo léo, làm cho ai cũng đọc được”. - Năm 1965, công trình Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (tập 3) của Phạm Thế Ngũ cũng bàn về du ký Phạm Quỳnh. Tác giả cũng giống như Vũ Ngọc Phan trước đó, tập trung vào bình luận lối viết của Phạm Quỳnh và nh ng giá trị văn hóa, lịch s mà du ký của ông mang lại. Phạm Thế Ngũ cho rằng, Phạm Quỳnh chính là người mở đầu cho lối văn du hành mà tạp chí Nam phong sau này rất phong phú. Sau hai công trình trên, nh ng nghiên cứu về Phạm Quỳnh và du ký của ông bị bỏ ngỏ, chỉ được nhắc đến như một điểm quan trọng trong sáng tác. Ngay trong nh ng công trình văn học s thế kỷ XX như Phê bình và cảo luận (Thiếu Sơn), Việt Nam văn học sử yếu (Dương Quảng Hàm), Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900-1930 (Trần Đình Hượu - Lê Chí Dũng) thì Phạm Quỳnh với tư cách một nhà văn du ký cũng không được nhắc đến. Như vậy, có thể thấy ở du ký Phạm Quỳnh lẫn Lê H u Trác, việc nghiên cứu còn hạn chế. Nguyên nhân của tình trạng này theo chúng tôi xuất phát từ đ c điểm của thể tài. Du ký là thể loại giao thoa gi a văn chương và báo chí. Do đó, nó vừa mang theo đ c điểm phi hư cấu, vừa được tổ chức kết cấu như một tác phẩm nghệ thuật. Chính vì thế, du ký ít được chú ý hơn so với các thể loại thuần túy khác. M t khác, do tính “thiên di” của nó nên du ký vẫn gắn với chuyến đi chơi và bị coi là thứ “văn chơi”, nên tính nghệ thuật của tác phẩm chưa được xem đúng. Tóm lại, với tất cả nh ng công trình nghiên cứu trước đây, có thể thấy số lượng về thể tài du ký không nhiều, đ c biệt du ký văn xuôi trung đại lại càng ít ỏi. Dù vậy, nh ng nghien cứu này là các cơ sở, gợi ý quý báu giúp chúng tôi xem xét thấu đáo và có hệ thống hơn khi nhận diện sự thay đổi của thể tài trong hai giai đoạn lịch s . 6
10. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Lựa chọn thể tài du lý trong văn xuôi từ trung đại đến hiện đại làm đối tượng nghiên cứu, chúng tôi đi sâu vào các phương diện sau: Nét đ c trưng về nội dung của thể tài du ký: sự kí chép về “nh ng điều trông thấy”; nh ng nhận thức, cảm nghiệm của ký giả. Một số đ c điểm nghệ thuật nổi bật của thể tài du ký trung đại, du ký hiện đại n a đầu thế kỷ XX như: cái nhìn nghệ thuật, cấu trúc tác phẩm, ngôn ng . So sánh sự thay đổi, giống – khác nhau và kế thừa trong hai giai đoạn này của du ký Việt Nam. Do tính chất của đối tượng nghiên cứu, Luận văn chỉ tập trung vào một số du ký trường thiên tiêu biểu tương ứng với mỗi giai đoạn du ký g m: Thượng kinh kí sự, Mười ngày ở Huế. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp loại hình: Chúng tôi đi sâu khảo sát các nét chung về nội dung và nghệ thuật của hai tác phẩm du ký tương ứng với thời kỳ Trung đại và hiện đại n a đầu thế kỷ XX. Từ đó, xác định đ c điểm thể loại và giá trị thẩm mỹ của du ký. - Phƣơng pháp nghiên cứu trƣờng hợp: Luận văn thực hiện khảo sát các đ c điểm mang tính đại diện, điển hình trong Thượng kinh kí sự, Mười ngày ở Huế cho thấy sự thay đổi về hình thức, nội dung và nghệ thuật của thể tài du ký. Ngoài ra, chúng tôi còn s dụng các thao tác và phương pháp khác như: tổng hợp, phân tích, so sánh, thi pháp học 5. Đóng góp của luận văn Trên cơ sở kế thừa, tiếp thu các thành tựu nghiên cứu về thể tài du ký Phạm Quỳnh, Lê H u Trác trước đó, chúng tôi thực hiện luận văn với mong muốn đóng góp nh ng kết quả sau: Luận văn là một trong nh ng công trình đầu tiên khảo sát và so sánh hai tác phẩm Thượng kinh ký sự và Mười ngày ở Huế để từ đó đưa ra nh ng 7