Luận văn Quyền con người và vấn đề bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo ở Việt Nam

Nội dung tài liệu: Luận văn Quyền con người và vấn đề bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT Đỗ Thị Hường QUYỀN CON NGƯỜI VÀ VẤN ĐỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội - 2011
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT Đỗ Thị Hường QUYỀN CON NGƯỜI VÀ VẤN ĐỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Nhà nước - pháp luật Mã số: 60.38.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS,TS Hoàng Thị Kim Quế Hà Nội - 2011
3. Contents PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................ 3 CHƯƠNG 1....................................................................................................... 9 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN CON NGƯỜI ................................................. 9 VÀ VIỆC BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO ............. 9 1.1.Cơ sở lý luận về QCN ...................................................................... 9 1.1.1. Khái niệm QCN ........................................................................ 9 1.1.2. Những điều kiện bảo đảm thực hiện QCN ............................ 12 1.1.3. Mối quan hệ giữa xây dựng Nhà nước pháp quyền và bảo đảm QCN ................................................................................................................. 24 1.2. Cơ sở lý luận của việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo ................ 28 1.2.1. Địa vị pháp lý của bị can, bị cáo ............................................ 28 TTHS là một quá trình bao gồm một loạt các hoạt động được sắp xếp theo một trình tự nhất định, có quan hệ chặt chẽ với nhau, đó là: khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự. Có thể nói, bị can, bị cáo luôn là trung tâm trong số những người tham gia TTHS, bởi vì hầu như mọi hoạt động tố tụng đều hướng tới việc làm rõ các vấn đề liên quan đến việc phạm tội hay không phạm tội của họ. ......................................................... 28 1.2.2. QBC của bị can, bị cáo ........................................................... 31 A) Tự MÌNH BÀO CHữA ............................................................................. 34 1.2.3. Vai trò của Luật sƣ trong việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo ................................................................................................................. 39 1
4. CHƯƠNG 2..................................................................................................... 41 THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO Ở VIỆT NAM ........................ 41 2.1. Khái quát quá trình hình thành và phát triển về QBC của bị can, bị cáo ở Việt Nam ............................................................................................. 41 2.1.1. Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1954 ................................. 41 2.1.2. Giai đoạn từ năm 1955 đến năm 1985 ................................. 43 2.1.3. Giai đoạn từ 1986 đến nay ................................................... 46 2.2. Thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo .......................................................................................... 55 Vụ án 3: Vụ PMU 18 - Công tố và luật sƣ tranh luận căng thẳng [26] 63 2.3. Hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế trong việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo. .................................................................. 69 2.3.1. Hạn chế, bất cập ................................................................... 69 2.3.2. Nguyên nhân ........................................................................ 82 2.4. Ý nghĩa của việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo .......................... 87 CHƯƠNG 3..................................................................................................... 89 MỘT SỐ GIẢI PHÁP GÓP PHẦN HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH ........ 89 CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA ........................ 89 CỦA BỊ CAN, BỊ CÁO Ở VIỆT NAM ............................................................ 89 3.1. Phương hướng hoàn thiện các quy định pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo. ................................................................................. 89 2
5. 3.2. Một số giải pháp góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo ................................................... 91 3.2.1. Sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật TTHS về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo .............................................................................. 91 3.2.2. Cải cách tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp và bổ trợ tư pháp. ............................................................................................ 101 3.2.3. Kiểm tra, giám sát, xử lý vi phạm pháp luật về QBC của bị can, bị cáo. ............................................................................................................... 108 3.2.4. Tăng cường tuyền truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về QBC của người bị can, bị cáo .................................................................. 110 KẾT LUẬN .................................................................................................... 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 114 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con ngƣời (QCN) là một trong những vấn đề cơ bản nhất của nhận thức và thực tiễn chính trị, vì vậy, nó gắn với các thời đại lịch sử cụ thể và nó bị chế định bởi lịch sử, bởi các điều kiện kinh tế - xã hội của từng quốc gia và quốc tế. Các Học thuyết chính trị - pháp lý về QCN là hệ thống các quan điểm chính trị - triết học và pháp lý về QCN thể hiện cô đọng trong các trƣờng phái triết học, trong các văn bản pháp lý nhƣ các bản Tuyên ngôn, Hiến pháp, các đạo luật tồn tại ở các thời kỳ lịch sử khác nhau. Sự phát triển 3
6. của tƣ tƣởng về QCN gắn liền với tiến trình phát triển, vận động của các quan điểm chính trị - triết học và pháp lý qua từng thời đại lịch sử khác nhau. Ngay sau khi nƣớc Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, dù có biết bao nhiệm vụ khó khăn cần giải quyết nhƣng chính quyền dân chủ nhân dân rất quan tâm đến nhiệm vụ bảo vệ các quyền tự do dân chủ của công dân, trong đó có quyền bào chữa (QBC) trƣớc tòa. Ngày 10/10/1945, Nhà nƣớc ban hành sắc lệnh quy định các tổ chức đoàn thể luật sƣ và từ đó đến nay các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo đƣợc bổ sung ngày càng đầy đủ hơn. Bảo đảm QBC của bị can, bị cáo luôn đƣợc coi là nguyên tắc hiến định, đƣợc thể hiện trong tất cả các bản Hiến pháp của nƣớc ta. Đồng thời đƣợc coi là nguyên tắc đặc thù của Luật Tố tụng hình sự (TTHS). Điều 12, Bộ luật TTHS năm 1988 - Bộ luật TTHS đầu tiên của nƣớc ta quy định: “Bị can, bị cáo có quyền tự bào chữa hoặc nhờ ngƣời khác bào chữa. Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát và tòa án có nhiệm vụ bảo đảm cho bị can, bị cáo thực hiện QBC của họ” QBC trong Luật TTHS năm 2003 đƣợc mở rộng cả đối tƣợng và phạm vi các quyền, ngƣời bị tạm giữ cũng đƣợc bảo đảm QBC. Cùng với sự phát triển của pháp luật TTHS, QBC ngày càng đƣợc tôn trọng và mở rộng hơn, đồng thời có những cơ chế bảo đảm cho bị can, bị cáo thực hiện quyền này. Điều đó thể hiện bản chất dân chủ của pháp luật nƣớc ta. QBC của bị can, bị cáo không chỉ là mối quan tâm của riêng bị can, bị cáo hay gia đình họ và những ngƣời làm công tác bảo vệ pháp luật mà nó còn là sự quan tâm của Đảng, Nhà nƣớc và toàn xã hội. Chính vì lẽ đó, ngày 02/01/2002, Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng cộng sản Việt Nam đã ra Nghị quyết chỉ ra những quan điểm chỉ đạo nhƣ “bảo đảm tranh tụng với Luật sƣ, ngƣời bào chữa và những ngƣời tham gia tố tụng khác ...”. Tiếp đó, trong chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020, Nghị quyết 59/NQ-TW đã chỉ rõ “... xác định rõ hơn vị trí, quyền hạn, trách nhiệm của ngƣời tiến hành tố tụng theo hƣớng đảm bảo 4
7. tính công khai, dân chủ, nghiêm minh, nâng cao chất lƣợng tranh tụng tại các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tƣ pháp”. Điều đó cũng phù hợp với chiến lƣợc phát triển đất nƣớc mà Đại hội Đảng X, XI đã chỉ ra rằng: “... xây dựng nhà nƣớc pháp quyền XHCN (XHCN) của dân, do dân, vì dân ...” Trong thực tiễn qua cho thấy, mặc dù pháp luật TTHS đã quy định tƣơng đối đầy đủ và khá chặt chẽ, nhƣng trong các vụ án hình sự QBC của bị can, bị cáo vẫn chƣa đƣợc các cơ quan tố tụng và ngƣời tiến hành tố tụng thực sự tôn trọng và bảo đảm thực hiện. Tình trạng vi phạm các quyền tố tụng của bị can, bị cáo vẫn còn diễn ra. Một số ngƣời tiến hành tố tụng còn chƣa nhận thức đƣợc việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân và minh oan cho ngƣời vô tội cũng nhƣ xử lý nghiêm minh đối với ngƣời phạm tội. Ở giai đoạn điều tra, nhiều điều tra viên cho rằng ngƣời bị tạm giữ không cần mời luật sƣ vì chƣa cần thiết. Trong quá trình tố tụng thƣờng chú ý đến việc không bỏ lọt tội phạm hơn là việc không làm oan ngƣời vô tội và coi việc tham gia tố tụng của ngƣời bào chữa chỉ là để cho đủ thủ tục mà thôi. Điều đó đã ảnh hƣởng không nhỏ đến việc bảo vệ QBC của bị can, bị cáo, dẫn đến tình trạng oan sai trong tố tụng. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài về QBC của bị can, bị cáo ở Việt Nam có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, giúp cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế tối đa tình trạng oan sai. Với nhận thức trên, tác giả chọn đề tài Quyền con người và vấn đề bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo ở Việt Nam làm đề tài nghiên cứu cho luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Vấn đề bảo đảm QBC của bị can, bị cáo trong công cuộc cải cách tƣ pháp ở Việt Nam nói chung và trong hoạt động TTHS nói riêng đang là vấn đề thu hút sự quan tâm của toàn ngành tƣ pháp và cả xã hội. Đặc biệt là kể từ 5
8. khi có Nghị quyết 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị ban hành xác định: bảo đảm tranh tụng dân chủ với Luật sư, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác; cũng nhƣ nội dung trong Nghị quyết 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị nhấn mạnh: nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên toà xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp, thì nội dung về ngƣời bào chữa và QBC lại càng đƣợc quan tâm nghiên cứu. Điển hình là: Luật sƣ, PGS.TS Phạm Hồng Hải với cuốn sách: Đảm bảo QBC của người bị buộc tội; TS. Trần Quang Tiệp với cuốn sách Về bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong TTHS. Các tác giả làm luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ liên quan đến ngƣời bào chữa và vấn đề bảo đảm QBC của ngƣời bị tạm giữ, bị can, bị cáo nhƣ: tác giả Hoàng Thị Sơn với đề tài: Thực hiện QBC của bị can, bị cáo trong TTHS; tác giả Nguyễn Thu Thủy với đề tài: Vai trò của Luật sư trong việc bảo vệ QCN trong TTHS Việt Nam; tác giả Nguyễn Thị Vân Hằng với đề tài: Vai trò của Luật sư góp phần bảo đảm dân chủ trong hoạt động TTHS ở Việt Nam hiện nay; tác giả Nguyễn Phạm Duy Trang với đề tài: Sự tham gia của người bào chữa trong các giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố vụ án hình sự; tác giả Giang Thanh Hải với đề tài: Hoạt động chứng minh của người bào chữa trong vụ án hình sự; tác giả Nguyễn Tiến Đạt với đề tài: Bảo đảm quyền của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong TTHS Việt Nam; tác giả Trần Văn Bảy với đề tài: Người bào chữa trong TTHS Việt Nam; tác giả Huỳnh Thị Trúc Linh với đề tài: Chức năng bào chữa trong TTHS Việt Nam; tác giả Võ Văn Hòa với đề tài: Chức năng buộc tội và bào chữa trong TTHS Việt Nam. Ngoài ra còn rất nhiều bài viết, bài nghiên cứu đăng trên các báo, tạp chí chuyên ngành nhƣ Tạp chí Toà án nhân dân; Tạp chí Kiểm sát; Tạp chí dân chủ và pháp luật; Tạp chí Luật học; Tạp chí Nghề luật; Báo pháp luật... 6
9. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu ở trên chủ yếu đƣợc các tác giả thực hiện khi bộ luật TTHS năm 2003 chƣa đƣợc ban hành, thực tiễn cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế và vƣớng mắc trong việc thực hiện QBC của bị can, bị cáo. Vì vậy, việc nghiên cứu vấn đề này vẫn còn rất cần thiết để tiếp tục hoàn thiện pháp luật về QBC của bị can, bị cáo góp phần đảm bảo xét xử đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật, đồng thời đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo. 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Trong khuôn khổ luận văn cao học, học viên giới hạn sự nghiên cứu của mình về các vấn đề sau: - Khái niệm, các đảm bảo thực hiện QCN - Vai trò của ngƣời bào chữa trong việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo - Khái quát về lịch sử hình thành và phát triển của chế định bảo đảm QBC của bị can, bị cáo trong hệ thống pháp luật từ sau 1945 đến nay. - Thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật TTHS về bảo đảm QBC ở Việt Nam trong những năm gần đây, đặc biệt là khi nhà nƣớc ta ban hành năm 2003. - Những hạn chế, bất cập; nguyên nhân của những hạn chế, bất cập trong việc bảo đảm QBC cho bị can, bị cáo. - Ý nghĩa của việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo - Đề xuất một số giải pháp góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo. 4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Luận văn đƣợc thực hiện trên cơ sở vận dụng phƣơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng ta về nhà nƣớc và pháp luật, về QCN, về QBC, về mối quan hệ giữa nhà nƣớc và cá nhân...với tƣ cách là những căn cứ lý luận để giải quyết các vấn đề do đề tài đặt ra. 7
10. Luận văn đặc biệt coi trọng quan điểm duy vật biến chứng và duy vật lịch sử để nghiên cứu QCN; sử dụng phƣơng pháp phân tích, tổng hợp trên lập trƣờng duy vật biện chứng và duy vật lịch sử để đánh giá thực trạng về vấn đề đảm bảo QBC của bị can, bị cáo; kết hợp phƣơng pháp hệ thống với phƣơng pháp logic - lịch sử, phƣơng pháp so sánh nhằm phân tích luận chứng một cách khoa học khi xác định các giải pháp bảo đảm thực hiện QBC của bị, bị cáo ở Việt Nam. 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn - Về mặt lý luận: đề tài nghiên cứu lý luận, đánh giá thực trạng về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo trong TTHS; từ đó đề xuất phƣơng hƣớng và các giải pháp để sửa đổi, bổ sung, hƣớng dẫn chi tiết các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC, nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trên thực tế. Với kết quả nghiên cứu nhƣ vậy, đề tài góp phần làm phong phú thêm lý luận về QBC và bảo đảm QBC của bị can, bị cáo. - Về mặt thực tiễn: Kết qủa nghiên cứu của đề tài góp phần đánh giá đúng thực trạng áp dụng pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo; qua đó khắc phục đƣợc những thiếu sót, bất cập trong hoạt động này. Các đề xuất, kiến nghị trong đề tài có thể đƣợc dùng làm tài liệu tham khảo khi nghiên cứu, hƣớng dẫn, sửa đổi, ban hành các văn bản quy phạm pháp luật khác liên quan đến vấn đề này. 6. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm phần mở đầu, 03 chƣơng và kết luận, mục lục và danh mục tài liệu tham khảo Chương 1: Cơ sở lý luận về QCN và việc bảo đảm QBC của bị can, bị cáo Chương 2: Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo ở Việt Nam Chương 3: Một số giải pháp góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật về bảo đảm QBC của bị can, bị cáo ở Việt Nam 8