Luận văn Quan chế thời Hậu Lê – những nội dung cơ bản và giá trị kế thừa trong sự nghiệp xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay

Nội dung tài liệu: Luận văn Quan chế thời Hậu Lê – những nội dung cơ bản và giá trị kế thừa trong sự nghiệp xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay

1. V Ũ H Ũ THI ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT Ằ NG * * VŨ THI HẰNG LÝ LU LÝ QUAN CHẾ THỜI HẬU LÊ – NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN Ậ N VÀ L VÀ GIÁ TRỊ KẾ THỪA TRONG SỰ NGHIỆP XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VIỆT NAM Ị CH CH S Ử HIỆN NAY NHÀ NƯ NHÀ Ớ C VÀ PHÁP C VÀ PHÁP LU LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Ậ T * * HÀ N Ộ HÀ NỘI - 2014 I - 2014
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT VŨ THỊ HẰNG QUAN CHẾ THỜI HẬU LÊ – NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN VÀ GIÁ TRỊ KẾ THỪA TRONG SỰ NGHIỆP XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật Mã số: 60 38 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Việt Hương HÀ NỘI - 2014
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Vũ Thị Hằng
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: QUAN CHẾ THỜI HẬU LÊ: NHẬN DIỆN TỪ KHÍA CẠNH LỊCH SỬ ...................................................................................................... 10 1.1 Bối cảnh lịch sử Việt Nam triều Hậu Lê .............................................. 10 1.1.1 Tổ chức chính quyền ...................................................................... 11 1.1.2 Tình hình kinh tế - xã hội - tư tưởng .............................................. 11 1.1.3 Pháp luật ....................................................................................... 16 1.1.4 Tổ chức quân đội .......................................................................... 17 1.2 Khái niệm, đặc điểm, vai trò của Quan chế thời Hậu Lê ...................... 17 1.2.1 Khái niệm Quan chế ...................................................................... 17 1.2.2 Đặc điểm của Quan chế thời Hậu Lê ở Việt Nam ......................... 20 1.2.3 Vai trò của quan lại trong TKPK Hậu Lê ...................................... 23 1.3 Chủ trương, chính sách xây dựng đội ngũ quan lại thời Hậu Lê .......... 26 1.3.1 Một số chủ trương trong xây dựng, quản lý và sử dụng quan lại thời Hậu Lê ................................................................................................... 26 1.3.2 Chính sách xây dựng đội ngũ quan lại thời Hậu Lê ....................... 27 CHƯƠNG 2: NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA QUAN CHẾ THỜI HẬU LÊ ..... 31 2.1 Chế độ đào tạo ..................................................................................... 31 2.1.1 Chính sách đào tạo ........................................................................ 31 2.1.2 Hệ thống cơ sở đào tạo .................................................................. 32 2.1.3 Nội dung đào tạo và hoạt động thi cử ............................................ 34 2.2 Tuyển dụng quan lại ............................................................................ 39 2.2.1 Tiêu chuẩn tuyển dụng ................................................................... 39 2.2.2 Phương thức tuyển chọn quan lại .................................................. 42 2.2.3 Thể lệ, quy trình tuyển chọn quan lại ............................................. 46
5. 2.3 Sử dụng quan lại .................................................................................. 47 2.3.1 Trách nhiệm công vụ của quan lại ................................................. 48 2.3.2 Chế độ điều chuyển quan lại ......................................................... 50 2.3.3 Đãi ngộ, khen thưởng, xử phạt quan lại ......................................... 54 2.3.4 Kiểm tra, giám sát quan lại ........................................................... 58 2.4 Phòng, chống tham nhũng, trong sạch hóa đội ngũ quan lại ................ 61 2.5 Đánh giá chung về CĐQL thời Hậu Lê ................................................ 64 2.5.1 Những mặt tích cực ....................................................................... 64 2.5.2 Những mặt hạn chế ........................................................................ 66 CHƯƠNG 3: GIÁ TRỊ ĐƯƠNG ĐẠI CỦA QUAN CHẾ THỜI HẬU LÊ VÀ ĐỊNH HƯỚNG KẾ THỪA CÁC GIÁ TRỊ ĐÓ TRONG QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG NNPQ VIỆT NAM HIỆN NAY ...................................................... 68 3.1 Nhận diện giá trị đương đại của chế độ quan chế thời Hậu Lê ............. 68 3.2 Định hướng kế thừa các giá trị đương đại của Quan chế thời Hậu Lê trong quá trình xây dựng NNPQ Việt Nam hiện nay ................................. 79 3.2.1 Yêu cầu của NNPQ Việt Nam đối với việc xây dựng và sử dụng đội ngũ cán bộ, công chức ..79 3.2.2 Thực trạng đội ngũ cán bộ, công chức ở nước ta hiện nay . 81 3.2.3 Quan điểm kế thừa các giá trị đương đại của CĐQL trong TKPK ở Việt Nam ................................................................................................ 85 3.3 Một số kiến nghị nhằm kế thừa các giá trị đương đại của quan chế thời Hậu Lê trong quá trình xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức ở nước ta hiện nay ............................................................................................................ 88 3.3.1 Thúc đẩy mạnh mẽ hoạt động nghiên cứu nhằm nhận diện đầy đủ các giá trị đương đại của quan chế thời Hậu Lê ..................................... 88
6. 3.3.2 Tăng cường nhận thức trong Đảng, NN và các bộ phận nhân dân về vai trò của truyền thống đối với hiện tại và tính tất yếu của việc kế thừa, phát huy những giá trị đương đại của truyền thống ................................ 89 3.3.3 Hoàn thiện pháp luật về công chức, công vụ theo hướng tiếp nhận một số kinh nghiệm điều chỉnh PL của NNPK nói chung đối với đội ngũ quan lại .................................................................................................. 90 3.3.4 Đẩy mạnh công tác giáo dục chính trị tư tưởng, đạo đức công vụ cho đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức ở Việt Nam hiện nay ............. 92 3.3.5 Nâng cao năng lực thực thi công vụ của đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức ở Việt Nam hiện nay ............................................................... 92 3.3.6 Áp dụng thử nghiệm một số yếu tố thuộc nội dung của quan chế thời Hậu Lê trong xây dựng đội ngũ thực thi công vụ hiện nay ..................... 93 KẾT LUẬN .................................................................................................. 95 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
7. DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT CĐQL Chế độ quan lại CĐPK Chế độ phong kiến NN Nhà nước NNPQ Nhà nước pháp quyền NNPK Nhà nước phong kiến XHCN Xã hội chủ nghĩa XHPK Xã hội phong kiến PL Pháp luật TĐPK Triều đại phong kiến TKPK Thời kỳ phong kiến
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đổi mới toàn diện đất nước, trong đó có đổi mới hệ thống chính trị, cải cách và hoàn thiện Nhà nước (NN) và pháp luật (PL), đẩy mạnh xây dựng Nhà nước pháp quyền (NNPQ) xã hội chủ nghĩa (XHCN) của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân đang là một trong những nhiệm vụ trọng tâm và cấp bách nhất của sự nghiệp cách mạng của toàn Đảng, toàn dân ta trong giai đoạn hiện nay. Đó lại là một công việc hết sức hệ trọng nhưng vô cùng khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải được tiến hành với một tinh thần trách nhiệm rất cao và phải được đặt trên những cơ sở khoa học. Một trong những cơ sở đó là phải hiểu thấu đáo những đặc điểm truyền thống dân tộc, phải nắm chắc được những yếu tố thuộc về sức mạnh nội sinh, phải thấy được những điểm mạnh cũng như những hạn chế mà lịch sử có thể để lại và tiếp tục gây ảnh hưởng trong hiện tại nhằm hình thành định hướng đúng để từ đó xây dựng một mô hình chính trị phù hợp, vừa chứa đựng trong nó bản sắc của lịch sử dân tộc, những di sản tốt đẹp của truyền thống, vừa mang những giá trị của thời đại. Thực tế đã chỉ ra rằng, lịch sử Việt Nam từng có những giai đoạn, những triều đại phát triển cực thịnh, nhất là trong thời kỳ xã hội phong kiến (XHPK) quân chủ tập quyền. Trong nhiều yếu tố đưa các giai đoạn, các triều đại này phát triển lên tới mức cực thịnh, có nhãn quan chính trị của những người cầm quyền và vai trò của đội ngũ quan lại. Mặc dù không thể tránh khỏi những nhận thức và hành động cục bộ, hạn hẹp do bị hạn chế bởi lợi ích giai cấp và điều kiện lịch sử cụ thể, nhưng trong các quan điểm chính trị - pháp lý của ông vua nọ hay vị chúa kia, cũng như trong hành động thực tiễn của đội ngũ quan lại, chúng ta vẫn có thể tìm thấy những nét tương đồng giữa lợi ích của giai cấp thống trị, thậm chí một tập đoàn trong giai cấp thống trị với lợi ích của các giai cấp khác và của cả dân tộc, từ đó thấy được những gì là tiến bộ, 1
9. phản ánh và phù hợp với lợi ích phổ biến, có khả năng trở thành động lực mạnh mẽ thúc đẩy tiến bộ xã hội - đó là di sản chung của dân tộc, là những giá trị cần kế thừa. Trong ý nghĩa đó, mỗi giai đoạn, mỗi triều đại trong lịch sử đều có phần đóng góp của mình vào tiến trình phát triển của xã hội Việt Nam, vào những bước thăng trầm, hào hùng, bi ai của lịch sử, để lại những dấu ấn ở những mức độ khác nhau, tạo thành dòng chảy liên tục của lịch sử văn hóa chính trị - pháp lý Việt Nam. Thực tiễn cũng xác nhận rằng công chức là yếu tố quyết định chất lượng của nền hành chính NN, quyết định hiệu quả hoạt động của bộ máy NN ở nước ta hiện nay. Khi đánh giá về vai trò cán bộ, trong đó có công chức, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: "Cán bộ là cái gốc của mọi công việc", "công việc thành công hay thất bại đều do cán bộ tốt hoặc kém" [24.Tr.5]. Đây cũng là quan điểm của Đảng ta về tầm quan trọng của nhân tố con người xuyên suốt quá trình phát triển của cách mạng Việt Nam. Trong quá trình đổi mới, Đảng ta tiếp tục khẳng định cán bộ, công chức là "nhân tố quyết định sự thành bại của cách mạng gắn liền với vận mệnh của Đảng, của đất nước và chế độ" [11]. Gần đây, điều đó lại một lần nữa được thể hiện trong các văn kiện Đại hội XI của Đảng trong yêu cầu: "Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức trong sạch, có năng lực đáp ứng yêu cầu của tình hình mới" [15.Tr.54] Trong nỗ lực tìm kiếm các giải pháp để xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức trong sạch, có năng lực đáp ứng yêu cầu của tình hình mới, việc đi sâu nghiên cứu chế độ quan lại (CĐQL) trong thời kỳ phong kiến (TKPK) Việt Nam với mục đích “ôn cố tri tân”, đang thực sự trở thành một nhu cầu cần thiết. Chủ đề nghiên cứu này sẽ góp phần nhận diện đầy đủ quá trình hình thành và phát triển CĐQL trong TKPK, bổ sung cơ sở lý giải tính quy luật trong kế thừa và phát triển các yếu tố lịch sử, đồng thời giúp chỉ ra những giá 2
10. trị đương đại của CĐQL phong kiến và phương án kế thừa các giá trị đương đại đó trong quá trình xây dựng NNPQ Việt Nam hiện nay. Nhận thức nói trên chính là xuất phát điểm để xác định chủ đề và thực hiện việc nghiên cứu chủ đề “Quan chế thời Hậu Lê – những nội dung cơ bản và giá trị kế thừa trong sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay” trong phạm vi quy mô của một luận văn Thạc sĩ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2.1 Nhóm các công trình nghiên cứu chung về chế độ phong kiến (CĐPK) và mô hình Nhà nước phong kiến (NNPK) Việt Nam. Nghiên cứu về CĐQL trong TKPK ở Việt Nam trước hết phải đề cập tới các công trình nghiên cứu chung về CĐPK và mô hình (NNPK) Việt Nam. Trong nhóm này có rất nhiều công trình nghiên cứu, có thể sơ lược một số công trình tiêu biểu như: Đào Duy Anh, Lịch sử Việt Nam – Từ nguồn gốc đến cuối thế kỷ XIX (1956), Hà Nội; Bùi Xuân Đính, NN và PL thời phong kiến Việt Nam (2005), Nxb. Tư pháp, Hà Nội; Giáo trình Lịch sử NN và PL Việt Nam, Trường Đại học Luật Hà Nội; Nguyễn Minh Tuấn, Tổ chức chính quyền TKPK ở Việt Nam (2006), Nxb. Tư pháp, Hà Nội Các công trình nghiên cứu mang những giá trị khoa học và giá trị lịch sử to lớn. Về giá trị lịch sử, các công trình nghiên cứu đã thể hiện rõ ràng và đầy đủ về lịch sử phát triển các triều đại phong kiến (TĐPK) Việt Nam, mô tả rõ nét về mô hình NNPK, những quy định pháp luật trong các lĩnh vực, cách thức cai quản, trị vì của các TĐPK, các CĐPK đặc biệt là CĐQL...Đây là nguồn tư liệu quan trọng mang lại những kiến thức cần thiết cho đề tài của tác giả về CĐPK nói chung và mô hình NNPK Việt Nam vì từ đó mới làm sáng tỏ được CĐQL trong TKPK ở Việt Nam. Về giá trị khoa học, các công trình đã có sự lý giải sâu sắc về nguồn gốc, bản chất, đặc trưng, hoàn cảnh, điều kiện của CĐPK, các giai đoạn phát triển, các mô hình NNPK Việt Nam, từ đó đưa ra những 3