Luận văn Phát triển các tổ chức tài chính vi mô nhằm thúc đẩy tiếp cận tín dụng bền vững cho người nghèo, nghiên cứu tại Tym, Vieted, Stu2 và Dariu

Nội dung tài liệu: Luận văn Phát triển các tổ chức tài chính vi mô nhằm thúc đẩy tiếp cận tín dụng bền vững cho người nghèo, nghiên cứu tại Tym, Vieted, Stu2 và Dariu

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƢƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ------------- NGUYỄN THỊ NGÀ PHÁT TRIỂN CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ NHẰM THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÍN DỤNG BỀN VỮNG CHO NGƢỜI NGHÈO, NGHIÊN CỨU TẠI TYM, VIETED, STU2 VÀ DARIU LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2017
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƢƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ------------- NGUYỄN THỊ NGÀ PHÁT TRIỂN CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ NHẰM THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÍN DỤNG BỀN VỮNG CHO NGƢỜI NGHÈO, NGHIÊN CỨU TẠI TYM, VIETED, STU2 VÀ DARIU LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG Chuyên ngành: Chính sách công Mã số: 60340402 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN THỊ QUẾ GIANG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2017
3. -i- LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này hoàn toàn do tôi thực hiện. Các đoạn trích dẫn và số liệu được sử dụng trong luận văn này đều được trích nguồn với độ chính xác cao nhất trong phạm vi hiểu biết của tôi. Luận văn này không nhất thiết phản ánh quan điểm của Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh hay Chương trình Giảng dạy kinh tế Fulbright. Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 6 năm 2017 Tác giả Nguyễn Thị Ngà
4. -ii- LỜI CẢM ƠN Trước hết, em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới toàn thể các giảng viên và cán bộ của Chương trình giảng dạy Kinh tế Fulbright, những người không chỉ giúp chúng em có cơ hội được tiếp cận với những kiến thức sâu sắc, mà còn mang đến những trải nghiệm đáng nhớ trong một môi trường học thuật nhưng cũng mang đậm chất nhân văn. Em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến cô Trần Thị Quế Giang, cô không chỉ là người định hướng để giúp em có những bước đi đúng trong quá trình nghiên cứu, cô còn luôn động viên để em có thể hoàn thành luận văn với khả năng tốt nhất của mình. Em xin gửi lời cảm ơn thầy Huỳnh Thế Du, Thầy Đinh Công Khải, Thầy Lê Việt Phú, là những người đã hướng dẫn em trong quá trình chọn đề tài và khảo sát, lấy mẫu nghiên cứu Em xin gửi lời cảm ơn đến các Tổ chức tài chính vi mô The Dariu Foundation, VietED, TYM, CFRC, các chuyên gia tại Trung tâm Tài chính vi mô Học viện Ngân hàng đã giúp em có những hiểu biết thực tế và phân tích chính xác về hoạt động tài chính vi mô. Cuối cùng, em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, tập thể MPP8-gia đình thứ hai, đã luôn chia sẻ, động viên và đi cùng nhau trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. NGUYỄN THỊ NGÀ Học viên lớp MPP8, Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
5. -iii- TÓM TẮT Người nghèo hoàn toàn có khả năng làm kinh tế, nhưng cơ hội tiếp cận với các nguồn lực để phát huy khả năng của họ lại bị hạn chế, việc tiếp cận vốn cũng như vậy. Banerjee và Duflo (2012) chỉ ra rằng trên thế giới chưa tới 5% người nghèo ở nông thôn và dưới 10% người nghèo ở thành thị có một khoản vay từ ngân hàng. Tại Việt Nam, khoảng 21% người trưởng thành được tiếp cận với các dịch vụ ngân hàng, trong đó chỉ có 6% tổng số người nghèo được tiếp cận tín dụng (TD) chính thức (MicroSave 2015, tr.1). Tài chính vi mô (TCVM) như một kênh hiệu quả, giúp người nghèo tiếp cận với nguồn vốn. Tuy nhiên, gần 30 năm phát triển, Việt Nam mới chỉ có 3 tổ chức TCVM (MFI-Microfinance Institution) chính thức, gần 50 MFI bán chính thức, tỷ lệ người nghèo được tiếp cận TCVM còn rất ít, hiệu quả sử dụng nguồn vốn thấp. Đánh giá của Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) năm 2010, quy mô cấp tín dụng vi mô (TDVM) của các MFI tại Việt Nam tương đương khoảng 4% GDP (trong khi tổng quy mô cấp tín dụng cả nền kinh tế/GDP năm 2010 là 135.79%), chưa đáp ứng nhu cầu của người nghèo. Lý thuyết thể chế của North (1990) và chi phí giao dịch (CPGD) của Coase (1960) cho rằng, một thể chế tốt sẽ giúp giảm chi phí, tăng hiệu quả giao dịch và ngược lại, thể chế yếu kém, môi trường bất cân xứng thông tin (BCXTT) sẽ dẫn đến CPGD đắt đỏ, khiến giao dịch không xảy ra hoặc diễn ra với chi phí cao. Vận dụng vào thị trường TCVM hiện nay, luận văn chỉ ra tiếp cận TDVM của người nghèo chưa hiệu quả và bền vững. Những người nghèo nhất có thể bị loại ra khỏi đối tượng cho vay; các khoản TDVM phải trả lãi suất cao, trong khi tiền gửi tiết kiệm bắt buộc (TKBB) tương tự tiền gửi có kỳ hạn tại ngân hàng thương mại (NHTM), lại được trả lãi không kỳ hạn; các dịch vụ hỗ trợ quản lý và sử dụng vốn ít được cung cấp, khiến hiệu quả sử dụng vốn không cao. Nguyên nhân là do thị trường tín dụng cho người nghèo tồn tại BCXTT và CPGD cao, trong khi những tác động chính sách không giúp cải thiện điều đó. Trên cơ sở đó, luận văn khuyến nghị chính sách: (i) Từ phía MFI: phân nhóm đối tượng khách hàng và có chính sách riêng với đối tượng nghèo nhất; hoàn thiện cơ sở vật chất và đội ngũ nhân lực. (ii) Đối với Ngân hàng Nhà nước (NHNN): xây dựng hệ thống văn bản pháp quy, tách biệt hoạt động quản lý các MFI với NHTM; xây dựng cơ sở dữ liệu thông tin TDVM. (iii) Đối với Bộ tài chính: Ưu đãi về miễn và giảm thuế thu nhập cho các MFI trong thời gian đầu chuyển đổi. (iv) Đối với chính quyền địa phương: có chính sách giảm các tệ nạn xã hội để giúp người nghèo có thể tiếp cận với nguồn vốn của các MFI.
6. -iv- MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i TÓM TẮT ............................................................................................................................ iii MỤC LỤC ........................................................................................................................... iv DANH MỤC BẢNG ............................................................................................................ vi DANH MỤC BIỂU ĐỒ ...................................................................................................... vi DANH MỤC HÌNH VẼ ...................................................................................................... vi CHƢƠNG 1: GIỚI THIỆU ................................................................................................. 1 1.1 Bối cảnh chính sách ................................................................................................................. 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi chính sách ............................................................................. 3 1.3 Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................................ 3 1.4 Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................................... 4 1.5 Cấu trúc luận văn ..................................................................................................................... 4 CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN VỀ LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU ..................................... 5 2.1 Một số khái niệm cơ bản về TCVM và tiếp cận tài chính ........................................................ 5 2.1.1. Hoạt động tài chính vi mô ............................................................................................................... 5 2.1.2 Các tổ chức tài chính vi mô và thị trường tài chính vi mô ............................................................... 6 2.1.3 Tiếp cận tài chính bền vững ............................................................................................................. 7 2.2 Khung phân tích ....................................................................................................................... 9 2.2.1 Lý thuyết về thể chế và chi phí giao dịch ..................................................................................... 9 2.2.2 BCXTT và can thiệp chính sách tác động đến tiếp cận TD của người nghèo ................................ 10 2.2.2.1 Bất cân xứng thông tin trên thị trường tín dụng ...................................................................... 10 2.2.2.2 Những nỗ lực chính sách nhằm cải thiện tiếp cận tín dụng của người nghèo ......................... 11 2.3 Tổng quan các nghiên cứu trước về tiếp cận tín dụng và mối quan hệ giữa thể chế với tiếp cận tín dụng của người nghèo ...................................................................................................... 12 2.3.1 Về tiếp cận tín dụng của người nghèo ............................................................................................ 12 2.3.2 Về hiệu quả tiếp cận tín dụng của người nghèo ............................................................................. 13 2.3.3 Về mối quan hệ giữa thể chế và mức độ tiếp cận tín dụng của người nghèo ................................. 14 2.4. Kinh nghiệm phát triển TCVM nhằm tăng tiếp cận TD của người nghèo trên thế giới ................. 15 2.4.1 Xu hướng phát triển TCVM ........................................................................................................... 15 2.4.2 Bài học kinh nghiệm phát triển TCVM trên thế giới và tiếp cận TD người nghèo ........................ 16 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG TIẾP CẬN TÍN DỤNG TẠI CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ VIỆT NAM ..................................................................................... 18 3.1 Sơ lược về quá trình phát triển TCVM tại Việt Nam ............................................................. 18
7. -v- 3.2 Quá trình thu thập dữ liệu ...................................................................................................... 19 3.2.1 Nguồn dữ liệu ................................................................................................................................. 19 3.2.2 Phương pháp chọn mẫu .................................................................................................................. 19 3.3 Tiếp cận tín dụng của người nghèo trên thị trường các MFI hiện nay ................................... 20 3.3.1 BCXTT và CPGD hạn chế khả năng tiếp cận tín dụng của người nghèo ...................................... 20 3.3.1.1 Tác động của BCXTT đến tiếp cận tín dụng của người nghèo ............................................... 20 3.3.1.2 Tác động của CPGD đến tiếp cận tín dụng của người nghèo ................................................. 22 3.3.2 Mức độ và hiệu quả tiếp cận tín dụng của người nghèo ................................................................. 23 3.3.2.1 Tỷ lệ người nghèo được tiếp cận tín dụng thấp....................................................................... 23 3.3.2.3 Về giá trị và thời hạn khoản vay chưa đáp ứng nhu cầu khách hàng ...................................... 24 3.3.2.4 Lãi suất cho vay cao trong khi trả lãi tiết kiệm thấp ............................................................... 24 3.3.2.5 Tác động gia tăng thu nhập thấp ............................................................................................. 26 3.3.3 Tác động chuyển đổi chính thức tới khả năng tiếp cận tín dụng của người nghèo của một số MFI tại Việt Nam. ........................................................................................................................................... 27 3.3.3.1 Mô hình chuyển đổi của TYM ................................................................................................ 27 3.3.3.2 Mô hình chuyển đổi của M7-MFI ........................................................................................... 30 3.4 Hạn chế của việc chuyển đổi tác động đến tiếp cận tín dụng của người nghèo .................... 32 3.4.1 Từ phía bản thân các MFI .............................................................................................................. 32 3.4.2 Từ phía các quy định chính sách .................................................................................................... 33 CHƢƠNG 4: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH ................................. 35 4.1 Kết luận .................................................................................................................................. 35 4.2 Khuyến nghị chính sách ......................................................................................................... 35 4.2.1 Về phía các MFI ............................................................................................................................. 35 4.2.2 Đối với Ngân hàng Nhà nước ........................................................................................................ 36 4.2.3 Đối với Bộ Tài chính ...................................................................................................................... 37 4.2.4 Đối với chính quyền các địa phương .............................................................................................. 37 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 39 PHỤ LỤC ............................................................................................................................ 42
8. -vi- DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tỷ lệ tiếp cận các nguồn tín dụng phi chính thức ............................................................ 13 Bảng 3.1: Số lượng thành viên và tỷ lệ hộ nghèo tại các MFI ......................................................... 23 Bảng 3.2: Giá trị khoản vay trung bình ............................................................................................ 24 Bảng 3.3: Số lượng khách hàng có quan tâm đến lãi suất phải trả .................................................. 24 Bảng 3.4: Lãi suất cho vay của MFI ................................................................................................ 25 Bảng 3. 5: Lãi suất cho vay của NHCSXH ...................................................................................... 25 Bảng 3.6: Lãi suất tiết kiệm của MFI .............................................................................................. 26 Bảng 3.7: Tác động của khoản vay đến thu nhập............................................................................. 26 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Dư nợ tiết kiệm và dư nợ cho vay 2006-2016 của TYM ............................................. 28 Biểu đồ 3.2: Thay đổi về cơ cấu vốn của TYM trước và sau khi chuyển đổi .................................. 29 Biểu đồ 3.3: Mức độ tiếp cận cộng đồng của TYM 2007-2016 ....................................................... 29 Biểu đồ 3.4: Giá trị trung bình khoản vay 2006-2016 của TYM ..................................................... 30 Biểu đồ 3.5: Dư nợ vay và tiền gửi M7-MFI 2010-2014 ................................................................. 31 Biểu đồ 3.6: Số lượng khách hàng và giá trị trung bình khoản vay tại M7-MFI ............................. 31 Biểu đồ 3.7: Tỷ lệ bền vững hoạt động của TYM ............................................................................ 32 Biểu đồ 3. 8: Tốc độ tăng trưởng dư nợ cho vay (%) của TYM ...................................................... 33 DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1: Thị trường TCVM Việt Nam ............................................................................................. 7 Hình 2.2: Vai trò của thể chế ............................................................................................................. 9 Hình 2.3: Tác động của quy định chính sách đến tiếp cận tín dụng của người nghèo ..................... 10 Hình 2.4: Hoạt động cung cấp tín dụng của các TCTD cho người dân .......................................... 12 Hình 2.5: Đo lường mức độ tiếp cận TCVM ................................................................................... 13 Hình 2.6: Con đường phát triển của các MFI................................................................................... 15 Hình 3.1: Các dấu mốc phát triển TCVM tại Việt Nam .................................................................. 18 Hình 3.2: Quy trình cấp tín dụng của MFI ....................................................................................... 20
9. -vii- DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ tiếng Anh Từ tiếng Việt ADB Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển Châu Á BCXTT Bất cân xứng thông tin CBKT Cán bộ kỹ thuật CEP Quỹ trợ vốn cho người lao động nghèo tự tạo việc làm CIC Credit Information Center Trung tâm thông tin tín dụng CPGD Chi phí giao dịch FSS Financial Self-Sufficiency Tự vững tài chính HLHPN Hội Liên hiệp phụ nữ M7-MFI TCTCVM trách nhiệm hữu hạn M7 MFI Microfinance Institution Tổ chức tài chính vi mô NGO Non-governmental organization Tổ chức phi chính phủ NH Ngân hàng NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng Thương mại OSS Operational Self-Sufficiency Tự vững hoạt động PGD Phòng giao dịch TCVM Tài chính vi mô TCTD Tổ chức tín dụng TD Tín dụng TDVM Tín dụng vi mô Thanh Hóa MFI TCTCVM trách nhiệm hữu hạn Thanh Hóa. TKBB Tiết kiệm bắt buộc TKTN Tiết kiệm tự nguyện TYM Tổ chức tài chính quy mô nhỏ trách nhiệm hữu hạn một thành viên Tình Thương VNĐ Việt Nam đồng WB Wolrd Bank Ngân hàng thế giới VMFWG Vietnam Microfinance Working Nhóm công tác TCVM Việt Nam Group
10. -1- CHƢƠNG 1: GIỚI THIỆU 1.1 Bối cảnh chính sách Xóa đói, giảm nghèo là mục tiêu quan trọng trong chiến lược phát triển của bất cứ quốc gia nào. Cách thức hiệu quả và bền vững để giảm nghèo không phải là mang đến cho người nghèo một chương trình từ thiện, mà họ cần những cơ hội được tiếp cận với các phương tiện phát triển kinh tế như vốn, kiến thức, kỹ thuật sản xuất... Tuy nhiên, việc tiếp cận các phương tiện này, đặc biệt là nguồn vốn trên thị trường chính thức còn hạn chế. Thị trường TD chính thức bao gồm các NHTM, hầu như người nghèo không tiếp cận được. Trên thế giới có khoảng 2 tỷ người trưởng thành không sử dụng một dịch vụ ngân hàng chính thức nào (World Bank-WB, 2017). Việt Nam với trên 90 triệu dân nhưng chỉ có 21% người trưởng thành và 6% người nghèo được tiếp cận với các dịch vụ tài chính chính thống (MicroSave, 2015). WB (2017) chỉ ra nguyên nhân hạn chế tiếp cận tài chính có đến 59% là do thiết kế dịch vụ chưa đáp ứng nhu cầu, giá cả chưa phù hợp với người thu nhập thấp, ngoài ra thiếu thông tin về lịch sử TD của người vay, những khoản vay có giá trị nhỏ dẫn đến chi phí tìm kiếm thông tin và quản lý trung bình trên mỗi khoản vay cao; việc không có tài sản thế chấp khiến các NHTM từ chối cho vay đối tượng này. Thêm một phần vì tâm lý e ngại của người nghèo khi đến nơi đông người và sang trọng như NHTM, khiến cánh cửa vào thị trường tài chính chính thức gần như hoàn toàn đóng lại với họ. Nỗ lực thúc đẩy tiếp cận TD của người nghèo được thực hiện thông qua các chương trình TD của Chính phủ, tuy nhiên các chương trình này không vận hành tốt như dự kiến. Chính phủ cấp những khoản vay ưu đãi (thậm chí không cần phải hoàn trả) hay chỉ định các NHTM cho vay những lĩnh vực và đối tượng ưu tiên. Tuy nhiên, những khoản tài trợ mang tính chất cho không thường dẫn đến tâm lý ỷ lại; hoặc kèm theo yếu tố chính trị, khoản TD được cấp cho người dân ngay trước cuộc bầu cử với điều kiện trao đổi là lá phiếu. Các chương trình chỉ định thực hiện bởi NHTM cho thấy rằng để tăng thu nhập của người nghèo thêm 1 rupee, thì chi phí cho việc mở và vận hành chi nhánh mới cao hơn 1 rupee (Banerjee và Duflo, 2012). Đó là bằng chứng cho thấy, các chương trình TD của chính phủ không thực sự hiệu quả trong việc thúc đẩy tiếp cận TD của người nghèo. Để được tiếp cận vốn, người nghèo đã tìm đến tín dụng phi chính thức, bao gồm cả tín dụng đen (các cá nhân cho vay nặng lãi, hụi, họ ), là hình thức huy động vốn và cho vay vốn không thông qua tổ chức, hệ thống Ngân hàng, vốn được chuyển giao theo những thỏa thuận “ngầm”, thủ tục đơn giản, lãi suất cao vượt nhiều lần quy định của pháp luật. Bởi