Luận văn Những đóng góp của Thơ, Phú nôm Nguyễn Huy Lượng

Nội dung tài liệu: Luận văn Những đóng góp của Thơ, Phú nôm Nguyễn Huy Lượng

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Phi Oanh NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA THƠ, PHÚ NÔM NGUYỄN HUY LƯỢNG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Phi Oanh NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA THƠ, PHÚ NÔM NGUYỄN HUY LƯỢNG Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS ĐOÀN THỊ THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào . Người thực hiện Trần Phi Oanh
4. LỜI CẢM ƠN Trong thời gian thực hiện luận văn thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam với đề tài Những đóng góp của thơ, phú Nôm Nguyễn Huy Lượng, tôi đã nhận được sự quan tâm của Ban chủ nhiệm khoa Ngữ Văn trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh cùng quý thầy cô giảng dạy các chuyên đề thuộc ngành Văn học Việt Nam (Cao học khóa 27 – Trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh). Đặc biệt, tôi còn nhận được sự giúp đỡ, động viên và hướng dẫn rất tận tình của PGS.TS. Đoàn Thị Thu Vân, người trực tiếp hướng dẫn tôi nghiên cứu đề tài này. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến PGS.TS. Đoàn Thị Thu Vân, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ Văn, quý thầy cô phòng Sau Đại học của trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh cũng như gia đình và bạn bè đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian qua để hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn! Người thực hiện Trần Phi Oanh
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. GIỚI THIỆU CHUNG .......................................................................... 8 1.1. Thời đại Tây Sơn ............................................................................................. 8 1.1.1. Bối cảnh xã hội thế kỉ XVIII .................................................................. 8 1.1.2. Phong trào Tây Sơn với sự nghiệp bảo vệ và thống nhất đất nước ........ 9 1.1.3. Vua Quang Trung xây dựng đất nước .................................................. 12 1.2. Văn học Nôm thời Tây Sơn ........................................................................... 14 1.2.1. Văn học thời Tây Sơn ........................................................................... 14 1.2.2. Văn học Nôm thời Tây Sơn .................................................................. 19 1.3. Tiểu sử và các tác phẩm thơ, phú Nôm của Nguyễn Huy Lượng ................. 24 1.3.1. Tiểu sử Nguyễn Huy Lượng ................................................................. 25 1.3.2. Các tác phẩm thơ, phú Nôm của Nguyễn Huy Lượng ......................... 27 Chương 2. NHỮNG ĐÓNG GÓP VỀ NỘI DUNG CỦA THƠ, PHÚ NÔM NGUYỄN HUY LƯỢNG ................................................................... 31 2.1. Cảm hứng về con người ................................................................................. 31 2.1.1. Về người phụ nữ ................................................................................... 31 2.1.2. Về người trí thức ................................................................................... 56 2.2. Cảm hứng về thiên nhiên ............................................................................... 68 2.3. Cảm hứng về thời đại..................................................................................... 79 Chương 3. NHỮNG ĐÓNG GÓP NGHỆ THUẬT CỦA THƠ, PHÚ NÔM NGUYỄN HUY LƯỢNG ................................................................... 93 3.1. Những đóng góp về nghệ thuật của thơ Nôm Nguyễn Huy Lượng .............. 93 3.1.1. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của thơ Nôm Đường luật ... 93
6. 3.1.1.1. Những điều kiện hình thành và phát triển của thơ Nôm Đường luật ............................................................................... 93 3.1.1.2. Khái quát quá trình hình thành và phát triển của thơ Nôm Đường luật trong lịch sử văn học dân tộc nói chung và thời Tây Sơn nói riêng .................................................................... 94 3.1.2. Những đóng góp về kết cấu và ngôn ngữ của thơ Nôm Nguyễn Huy Lượng ............................................................................................ 97 3.1.2.1. Kết cấu ....................................................................................... 97 3.1.2.2. Ngôn ngữ.................................................................................. 107 3.2. Những đóng góp về nghệ thuật của phú Nôm Nguyễn Huy Lượng ........... 117 3.2.1. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của phú Nôm trong lịch sử văn học dân tộc nói chung và thời Tây Sơn nói riêng ........................ 117 3.2.2. Những đóng góp về kết cấu, ngôn ngữ và giọng điệu của phú Nôm Nguyễn Huy Lượng ............................................................................ 119 3.2.2.1. Kết cấu ..................................................................................... 119 3.2.2.2. Ngôn ngữ.................................................................................. 126 3.2.2.3. Giọng điệu ................................................................................ 131 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 144
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thế chân vạc của vua Lê, chúa Trịnh, chúa Nguyễn đã đẩy đất nước vào đêm trường khủng hoảng. Các cuộc khởi nghĩa nông dân đã diễn ra khắp nơi. Đỉnh cao là phong trào Tây Sơn của ba anh em nhà họ Nguyễn. Tây Sơn Nguyễn Huệ đã thống nhất đất nước, đã đánh tan đạo quân xâm lược Xiêm, Thanh, đã viết thêm những trang sử vàng chói lọi trong công cuộc giữ nước. Đồng thời, vua Quang Trung đã đề ra những chính sách sáng suốt để củng cố chính quyền, cải cách kinh tế, phát triển văn hóa giáo dục và bình đẳng ngoại giao. Tuy chưa hoàn thành sứ mệnh lịch sử nhưng vương triều Tây Sơn đã mở ra một thời đại mới cho đất nước, dân tộc. Bối cảnh mới của thời đại đã ảnh hưởng sâu sắc đến diện mạo văn học. Văn học thời Tây Sơn tạo nên những bước chuyển rộng khắp và mang đậm dấu ấn thời đại. Một giai đoạn văn học mới thay đổi cả về chất và lượng. Đặc biệt, văn học Nôm thời Tây Sơn đã đạt những thành tựu to lớn, phong phú về thể loại và đa dạng về tư tưởng. Rõ ràng, thời Tây Sơn, văn học nói chung và văn thơ Nôm nói riêng đã khẳng định trình độ nghệ thuật tinh xảo, đã tạo nên một không khí văn học đầy sức sống, đã có những đóng góp đáng kể cho văn học dân tộc. Đến nay, tài liệu về tác giả Nguyễn Huy Lượng vẫn chưa đầy đủ, thống nhất và toàn diện. Vì vậy, một kết luận đồng bộ về tư tưởng của Nguyễn Huy Lượng hãy còn để ngỏ. Tuy nhiên, phạm vi thống nhất trong các công trình, tài liệu nghiên cứu chỉ hướng về sở tài văn chương của tác giả họ Nguyễn Huy. Vì vậy, người nghiên cứu nên có một khoảng cách nhất định, một cái nhìn khách quan, một tư tưởng rạch ròi giữa vấn đề chính trị và văn học khi tìm hiểu về Nguyễn Huy Lượng. Tuy số lượng tác phẩm hiện nay còn lại không nhiều và có nhiều lầm lẫn do biến thiên thời cuộc nhưng những đóng góp về nội dung và nghệ thuật của thơ, phú Nôm Nguyễn Huy Lượng thật đáng kể. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài Theo tiến trình thời gian, chúng tôi tìm thấy những công trình, những bài viết có liên quan đến tác giả và những tác phẩm của Nguyễn Huy Lượng:
8. 2 Phú Nôm gồm hai tập của Thái Phong Vũ Khắc Tiệp biên tập, được in lần thứ nhất ở Việt văn thư xã, Vịnh Hưng Long thư quán, Hà Nội năm 1931 đã trình bày một số phép làm phú và liệt kê những tác phẩm phú tiêu biểu, trong đó có Tụng Tây Hồ phú của Nguyễn Huy Lượng. Quốc văn đời Tây Sơn của Hoàng Thúc Trâm của nhà xuất bản Sông Nhị, Hà Nội năm 1950 đã trình bày những vấn đề then chốt về Lịch sử quốc văn đời Tây Sơn và một số lời bình về Tụng Tây Hồ phú của Nguyễn Huy Lượng. Văn học Tây Sơn của Phạm Văn Đang, Lửa Thiêng, xuất bản lần thứ nhất năm 1973 đã nêu lên đặc điểm văn học Tây Sơn về phương diện tư tưởng và nghệ thuật. Đồng thời, tác giả còn trình bày tiểu sử, tác phẩm, tổng luận và hai bài phú và thơ về hồ Tây đặc sắc của Nguyễn Huy Lượng. Nguyễn Đổng Chi, Phương Tri trong Tạp chí văn học thơ ca Việt Nam số 4 năm 1973, từ trang 103 đến trang 117 có viết bài “Nguyễn Huy Lượng và bài phú Tụng Tây hồ”. Với bài báo này, tác giả đã khái quát khá trọn vẹn và đầy đủ những đóng góp về mặt nội dung và nghệ thuật của Tụng Tây Hồ phú. Đồng thời, để càng tô đậm cái hay của Tụng Tây Hồ phú, tác giả bài báo còn tiến hành so sánh nội dung bút chiến giữa phú họ Nguyễn Huy với Chiến tụng Tây Hồ phú của Phạm Thái. Nguyễn Hữu Sơn đã phiên âm, chú giải và giới thiệu tập thơ một trăm bài Cung oán thi của nhà xuất bản Văn hoá thông tin năm 1994. Trong công trình, Nguyễn Hữu Sơn đã nêu tiểu sử Nguyễn Huy Lượng, đồng thời còn luận bàn những vấn đề nội dung và nghệ thuật của Cung oán thi. Văn thơ Nôm thời Tây Sơn của Nguyễn Cẩm Thuý, Nguyễn Phạm Hùng, nhà xuất bản Khoa học xã hội, năm 1997 đã cho thấy tâm huyết của các tác giả trong việc biên soạn về một thời đại mới của Tây Sơn Nguyễn Huệ trong lịch sử cùng với việc nêu khái niệm và những đặc điểm của văn học thời Tây Sơn. Đặc biệt, hai tác giả đã rất chi tiết trong việc tổng hợp, biên soạn các loại hình văn học Nôm và một số văn bản hiện còn của văn thơ Nôm thời Tây Sơn. Phong Châu và Nguyễn Văn Phú năm 2002 trong Phú Việt Nam cổ và kim của Nhà xuất bản Văn hóa thông tin ngoài việc trình bày khái quát những quy tắc làm phú
9. 3 còn trích dẫn một phần văn bản Lượng như long phú. Tuy nhiên, tác giả được đề tên lại là Nguyễn Tắc Dĩnh. Luận văn Những đóng góp của văn học Tây Sơn trong nền văn học dân tộc của Nguyễn Đức Thăng, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, năm 2008 đã trình bày chi tiết bối cảnh lịch sử của triều đại Tây Sơn. Đồng thời, tác giả đã liệt kê một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu của văn học Tây Sơn. Ngoài ra, công trình nghiên cứu của Nguyễn Đức Thăng đã cung cấp tổng thể về nội dung và nghệ thuật của văn học Tây Sơn, trong đó có Tụng Tây Hồ phú của Nguyễn Huy Lượng. Đàm Anh Thư năm 2009 với luận văn Thạc sĩ văn học Phú Nôm thời trung đại – Hành trình và đóng góp của trường Đại học Sư Phạm, Thành phố Hồ Chí Minh đã nêu một số dẫn chứng trích từ Tụng Tây Hồ phú để làm rõ những điểm tinh xảo về mặt nghệ thuật và nội dung của thể phú. Nguyễn Huệ Chi năm 2010, trong Gương mặt văn học Thăng Long của Nhà xuất bản Hà Nội đã một lần nữa tổng hợp và đánh giá những nét hay về nội dung, điểm độc đáo về nghệ thuật của Tụng Tây Hồ phú. Song song, tác già cũng tiến hành so sánh nội dung giữa hai bài phú Tụng Tây Hồ phú của tác giả họ Nguyễn Huy và Chiến tụng Tây Hồ phú của Phạm Thái. Di văn thời Tây Sơn trên đất Thăng Long – Hà Nội của Trần Đại Nghĩa tuyển dịch và giới thiệu, Nhà xuất bản Hà Nội, năm 2010 đã lưu lại những trang viết day dứt về Một vương triều qua đi ... Và những gì còn ở lại ... trong phần đầu công trình nghiên cứu. Sau đó, tác giả đã cung cấp những tác phẩm của văn nhân còn lưu lại, trong đó có Bài thơ và bài phú ca ngợi cảnh hồ Tây của Nguyễn Huy Lượng. Nhìn chung, các công trình, tài liệu, sách vở nghiên cứu của tiền nhân chủ yếu xoay quanh Tụng Tây Hồ phú với các điểm đặc sắc và những đóng góp đáng kể của phú tác này trong nền văn học dân tộc. 3. Phương pháp nghiên cứu đề tài Để truy nguyên bối cảnh lịch sử thời Tây Sơn và tiểu sử cuộc đời Nguyễn Huy Lượng, chúng tôi sử dụng phương pháp thực chứng, tiểu sử.
10. 4 Phương pháp tổng hợp, phân tích được chúng tôi vận dụng chủ yếu để nhìn nhận những đóng góp về nội dung và nghệ thuật trong những sáng tác thơ, phú Nôm của Nguyễn Huy Lượng. Phương pháp hệ thống được chúng tôi sử dụng để tìm hiểu những tác phẩm thơ phú của Nguyễn Huy Lượng. Đồng thời, để tô đậm thêm những đóng góp về mặt nội dung thơ Nôm trong cảm hứng về người phụ nữ của tác giả, chúng tôi cũng vận dụng phương pháp này để hệ thống lại những tác phẩm thơ Nôm về đề tài người phụ nữ trong suốt quá trình phát triển của văn học trung đại. Ngoài ra, phương pháp hệ thống còn giúp chúng tôi có cái nhìn tổng quan về quá trình phát triển của thơ, phú Nôm trong nền văn học dân tộc nói chung, trong giai đoạn văn học Tây Sơn nói chung. Nhắc đến phú tác nổi tiếng của Nguyễn Huy Lượng, không thể không kể đến Chiến tụng Tây Hồ phú của Phạm Thái. Vì vậy, chúng tôi cũng sử dụng phương pháp so sánh để làm bật lên nét độc đáo về cảm hứng, tư tưởng của tác giả họ Nguyễn Huy khi bàn về thiên nhiên Tây Hồ và triều đại Tây Sơn trong phú tác Tụng Tây Hồ. Bên cạnh đó, Lượng như long phú như một lời biện, một lời đáp cho những xú danh “bất trung”, “ngụy quân tử” của cựu thần Lê triều hướng về tác giả Nguyễn Huy Lượng. Để có cái nhìn thấu đáo, lời phán xét trung dung cho kẻ sĩ Nguyễn Huy Lượng, chúng ta cần vận dụng phương pháp liên ngành. Với phương pháp này, việc ứng chiếu lịch sử thời đại, tiểu sử cuộc đời vào cảm hứng, tư tưởng văn học của một con người là điều cần thiết. Đồng thời, thế giới “bóng” cùng mô thức “nam tử tác khuê âm” được khai thác trong tập Cung oán thi cũng rất cần ánh sáng của phương pháp liên ngành của văn và sử soi rọi. Như vậy, để hoàn thành đề tài luận văn, chúng tôi sử dụng các phương pháp thực chứng tiểu sử, phương pháp tổng hợp, phân tích, phương pháp hệ thống, phương pháp so sánh và phương pháp liên ngành. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và đóng góp của đề tài Với đề tài luận văn Những đóng góp của thơ, phú Nôm Nguyễn Huy Lượng, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của chúng tôi là những tác phẩm thuộc thể loại thơ và phú Nôm của Nguyễn Huy Lượng.