Luận văn Những đặc điểm cơ bản của hồi ký cách mạng Việt Nam

Nội dung tài liệu: Luận văn Những đặc điểm cơ bản của hồi ký cách mạng Việt Nam

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH -------------------------- LÊ THỊ NHIÊN NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA HỒI KÝ CÁCH MẠNG VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2019
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các phụ lục và tư liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã công bố theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan và phù hợp. Các kết quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác. Nghiên cứu sinh Lê Thị Nhiên
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 4 5. Đóng góp của luận án ..................................................................................... 5 6. Cấu trúc của luận án . 5 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU HỒI KÍ CÁCH MẠNG VIỆT NAM ................................................................ 7 1.1. Tình hình nghiên cứu hồi kí cách mạng ở Việt Nam trước năm 1975 .... 7 1.1.1. Những nghiên cứu mang tính khái quát về hồi kí cách mạng .................... 8 1.1.2. Những nghiên cứu về các tác giả, tác phẩm hồi kí cụ thể ........................ 17 1.2. Tình hình nghiên cứu hồi kí cách mạng ở Việt Nam từ 1975 đến nay .. 23 1.2.1. Những nghiên cứu mang tính khái quát về hồi kí cách mạng .................. 23 1.2.2. Những nghiên cứu về tác giả, tác phẩm hồi kí cụ thể .............................. 31 1.3. Một số đánh giá về tình hình nghiên cứu hồi kí cách mạng ở Việt Nam trước và sau 1975 ............................................................................................ 39 1.3.1. Ưu điểm .39 1.3.2. Hạn chế ..40 Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HỒI KÍ VÀ HỒI KÍ CÁCH MẠNG ................................................................................................................ 43 2.1. Những vấn đề chung về hồi kí ................................................................. 43 2.1.1. Khái niệm hồi kí và sự phân định ranh giới giữa hồi kí với các thể loại tương cận .......................................................................................................... 44 2.1.2. Đặc điểm hồi kí ...................................................................................... 50 2.1.3. Phân loại hồi kí ...53 2.2. Những vấn đề chung về hồi kí cách mạng .............................................. 59 2.2.1. Khái niệm ............................................................................................... 60 2.2.2. Một số đánh giá về hồi kí cách mạng ................................................. 63 Chương 3: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA HỒI KÍ CÁCH MẠNG VIỆT NAM NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG................................... 74 3.1. Hồi ức về bức tranh hiện thực mang khuynh hướng sử thi ....74
4. 3.1.1. Hồi tưởng về những sự kiện trọng đại trong đời sống cách mạng Việt Nam .......................................................................................................... 75 3.1.2. Gợi nhắc tình hình thế giới và những tác động đến cách mạng Việt Nam .......................................................................................................... 81 3.2. Hồi ức về tầm vóc vĩ đại của nhân dân và chân dung tinh thần của người cách mạng ............................................................................................. 85 3.2.1. Tầm vóc vĩ đại của nhân dân .................................................................. 85 3.2.2. Chân dung tinh thần của người cách mạng .............................................. 90 3.3. Nhận thức về những thủ đoạn của thực dân, đế quốc và thân phận của người Việt Nam ............................................................................................. 103 3.3.1. Thủ đoạn của bọn thực dân, đế quốc đối với dân tộc Việt Nam ............ 104 3.3.2. Sự tàn khốc của chế độ nhà tù thực dân, đế quốc .................................. 106 3.3.3. Thân phận của người Việt Nam trong cảnh đời nô lệ ............................ 111 3.4. Giáo dục, đúc kết những bài học có ý nghĩa quan trọng ..................... 115 3.4.1. Giáo dục lí tưởng cách mạng và tình yêu quê hương đất nước .............. 115 3.4.2. Những bài học kinh nghiệm trong hoạt động cách mạng ....................... 118 Chương 4: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA HỒI KÍ CÁCH MẠNG VIỆT NAM NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT ...125 4.1. Nghệ thuật trần thuật trong hồi kí cách mạng Việt Nam .................... 125 4.1.1. Chủ thể trần thuật trong hồi kí cách mạng Việt Nam............................. 126 4.1.2. Kết cấu trần thuật ................................................................................ 134 4.1.3. Điểm nhìn trần thuật ............................................................................. 147 4.2. Nghệ thuật thể hiện hình tượng người cách mạng ............................... 156 4.2.1. Đặc tả về ngoại hình ............................................................................. 157 4.2.2. Ấn tượng về ngôn ngữ và hành động .................................................... 161 4.2.3. Khắc họa thế giới nội tâm ..................................................................... 165 4.3. Giọng điệu nghệ thuật đa dạng ............................................................. 169 4.3.1. Giọng giãi bày, tâm tình ....................................................................... 170 4.3.2. Giọng ngợi ca, tuyên truyền .................................................................. 173 4.3.3. Giọng khôi hài, mỉa mai, châm biếm .................................................... 175 KẾT LUẬN ................................................................................................... 180 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 183 PHỤ LỤC DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN
5. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hồi kí là một thể loại văn học có nhiều tiểu loại khác nhau. Quá trình hình thành và phát triển của thể loại này khá phức tạp. Điều đó gắn liền với sự đổi thay sinh động của hiện thực xã hội và nhu cầu sáng tạo của nghệ sĩ. Trong tiến trình văn học Việt Nam, hồi kí đạt nhiều thành tựu vào thập niên 60, tiếp tục phát triển ở những thập niên cuối của thế kỉ XX và đầu thế kỉ XXI. Nội dung của hồi kí giai đoạn đầu là hồi ức của những người cách mạng, ghi lại những kỉ niệm sâu sắc về đồng đội, nhân dân trong những năm tháng hoạt động bí mật; ghi lại những sự kiện quan trọng trong lịch sử chống thực dân, đế quốc bằng nhận thức và ý thức cá nhân. Từ thập niên 90 đến nay, nội dung hồi kí là sự hồi tưởng của những nhà văn về cuộc đời cầm bút và kí ức của những tướng lĩnh về một thời gắn bó với chiến trường, xông pha qua nhiều trận mạc. Trong đó, hồi kí của người cách mạng là một mảng sáng tác có vị trí quan trọng đối với văn học Việt Nam. Tuy nhiên, đây vẫn còn là mảnh đất chưa được khai vỡ kĩ càng và toàn diện, nhất là ở phương diện đặc trưng thể loại. Ở Việt Nam, cuộc cách mạng giải phóng dân tộc là nguồn cảm hứng bất tận cho sáng tạo nghệ thuật. Văn học cách mạng đã đạt được nhiều thành tựu và có đóng góp quan trọng vào tiến trình văn học Việt Nam. So với các thể loại văn học hư cấu, văn học phi hư cấu nói chung, hồi kí nói riêng đã phản ánh quá trình hoạt động, đấu tranh cũng như tâm tư, nguyện vọng của người viết một cách chân thực và sâu sắc bởi chính họ là những người trong cuộc. Khi các cuộc vận động sáng tác về lực lượng vũ trang diễn ra vào thập niên 60 của thế kỷ XX, nhiều hồi kí cách mạng đã ra đời. Đây là những sáng tác với đặc trưng chiếm lĩnh hiện thực đời sống của một giai đoạn lịch sử thông qua cảm quan nghệ thuật. Những sự kiện lịch sử được thể hiện bằng cảm xúc
6. 2 giàu tính nghệ thuật, đậm chất trữ tình. Hay nói đúng hơn, các tác giả đã dùng nghệ thuật ngôn từ để tái hiện lịch sử. Cho nên, mối liên hệ giữa các chi tiết, sự kiện và chất nghệ thuật trong hồi kí cách mạng khá đặc biệt và độc đáo. Thành tựu của hồi kí cách mạng đã được một số nhà nghiên cứu quan tâm. Họ nêu lên những nhận xét về vai trò và ý nghĩa, đưa ra một số đặc điểm cơ bản về nội dung và nghệ thuật của hồi kí cách mạng. Đó là tiền đề quan trọng để người viết ghi nhận giá trị và đóng góp của hồi kí cách mạng trong văn học Việt Nam. Tuy nhiên, cho đến nay các công trình nghiên cứu về hồi kí cách mạng còn ít và còn những khoảng trống cần được khai thác sâu sắc, hệ thống hơn. Vì lẽ đó, chúng tôi chọn đề tài Những đặc điểm cơ bản của hồi kí cách mạng Việt Nam để nghiên cứu, đánh giá một cách toàn diện những đóng góp và khái quát những đặc điểm của hồi kí cách mạng. Nhìn chung, hồi kí cách mạng Việt Nam đã có những thành tựu nhất định trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Việc nghiên cứu đề tài Những đặc điểm cơ bản của hồi kí cách mạng Việt Nam sẽ góp phần đưa ra cái nhìn khách quan, đúng đắn về giá trị cũng như những đặc trưng của tiểu loại văn học này. 2. Mục đích nghiên cứu Với đề tài Những đặc điểm cơ bản của hồi kí cách mạng Việt Nam, tác giả luận án mong muốn tìm hiểu về tiểu loại hồi kí cách mạng, chỉ ra được những đặc điểm cơ bản về nội dung và nghệ thuật của những sáng tác này, từ đó thấy được những đóng góp của hồi kí cách mạng đối với văn học và lịch sử của dân tộc, cụ thể là: Về nội dung, luận án hướng đến khái quát một số đặc điểm nổi bật của hồi kí cách mạng Việt Nam. Hồi kí là sáng tác nhằm thông tin sự thật. Trong phạm vi bao quát và chiếm lĩnh thực tại, tác giả hồi kí đã tái hiện quá khứ bằng cảm hứng và lí tưởng thẩm mĩ riêng gắn với thế giới quan và nhân sinh quan của người cách mạng. Chính vì lẽ đó, hồi kí cách mạng là những trang
7. 3 tư liệu lịch sử về cách mạng và bức tranh hiện thực xã hội Việt Nam, khái quát hình tượng đẹp về con người Việt Nam; đồng thời, hồi kí cách mạng còn là sự đúc kết kinh nghiệm, khẳng định tư tưởng và có tính giáo dục đối với các thế hệ người đọc. Về nghệ thuật, hồi kí nói chung và hồi kí cách mạng nói riêng có đặc trưng về nghệ thuật trần thuật đặc biệt là các phương diện chủ thể trần thuật, điểm nhìn trần thuật, cấu trúc trần thuật. Bên cạnh đó, hồi kí cách mạng có thủ pháp riêng trong việc thể hiện hình tượng nhân vật, cụ thể là hình tượng người cách mạng. Mặt khác, hồi kí cách mạng còn thể hiện sự đa dạng trong giọng điệu nghệ thuật. Do sự tác động của một số phương diện như tính chuyên nghiệp của người sáng tác, hoàn cảnh và mục đích sáng tác một số hồi kí cách mạng đôi khi chưa có sự sáng tạo độc đáo về nghệ thuật nhưng nhìn chung vẫn có những đóng góp đáng ghi nhận. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những đặc điểm cơ bản về nội dung và nghệ thuật của hồi kí cách mạng Việt Nam. Đây là hồi ức của những nhân chứng về quá trình vận động và phát triển của cách mạng. Lẽ dĩ nhiên, với mục đích nói trên, chúng tôi lựa chọn những sáng tác có giá trị văn học và có những đóng góp quan trọng trong việc phản ánh về cách mạng Việt Nam. Người nghiên cứu không chú trọng việc hồi kí được viết trong thời gian nào mà chú ý đến nội dung phản ánh trong hồi kí, bao gồm, hồi kí của những người yêu nước, người cách mạng viết về quá trình hoạt động cách mạng trong thời kì bí mật ở nhiều bối cảnh khác nhau; hồi kí về các hoạt động đấu tranh, tuyên truyền cách mạng trong nhà tù thực dân, đế quốc, quá trình đấu tranh giành độc lập cho dân tộc. Chính vì thế, hồi kí của các nhà văn về quá trình sáng tác, hồi kí của các nhà văn hóa, các nghệ sĩ không phải là đối tượng nghiên cứu của luận án này. Riêng đối với hồi kí của các tướng lĩnh kể về các trận đánh, các chiến dịch lịch sử, người viết lựa chọn, nghiên cứu những tác phẩm có kể về quá trình cách mạng ở giai đoạn trước 1945.
8. 4 4. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài Những đặc điểm cơ bản của hồi kí cách mạng Việt Nam, người viết sử dụng một số phương pháp và thao tác cơ bản sau: 4.1. Phương pháp thống kê, phân loại là phương pháp cơ bản của hoạt động nghiên cứu. Trước hết, người nghiên cứu tập hợp và thống kê số lượng tác phẩm hồi kí nhằm đánh giá quy mô của hồi kí cách mạng trong văn học Việt Nam. Thứ hai, người nghiên cứu tiến hành thống kê, phân loại những nội dung cơ bản, thống kê những biện pháp nghệ thuật đặc sắc trong từng tác phẩm và trong toàn bộ các hồi kí cách mạng, từ đó chỉ ra những nét riêng của từng tác phẩm và những nét chung của hồi kí cách mạng Việt Nam. 4.2. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phương pháp thực chứng - lịch sử. Với phương pháp này, người nghiên cứu đặt hồi kí cách mạng trong bối cảnh lịch sử xã hội để thấy được khả năng của thể hồi kí trong việc phản ánh sự thực, đồng thời, bằng phương pháp này, chúng ta thấy được những sáng tạo nghệ thuật đã được các tác giả sử dụng để tái hiện một bức tranh hiện thực sống động, chân thực về những chặng đường cách mạng Việt Nam. 4.3. Phương pháp so sánh là phương pháp được sử dụng thường xuyên trong quá trình triển khai các nội dung nghiên cứu. Việc so sánh hồi kí cách mạng với các tiểu loại trong thể hồi kí cũng như so sánh với các loại hình văn học khác cho thấy đặc điểm cơ bản ở phương diện thể loại của hồi kí cách mạng. So sánh sự kiện trong hồi kí cách mạng với sự kiện trong lịch sử để thấy được “mặt sinh động”, mặt nghệ thuật của hồi kí cách mạng trong việc tái hiện sự thực theo yêu cầu của thể loại. 4.4. Phương pháp loại hình là một trong những phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu văn học. Bằng phương pháp loại hình, người viết làm rõ những đặc điểm chung, cơ bản trong các hồi kí cách mạng, từ đó, khu biệt
9. 5 được những đặc trưng của tiểu loại này trong hệ thống các thể loại văn học Việt Nam. 4.5. Phương pháp nghiên cứu tác phẩm từ góc độ thi pháp học được sử dụng kết hợp với phương pháp hình thức để làm rõ phương diện nghệ thuật của hồi kí cách mạng. 4.6. Phương pháp nghiên cứu liên ngành là phương pháp giúp chúng tôi nghiên cứu hồi kí cách mạng bằng nhiều hình thức, dựa trên dữ liệu của chuyên ngành văn học, lịch sử và cả văn hóa, xã hội để từ đó có những kiến giải nhất định về giá trị văn học của các sáng tác này. Ngoài ra, người nghiên cứu còn sử dụng các thao tác như phân tích, chứng minh, bình luận nhằm biện giải vấn đề một cách cụ thể, rõ ràng hơn. 5. Đóng góp mới của luận án Luận án Những đặc điểm cơ bản của hồi kí cách mạng Việt Nam sẽ có những đóng góp về mặt khoa học và thực tiễn, cụ thể là: Về mặt lí luận: Đối tượng nghiên cứu của luận án là hồi kí của những người yêu nước, người cách mạng trong văn học Việt Nam. Từ trước đến nay, các công trình nghiên cứu chú ý nhiều đến hồi kí của các nhà văn cho nên việc nghiên cứu hồi kí cách mạng của luận án đã góp phần lấp đầy những khoảng trống trong nghiên cứu hồi kí. Luận án hệ thống được những nhìn nhận, đánh giá về hồi kí cách mạng Việt Nam của các nhà nghiên cứu. Từ đó, chúng tôi đưa ra những nhận định, kiến giải thêm về giá trị của hồi kí cách mạng trong văn học Việt Nam hiện đại. Nghiên cứu về đặc điểm của hồi kí cách mạng Việt Nam, luận án sẽ chỉ rõ những nét riêng của hồi kí cách mạng ở cả phương diện nội dung và nghệ thuật. Về mặt thực tiễn: Luận án có thể là tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy về văn học Việt Nam. 6. Cấu trúc của luận án