Luận văn Nhân vật người lính trong Tiểu thuyết Khuất Quang Thụy

Nội dung tài liệu: Luận văn Nhân vật người lính trong Tiểu thuyết Khuất Quang Thụy

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------- NGUYỄN VĂN HÙNG NHÂN VẬT NGƯỜI LÍNH TRONG TIỂU THUYẾT KHUẤT QUANG THỤY LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------- NGUYỄN VĂN HÙNG NHÂN VẬT NGƯỜI LÍNH TRONG TIỂU THUYẾT KHUẤT QUANG THỤY Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60.22.01.20 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. PHẠM THÀNH HƯNG Hà Nội - 2020
3. MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU 3 1. Lí do chọn đề tài 3 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 6 3.1. Đối tượng nghiên cứu 6 3.2. Phạm vi nghiên cứu 6 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 7 5. Phương pháp nghiên cứu 7 6. Cấu trúc của luận văn 7 PHẦN NỘI DUNG Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT VÀ KHÁI QUÁT VỀ TIỂU THUYẾT KHUẤT 8 QUANG THỤY 1.1. Một số vấn đề lý luận về nhân vật trong tiểu thuyết 8 1.1.1. Khái niệm về nhân vật văn học 8 1.1.2. Nhân vật trong tiểu thuyết chiến tranh 11 1.2. Khái quát về tiểu thuyết Khuất Quang Thụy 14 1.2.1. Hành trình sáng tác của nhà văn Khuất Quang Thụy 14 1.2.2. Quan điểm nghệ thuật của Khuất Quang Thụy 21 1.2.3. Tiểu thuyết Khuất Quang Thụy trong bức tranh chung của tiểu 31 thuyết Việt Nam đương đại 1
4. Chương 2: NHÂN VẬT NGƯỜI LÍNH TỪ GÓC NHÌN ĐA CHIỀU 38 MANG ĐẬM TÍNH NHÂN VĂN 2.1. Quan niệm về con người và vấn đề nhân vật người lính của 38 Khuất Quang Thụy 2.2. Các kiểu nhân vật người lính trong tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy. 45 2.2.1. Người lính trong chiến tranh 46 2.2.2. Người lính thời hậu chiến 62 2.2.3. Người lính từ góc nhìn thân phận 69 2.2.4. Người lính nhìn từ hai chiến tuyến 75 Chương 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT NGƯỜI 84 LÍNH TRONG TIỂU THUYẾT KHUẤT QUANG THỤY 3.1. Các phương thức kiến tạo không gian và thời gian tự sự 84 3.2. Nghệ thuật tạo tình huống 87 3.3. Nghệ thuật miêu tả nội tâm nhân vật 92 3.4. Ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ người kể chuyện 96 3.4.1. Ngôn ngữ nhân vật 98 3.4.2. Ngôn ngữ người kể chuyện 103 PHẦN KẾT LUẬN 108 MỤC LỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 110 2
5. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nhiều nhà văn đã từng khẳng định, trong văn học Việt Nam thì: “Chiến tranh là một siêu đề tài, còn người lính là một siêu nhân vật”. Vì vậy, văn học viết về “Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng”, tuy là đề tài không mới nhưng cũng chẳng bao giờ cũ, mà ngược lại, nó luôn được hâm nóng, luôn chảy mãi trong suốt tiến trình phát triển của đất nước. Chẳng bởi thế mà, khi hai cuộc chiến tranh “thần thánh - bất khả chiến bại” của dân tộc đã lùi xa, nhưng văn học viết về nó - viết về chiến tranh, viết về người lính, viết về thân phận của họ luôn được quan tâm, được đầu tư và được đặt ở một vị trí rất trang trọng trên văn đàn Việt Nam. Nhà văn Khuất Quang Thụy từng là một lính chiến trận; là người lính vừa cầm súng, vừa cầm bút - người đã từng trực tiếp tham gia chiến đấu trên các chiến trường trong những năm tháng ác liệt nhất của cuộc kháng chiến chống Mĩ, cứu nước (giai đoạn 1968-1975) và cả những năm tháng sau này ở chiến trường biên giới Tây Nam. Vì vậy, hơn ai hết, ông là người thấu hiểu cặn kẽ về số phận, về hoàn cảnh, về những tâm tư, tình cảm và khát vọng của người lính trận mạc. Chẳng thế mà ông từng được coi là một trong những nhà văn viết về thân phận người lính sâu sắc và hấp dẫn trong thế hệ những nhà văn chống Mĩ. Tiểu thuyết của ông chủ yếu là tiểu thuyết viết về chiến tranh, viết về những trận chiến đấu oanh liệt, về thân phận người lính, về số phận và hoàn cảnh của họ cả trước, trong và sau chiến tranh. Ông đã từng nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật với bộ 3 tiểu thuyết Trong cơn gió lốc, Không phải trò đùa và Góc tăm tối cuối cùng; 2 lần được trao Giải thưởng của Bộ Quốc phòng về Văn học nghệ thuật 5 năm với các tiểu thuyết: Không phải trò đùa, Những bức tường lửa và nhiều giải thưởng văn chương cao quý khác khi viết về đề tài “Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng”. Đặc biệt, trong những năm gần đây, vẫn với mảng đề tài “không mới nhưng chẳng bao giờ cũ” ấy, ông đã cho ra đời những tiểu thuyết mang 3
6. một bộ mặt mới, theo một góc nhìn mới - góc nhìn của thời đại tư duy và sự phát triển, của sự đổi mới và bình đẳng, của tư duy hòa hợp dân tộc, sâu sắc và nhân văn hơn trong đời sống. Ở đó, số phận người lính được nhìn nhận rõ ràng hơn, khái quát hơn và thậm chí có thể coi là bình đẳng và công bằng hơn. Với cách nhìn của sự trải nghiệm, cuộc đời có độ lùi lịch sử, ông đã xoáy sâu vào những góc khuất xã hội mà ít ai ngờ tới, đó là những trăn trở nghĩ suy, những ám ảnh số phận, cuộc sống, những cuộc đấu tranh nội tâm gay gắt, những hoàn cảnh éo le trộn lẫn những vinh quang. Đặc biệt hơn, đó là nghệ thuật xây dựng nhân vật - sự pha trộn của dòng ý thức, của tư duy, của cảm nhận và sự so sánh của những người lính xưa và nay... thông qua các tiểu thuyết Đối chiến và Đỉnh cao hoang vắng. Xuất phát từ những lý do trên, và để làm rõ hơn những luận điểm từ cảm quan nghệ thuật của mình, chúng tôi chọn đề tài: “Nhân vật người lính trong tiểu thuyết Khuất Quang Thụy”, với mong muốn không chỉ làm rõ hơn về tiến trình vận động trong sáng tác tiểu thuyết của nhà văn Khuất Quang Thụy mà còn đi sâu khai thác về cách nhìn, cách cảm, nghệ thuật xây dựng hình tượng, số phận nhân vật người lính trong tiểu thuyết của ông để khẳng định giá trị của sự đổi mới, dấu ấn nhất định của tiểu thuyết Việt Nam nói chung, tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy với mảng đề tài “Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng” nói riêng trong đời sống văn học hôm nay. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Đã có một số bài nghiên cứu về cái nhìn hậu chiến trong tiểu thuyết viết về chiến tranh cách mạng của Khuất Quang Thụy, về những đổi mới nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Khuất Quang Thụy Ở một số bài viết như: Bài viết của nhà phê bình văn học Ngô Vĩnh Bình trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội: Khuất Quang Thụy cả đời chỉ loay hoay viết về đồng đội, về chiến tranh đã khắc họa đậm nét phần nào phương pháp tư duy và cách xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy. Bên cạnh đó, nhà phê bình Nguyễn Chí Hoan trong bài Đôi mắt người đối chiến in trên Tuần báo Văn nghệ, Hội Nhà văn Việt Nam lại khẳng định về một cách nhìn mới, cách nhìn có độ lùi và công bằng hơn của tác giả đối với số phận, hoàn cảnh của 4
7. người lính trong chiến tranh. Hay tác giả Nguyên An với bài Từ đỉnh cao hoang vắng nhìn lại tiểu thuyết viết về chiến tranh in trên Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh (số 19 năm 2017), tác giả đã viết: “Ai đã có dịp nghiền ngẫm 8 tập tiểu thuyết dày dặn của Khuất Quang Thụy mà so sánh và suy nghiệm, sẽ có thể nhận rằng: Nhà văn trưởng thành từ lính trận này quả đã tự đặt cho mình một cái đích riêng đúng đắn và thích hợp khi viết về chiến tranh. Theo hướng đích đó, ông đã cặm cụi và mẫn cảm khi đặt bút viết từng chương, từng tập với một bút pháp tiểu thuyết vừa có phong vị cổ điển - ổn định và bình thường, vừa có sự pha trộn phá cách, nhất là ở các cuốn gần đây. Hiện thực chiến tranh giải phóng ở Việt Nam trong các tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy cũng được mở rộng dần. Ở đấy có nhiều hoạt cảnh về anh bộ đội khi tập luyện và sống với dân ở hậu phương, về anh giải phóng quân mưu trí can đảm lúc xung trận, và cả những trường đoạn về tình yêu đôi lứa nồng nàn, tình đồng đội, đồng hương thắm thiết ”; rồi nhà phê bình Bùi Việt Thắng với bài Chiến thắng của văn hoá in trên Tuần báo Văn nghệ của Hội Nhà văn cũng đã đánh nhìn nhận một cách khách quan và sâu sắc về góc nhìn và cách khai thác nghệ thuật cũng như đào sâu tâm lý của Khuất Quang Thụy đối với người lính sau chiến tranh Bên cạnh đó, có các bài viết, các công trình nghiên cứu của nhà phê bình văn học Tôn Phương Lan, nhà văn Đỗ Tiến Thụy, nhà phê bình Nguyễn Thanh Tú, nhà văn Nguyễn Thế Hùng, nhà phê bình văn học Bùi Việt Thắng, nhà văn Nguyên An in trên các báo, tạp chí như Văn nghệ, Văn nghệ công an, An ninh thế giới, Văn nghệ Quân đội, Quân đội nhân dân và cả những tâm sự của chính Khuất Quang Thụy khi ông cho rằng:“Người được cứu là lương tâm của chúng ta” lúc ông kể về hành trình sáng tạo tiểu thuyết Đối chiến trên Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh Tất cả những công trình nghiên cứu, những bài viết về cuộc đời, chân dung tác giả, về nội dung, nghệ thuật và cảm nhận tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy cũng đã làm nổi bật lên nhiều khía cạnh về tư duy nghệ thuật và hành trình đổi mới theo từng giai đoạn trong sáng tác tiểu thuyết của ông. Cũng về tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy, những luận văn Thạc sĩ của Lê Thị Thúy Lan: Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Khuất Quang Thụy, 5
8. Nguyễn Thị Hoa Lê: Cái nhìn về chiến tranh trong tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy hay Nguyễn Thị Lệ: Tiểu thuyết Khuất Quang Thụy trong tiến trình đổi mới tiểu thuyết viết về chiến tranh cũng đã khai thác khá sâu và đưa ra những nhận định về sự đổi mới về cả nội dung, đề tài lẫn tư duy nghệ thuật trong sáng tác tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy rất rõ nét theo quan điểm của mỗi người. Song, điểm qua những bài viết và các công trình nghiên cứu trên, chúng tôi nhận thấy phần nhiều các tác giả, các nhà nghiên cứu đều tập trung đánh giá về sự nghiệp sáng tác cùng sự đổi mới về tư duy nghệ thuật cũng như góc nhìn về chiến tranh của nhà văn Khuất Quang Thụy, nhưng hầu như chưa có một bài viết nào đi sâu đánh giá về nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật, mà đặc biệt là nhân vật người lính trong tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy. Chính vì lẽ đó, trên cơ sở nghiên cứu của những người đi trước, chúng tôi chọn vấn đề về nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật người lính theo sự đổi mới tư duy tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy để góp phần làm rõ hơn những đóng góp và những thành công của nhà văn trong sự phát triển của tiểu thuyết viết về chiến tranh trong mảng đề tài “Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng” của đời sống văn học hôm nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nhân vật người lính trong tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy 3.2. Phạm vi nghiên cứu Các tiểu thuyết Trong cơn gió lốc (1980), Không phải trò đùa (1985), Đối chiến (2007) và Đỉnh cao hoang vắng (2016). Chúng tôi chọn 4 tiểu thuyết này trong hệ thống tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy để nghiên cứu, bởi vì: Theo khảo sát của chúng tôi, bốn tiểu thuyết này ngoài việc xác định rõ độ lùi thời gian theo trật tự tuyến tính trong quá trình sáng tác của nhà văn, nó còn thể hiện được sự phát triển tư duy tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy, từ lối viết “tả trận” tiến dần lên sự phát triển những lớp lang nghệ thuật và vươn lên tầm tư duy triết học trong tư tưởng tiểu thuyết. 6
9. Bên cạnh đó, có sự liên hệ so sánh với những tiểu thuyết khác cùng đề tài trong văn học đương đại Việt Nam để có cái nhìn toàn cảnh. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Qua việc nghiên cứu, chỉ ra hệ thống nhân vật, đặc điểm nhân vật và cách xây dựng nhân vật người lính trong tiểu thuyết của Khuất Quang Thụy (cụ thể là thông qua các tiểu thuyết Trong cơn gió lốc, Không phải trò đùa, Đối chiến và Đỉnh cao hoang vắng), luận văn nhằm chỉ rõ quá trình vận động của tư tưởng nghệ thuật trong sáng tác của Khuất Quang Thụy qua những giai đoạn phát triển của văn học Việt Nam từ 1980 đến nay. Thông qua việc khảo sát, đánh giá và chỉ ra sự vận động trong xây dựng hình tượng nhân vật người lính, luận văn sẽ nhìn ra được sự đóng góp đáng kể của tiểu thuyết Khuất Quang Thụy trong tiến trình đổi mới của văn học đương đại Việt Nam nói chung, văn học viết về đề tài “Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng” nói riêng 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp hệ thống: Vận dụng phương pháp này chúng tôi chủ yếu tập trung vào việc hệ thống hóa các kiểu nhân vật người lính trong sáng tác văn xuôi Khuất Quang Thụy. - Phương pháp tiếp cận thi pháp học: Nhằm tìm kiếm những nét đặc trưng trong thi pháp văn xuôi tự sự của tác giả. - Phương pháp loại hình và so sánh: Nhằm nhận diện những nét phong cách đặc thù của tác giả Khuất Quang Thụy so với các nhà văn viết cùng đề tài chiến tranh và cách mạng. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục và tài liệu tham khảo, luận văn được kết cầu gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về nhân vật trong tiểu thuyết và khái quát về tiểu thuyết Khuất Quang Thụy. Chương 2: Nhân vật người lính từ góc nhìn đa chiều mang đậm tính nhân văn. Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật người lính trong tiểu thuyết Khuất Quang Thụy. 7
10. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT VÀ KHÁI QUÁT VỀ TIỂU THUYẾT KHUẤT QUANG THỤY 1.1. Một số vấn đề lý luận về nhân vật trong tiểu thuyết 1.1.1. Khái niệm về nhân vật văn học Theo Từ điển Thuật ngữ văn học thì Nhân vật là “con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể có tên riêng (Tấm, Cám, chị Dậu, anh Pha), cũng có thể không có tên riêng như thằng bán tơ, một mụ nào trong Truyện Kiều. Trong truyện cổ tích, ngụ ngôn, đồng thoại, thần được đưa ra để nói chuyện con người. Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào cả, mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm. Chẳng hạn có thể nói: nhân dân là nhân vật chính trong Đất nước đứng lên của Nguyên Ngọc, đồng tiền là nhân vật chính trong Ơ-giê-ni Gơ-răng-đê của Ban-zắc. Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống. Nhân vật văn học còn thể hiện quan niệm nghệ thuật và lý tưởng thẩm Mĩ của nhà văn về con người. Vì thế, nhân vật luôn gắn chặt với chủ đề của tác phẩm. Nhân vật văn học được miêu tả qua các biến cố, xung đột, mâu thuẫn và mọi chi tiết xung quanh, các loại. Đó là mâu thuẫn nội tâm của nhân vật, mâu thuẫn giữa nhân vật này với nhân vật kia, giữa tuyến nhân vật này với tuyến nhân vật khác. Cho nên nhân vật luôn luôn gắn liền với cốt truyện. Nhờ được miêu tả qua xung đột, mâu thuẫn, nên khác với hình tượng hội họa và điêu khắc, nhân vật văn học là một chỉnh thể vận động, có tính cách được bộc lộ dần trong không gian, thời gian, mang tính chất quá trình. Từ những góc độ khác nhau có thể chia nhân vật văn học thành nhiều kiểu loại khác nhau: “Dựa vào vị trí đối với nội dung cụ thể, với cốt truyện của tác phẩm, nhân vật văn học được chia thành nhân vật chính và nhân vật phụ. Dựa vào đặc điểm của tính cách, việc truyền đạt lý tưởng của nhà văn, nhân vật văn 8