Luận văn Nghiên cứu văn bản ứng phó dư biên tổng tập

Nội dung tài liệu: Luận văn Nghiên cứu văn bản ứng phó dư biên tổng tập

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NGỌC (THÍCH MINH TRÍ) NGHIÊN CỨU VĂN BẢN ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP Hà Nội - Năm 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NGỌC (THÍCH MINH TRÍ) NGHIÊN CỨU VĂN BẢN ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP Chuyên ngành: Hán Nôm Mã số : 822010401 LUẬN VĂN THẠC SĨ HÁN NÔM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phan Thị Thu Hiền Hà Nội - Năm 2020
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 4 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................................. 4 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu .............................................................................................. 5 3. Đối tƣợng - phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 6 3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................... 6 3.2. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................................... 6 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................ 7 5. Đóng góp mới của đề tài ................................................................................................. 7 6. Kết cấu Luận văn ............................................................................................................ 8 CHƢƠNG 1 .......................................................................................................................... 9 KHẢO SÁT VĂN BẢN ....................................................................................................... 9 ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應赴餘編總集 .............................................................. 9 1.1. Sự ra đời và phạm vi ứng dụng của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總 集....... ............................................................................................................................. 9 1.1.1. Sự ra đời của văn bản ............................................................................................... 9 1.1.2. Phạm vi ứng dụng của văn bản .............................................................................. 10 1.2. Giới thiệu các Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện tồn ............ 12 1.2.1. Nhóm Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ở Viện nghiên cứu Hán Nôm .....12 1.2.1.1. Văn bản mang kí hiệu AB.568 ............................................................................... 12 1.2.1.2. Văn bản mang kí hiệu AB.21 ................................................................................. 15 1.2.2. Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 tại Thư viện Quốc gia 16 1.2.2.1. Văn bản mang kí hiệu R.1048 ................................................................................ 16 1.2.2.2. Văn bản mang kí hiệu R.1995 ................................................................................ 17 1.2.3. Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ở Thư viện Huệ Quang ....... 18 1.3. Thao tác chọn thiện bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ......................... 19 1.4. Kết cấu của văn bản Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集 .............................. 22 1.4.1. Phần tổng tập ............................................................................................................ 22 1.4.2. Phần biệt tập ............................................................................................................. 23 1
4. 1.5. Vấn đề tác giả của Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集 ................................. 25 Tiểu kết Chƣơng 1 ............................................................................................................. 34 CHƢƠNG 2 ........................................................................................................................ 36 GIỚI THIỆU NỘI DUNG CỦA VĂN BẢN .................................................................... 36 ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應赴餘編總集 ............................................................ 36 2.1. Khoa giáo độ âm trong phần tổng tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總 集............. ............................................................................................................................ 36 2.1.1. Các khoa nghi chữ Nôm trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ........... 36 2.1.1.1. Bảo đường ca, Phóng xá bản và Chèo thuyền bản ............................................... 36 2.1.1.2. Triệu linh thán và phụ linh phan luyện văn ........................................................... 40 2.1.2. Các khoa nghi chữ Hán trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ........... 49 2.1.2.1. Các nghi thức khai quang ...................................................................................... 49 2.1.2.2. Các bài tán ............................................................................................................. 51 2.1.2.3. Các bản 又附別集目次 hựu phụ biệt tập mục thứ trong phần Biệt tập (Trai đàn ban sắc xá cách, Chèo thuyền ca cách, Phụ cô hồn bảng) .................................................. 52 2.2. Chầu văn tín ngƣỡng thờ mẫu trong phần biệt tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ..................................................................................................................... 55 2.2.1. Thiên tiên Thánh Mẫu công đồng văn 天僊聖母公同文 ..................................... 56 2.2.2. Đệ nhị văn 第二文 .................................................................................................. 56 2.2.3. Cửu trùng văn 九重文 ............................................................................................ 57 2.2.4. Thủy tinh Công Chúa văn 水晶公主文 ................................................................. 57 2.2.5. Chầu Bát vị văn 朝八位文 ...................................................................................... 57 2.2.6. Liễu Hạnh công chúa văn 柳杏公主文 ................................................................. 57 2.3. Các tƣ liệu văn học và văn học Phật giáo trong phần biệt tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ............................................................................................... 59 2.3.1. Các tư liệu văn học (Sai tiên dược văn, Bách hoa văn và Bồng lai văn, Phi lai tự phú).......... ............................................................................................................................ 59 2.3.2. Các tư liệu văn học Phật giáo (Bản luyện Long thần văn, Ngự vấn) ........................... 63 Tiểu kết Chƣơng 2 ............................................................................................................. 66 CHƢƠNG 3 ........................................................................................................................ 68 2
5. GIÁ TRỊ CỦA ỨNG PHÓ DƢ BIÊN TỔNG TẬP ......................................................... 68 TRONG VĂN HÓA PHẬT GIÁO ................................................................................... 68 3.1. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 và nghi lễ cầu siêu ................................... 68 3.1.1. Nghi lễ cầu siêu trong văn hóa Phật giáo .............................................................. 69 3.1.1.1. Pháp cầu siêu trong hệ thống kinh điển Phật giáo ................................................ 69 3.1.1.2. Nghi lễ cầu siêu trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ......................... 72 3.2. Giá trị và ý nghĩa thực tiễn của Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集 ........... 82 3.2.1. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 thể hiện quyền nghi phương tiện Phật giáo........... ........................................................................................................................... 82 3.2.2. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 thể hiện sự dung hòa tín ngưỡng và tinh thần tam giáo ............................................................................................................... 85 3.2.3. Âm nhạc diễn xướng được thể hiện trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總 集....... ........................................................................................................................... 87 3.2.4. Từ nghi lễ độ âm trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 đến thực tiễn hành trì ngày nay ................................................................................................................ 89 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 95 3
6. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Phật giáo từ khi du nhập vào nƣớc ta đã hòa cùng văn hóa, tín ngƣỡng phong tục bản địa. Có thể nói, Phật giáo và dân tộc có sự liên hệ bất phân, gắn bó mật thiết trên mọi lĩnh vực. Sự hòa nhập của đạo Phật không chỉ trên phƣơng diện nghiên cứu về triết lí kinh Phật mà đƣợc thông qua các phƣơng tiện, thể hiện trên mọi phƣơng diện từ giáo lý, nghi lễ tới y học, đời sống... Giáo lý Phật giáo nhƣ dòng nƣớc thanh lƣơng luồn chảy vào mọi ngõ ngách, mọi nơi chốn, nhằm khuyên ngƣời làm lành tránh ác, tu học theo lời Phật dạy và đem lại an lạc hạnh phúc cho nhân sinh. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 là một tác phẩm biểu hiện rõ nét về sự hòa quyện giáo lý Phật Đà với phong tục tín ngƣỡng dân gian việt Nam. Hơn thế, tác phẩm còn thể hiện quyền nghi phƣơng tiện của Phật giáo trong công cuộc nhập thế, hóa đạo. Tác phẩm này đƣợc hiệu đính, san khắc vào niên hiệu Thành Thái năm thứ 7 (1895) do nhà sƣ Chính Đạị (? - ?) sao chép, đính chính và cho khắc ván. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 là văn bản bao gồm những khoa cúng đƣợc trích trong sách Thủy lục chư khoa, Tạp tiếu khoa, các bài vịnh, ngự vấn, phú, văn chầu của tín ngƣỡng thờ mẫu ở trong các sách khác đã đƣợc tập hợp lại, sao chép nguyên bản hoặc đƣợc chuyển thể từ chính văn chữ Hán sang hình thức thơ chữ Nôm lục bát. Những bài văn, khoa cúng có ngôn ngữ bình dị dễ học, dễ nhớ lại truyền tải ý nghĩa sâu xa, triết lý nhân quả rõ ràng, nhằm khuyến thiện trừng ác. Các khoa nghi trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện nay vẫn đƣợc sử dụng tại nhiều ngôi chùa, trong các khóa lễ cầu siêu độ hoặc nghi lễ tang ma đƣợc thực hiện bởi các Già vãi. Chính vì thế, chúng tôi lựa chọn văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 làm đối tƣợng nghiên cứu, nhằm tìm hiểu nghi lễ, văn hóa Phật giáo đƣợc ghi chép từ hơn 100 năm trƣớc nhƣ thế nào và hiện giờ còn lại ra sao, tìm hiểu các khía cạnh văn hóa, tín ngƣỡng đƣợc ghi chép trong văn bản để hiểu thêm và bổ sung những kiến thức cho bản thân về ngôn ngữ văn tự, về phƣơng tiện của Phật giáo, ngõ hầu góp nhặt chút tƣ lƣơng trên con đƣờng tự lợi, lợi tha. 4
7. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, không chỉ là những khoa cúng mang tính chất hành chính đƣợc sử dụng bởi một số đối tƣợng chuyên môn nhƣ thầy cúng, pháp sƣ..., cũng không phải là một văn bản thuần túy về một vấn đề triết lý, một khía cạnh uyên áo của giáo lý Phật Đà, hay đơn thuần chỉ là những bản khuyến thiện trừng ác, mà văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 nhƣ một kho tàng chứa đựng đầy đủ những gì cần thiết cho cuộc sống thƣờng nhật tại một ngôi chùa vùng Bắc Bộ. Đối tƣợng sử dụng nó không riêng một ai, trên từ Pháp sƣ dùng làm quyền nghi phƣơng tiện độ sinh dƣới đến Già vãi đem ra diễn đọc để răn nhắc thế nhân, tất cả đều có thể ứng dụng đƣợc và thuần túy dễ hiểu. Có thể nói, văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 mang tính dân gian khá đậm nét, và cũng in sâu trong lòng quần chúng một cách giản dị, từ hòa. Có thể gọi tác phẩm này nhƣ một bài thuốc bách bệnh, có thể ứng dụng cho nhiều đối tƣợng khác nhau, phù hợp với căn cơ của tầng lớp ngƣời dân. Ứng phó dƣ biên tổng tập bao hàm 26 đơn vị tác phẩm và 1 bài mục lục, trong đó một số ít các đơn vị tác phẩm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập đã đƣợc giới thiệu và nghiên cứu cụ thể nhƣ sau: Tác phẩm Truyện cụ Nguyễn Du của Lê Thƣớc, năm 1924, nhà in Mạc Đĩnh Chi, Hà Nội, trong tác phẩm này có đề cập tới Thí thực cô hồn văn với tiêu đề Văn chiêu hồn Năm 1965 Xuân Diệu có bài Đọc văn chiêu hồn của Nguyễn Du in trên Tạp chí Văn học số 11 đã bình luận và giảng giải về giá trị tác phẩm Văn chiêu hồn của Nguyễn Du. Và còn nhiều nhà nghiên cứu khác đã giới thiệu và tìm hiểu về bài văn Tế cô hồn. Những nghiên cứu về các bài văn tế cô hồn có nội dung tƣơng tự 2 bài Thỉnh âm hồn văn dụng quốc âm và Hựu quốc âm văn trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập Tuyển tập Thơ phú thời Mạc của tác giả Đinh Khắc Thuân và Lâm Tuyền kỳ ngộ Nhà xuất bản văn học hà Nội, 1964 có giới thiệu và phiên dịch tác phẩm Phi Lai tự phú trong phần Biệt tập của văn bản này. 5
8. Đó chỉ là 1 trong số các đơn vị tác phẩm tƣơng tự với các tác phẩm có trong trong văn bản đã đƣợc dịch giải. Tuy nhiên, đến nay chƣa có công trình nào tiến hành khảo cứu và dịch thuật và giới thiệu nội dung toàn bộ văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 Đề tài luận văn của chúng tôi sẽ triển khai theo hƣớng đi này, nhằm giới thiệu và công bố bản phiên âm chú thích văn bản, từ đó nhận định về giá trị nội dung và tƣ tƣởng của tác phẩm. 3. Đối tƣợng - phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴 餘編總集.Hiện nay tìm đƣợc 05 văn bản, chia làm 3 nhóm dựa theo tiêu chí nơi lƣu trữ, đó là: nhóm văn bản lƣu trữ tại Thƣ viện Viện nghiên cứu Hán Nôm (AB.568 và AB.21); nhóm văn bản lƣu trữ tại Thƣ viện Quốc Gia (R.1048 và R.1995); văn bản lƣu trữ và phát hành tại Thƣ viện Huệ Quang (1 bản phục chế mang kí hiệu 35). Trong số 05 văn bản này, văn bản đƣợc chọn là thiện bản sẽ là đối tƣợng nghiên cứu chính của đề tài, để thực hiện các thao tác phiên âm, dịch nghĩa, chú thích và nghiên cứu nội dung, nhận định giá trị tác phẩm. Các văn bản còn lại sẽ là những đối tƣợng để so sánh, đối chiếu 3.2. Phạm vi nghiên cứu Với đối tƣợng là văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, chúng tôi giới hạn phạm vi nghiên cứu là tập trung vào vấn đề văn bản học, sử dụng kết quả của công tác minh giải văn bản (phiên dịch, chú thích) để giới thiệu nội dung của các tác phẩm có trong văn bản, và nhận định giá trị tƣ tƣởng của văn bản trên góc độ văn hóa Phật giáo. Hai đơn vị tác phẩm Ngự vấn và Phi lai tự phú nằm trong văn bản nhƣng không đƣợc nêu trong phần Mục lục, nên chúng tôi chỉ tạm dịch và giới thiệu sơ lƣợc, không đi sâu phân tích, chú thích. Hai bài Thỉnh âm hồn văn dụng quốc âm và Hựu quốc âm văn có rất nhiều bản mang nội dung tƣơng tự, và có nhiều đề tài nghiên cứu về vấn đề nhƣng chúng 6
9. tôi giới thuyết chỉ giới thiệu và nghiên cứu về 2 tác phẩm có trong văn bản mà không đi sâu và các tác phẩm có nội dung tƣơng tự. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau: Phƣơng pháp văn bản học Hán Nôm nhằm khảo cứu các đặc điểm văn bản học của hệ văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 và lựa chọn ra thiện bản là đối tƣợng nghiên cứu chính thức của đề tài; Phƣơn pháp phiên dịch học để minh giải văn bản Hán Nôm nhằm phiên âm, chú thích giới thiệu và công bố, ứng dụng trên phạm vi rộng rãi; Phƣơng pháp phân tích, mô tả nhằm làm sáng tỏ những giá trị và thông điệp của văn bản; Phƣơng pháp điền đã thực tế kết hợp phỏng vấn điều tra để tìm tƣ liệu khi nghiên cứu vấn đề tác giả của văn bản; Phƣơng pháp liên ngành để tìm hiểu giá trị văn hóa Phật giáo và phong tục độ âm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集. 5. Đóng góp mới của đề tài Trƣớc hết, đề tài tiến hành khảo cứu các vấn đề văn bản học của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, tìm ra thiện bản để phiên dịch và nghiên cứu, làm rõ các thông tin về niên đại, tác giả, mô tả đặc điểm, kết cấu của văn bản góp phần vào việc ứng dụng văn bản học Hán Nôm Thứ đến, đề tài thông qua thao tác phiên dịch văn bản, giới thiệu nội dung cụ thể của các đơn vị tác phẩm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 với ba nhóm đề tài: Các khoa nghi độ âm, các bài hát văn tín ngƣỡng thờ mẫu và các tƣ liệu văn học Phật giáo ngõ hầu ứng dụng văn bản trong đời sống tín ngƣỡng của ngƣời dân Tiếp theo, đề tài tìm hiểu về giá trị nội dung, tƣ tƣởng của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 trên phƣơng diện chuyển tải thông điệp giáo lý Phật Đà và giá trị thực tiễn của văn bản trên phƣơng diện hành trì nghi lễ độ âm góp 7
10. phần tìm hiểu và làm rõ giá trị của văn hóa Phật giáo với nền văn hóa tín ngƣỡng Việt Nam Luận văn cũng giới thiệu và công bố bản phiên âm, chú thích văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 6. Kết cấu Luận văn Luận văn bao gồm các phần: Mở đầu, Nội dung, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục. Phần Nội dung của luận văn gồm 03 chƣơng: Chƣơng 1: Những vấn đề văn bản học của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集.Giới thiệu các dị bản của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘 編總集, so sánh đối chiếu để lựa chọn thiện bản. Tiếp theo tìm hiểu, đánh giá nhận xét về thiện bản, đồng thời nghiên cứu vấn đề tác giả. Chƣơng 2: Giới thiệu nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘 編總集. Giới thiệu sơ lƣợc những ý nghĩa, thông điệp truyền tải của các đơn vị tác phẩm trong văn bản, khái quát nội dung, phƣơng thức hành trì và lợi ích trong đời sống của các nghi lễ đƣợc ghi chép. Chƣơng 3: văn bản Ứng Phó Dư Biên Tổng Tập 應赴餘編總集 nhìn từ góc độ văn hóa Phật giáo. Tìm hiểu và đánh giá giá trị của tác phẩm Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 trên phƣơng diện văn hóa Phật giáo, đồng thời liên hệ các nội dung của văn bản với giáo lý và kinh điển Phật giáo. Phụ lục: Giới thiệu bản dịch chú và đính kèm bản chụp văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集. 8