Luận văn Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết lịch sử Trần Khánh Dư của Lưu Sơn Minh

Nội dung tài liệu: Luận văn Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết lịch sử Trần Khánh Dư của Lưu Sơn Minh

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRỊNH THỊ LAN NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ TRẦN KHÁNH DƯ CỦA LƢU SƠN MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRỊNH THỊ LAN NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ TRẦN KHÁNH DƯ CỦA LƢU SƠN MINH Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8229030.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS TRẦN KHÁNH THÀNH Hà Nội - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những nội dung tôi trình bày trong luận văn là kết quả quá trình nghiên cứu của bản thân tôi. Trong quá trình nghiên cứu, tôi có tìm hiểu, tham khảo thành quả khoa học của các tác giả với sự trân trọng và biết ơn, nhưng những nội dung tôi nghiên cứu không trùng lặp với kết quả nghiên cứu của tác giả khác. Các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng 6 năm 2020 Học viên Trịnh Thị Lan
4. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các tập thể và cá nhân. Trước tiên, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến tất cả quý thầy cô đã và đang giảng dạy trong chương trình Cao học ngành Văn học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học quốc gia Hà Nội. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng tri ân sâu sắc đến PGS.TS Trần Khánh Thành - người Thầy luôn tận tâm hướng dẫn tôi trong quá trình nghiên cứu, tìm hiểu các tài liệu liên quan để triển khai và hoàn thành luận văn. Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập cũng như thực hiện luận văn. Do thời gian có hạn và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều nên luận văn không tránh khỏi còn nhiều thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được sự góp ý của Thầy/ Cô và các anh chị học viên. Hà Nội, ngày tháng 6 năm 2020 Học viên Trịnh Thị Lan
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 3 2. Lịch sử vấn đề .............................................................................................. 5 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 9 4. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 10 5. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 10 6. Cấu trúc của luận văn ............................................................................... 11 CHƢƠNG 1 KHÁI LƢỢC VỀ NGHỆ THUẬT TỰ SỰ VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA LƢU SƠN MINH ............................................. 12 1.1. Khái lƣợc về nghệ thuật tự sự ............................................................... 12 1.2. Tiểu thuyết lịch sử .................................................................................. 19 1.3. Hành trình sáng tác của Lƣu Sơn Minh .............................................. 24 CHƢƠNG 2 NHÂN VẬT NGƢỜI KỂ CHUYỆN VÀ NHÂN VẬT TRẦN KHÁNH DƢ ................................................................................................... 33 2.1. Nhân vật ngƣời kể chuyện ..................................................................... 33 2.2. Nhân vật Trần Khánh Dƣ trong lịch sử và trong cách tiếp cận của nhà văn ........................................................................................................... 39 CHƢƠNG 3 MỘT SỐ PHƢƠNG THỨC TRẦN THUẬT ....................... 60 3.1. Kết cấu trần thuật .................................................................................. 60 3.2. Ngôn ngữ trần thuật ............................................................................... 65 3.3. Giọng điệu trần thuật............................................................................. 77 KẾT LUẬN .................................................................................................... 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 91 1
6. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Từ khi tự sự học ra đời, nghiên cứu về nghệ thuật tự sự của một văn bản ngày càng phát triển. Thông qua việc tìm hiểu “cách kể” của nhà văn trong tác phẩm mà chúng ta có thể đi sâu khám phá những tầng lớp sâu xa của nội dung, tư tưởng. Đồng thời cũng bộc lộ tài năng quan trọng của nhà văn, tài năng kể chuyện hấp dẫn và giúp xác định được phong cách nghệ thuật của nhà văn. Cùng với đó, những năm trở lại đây, sự xuất hiện và phát triển mạnh mẽ của tiểu thuyết lịch sử đã tạo được dấu ấn quan trọng trong tiến trình vận động và phát triển của văn học Việt Nam đương đại. Điều này đã mang đến một làn gió mới thu hút được sự quan tâm của độc giả. Lấy yếu tố cốt lõi là hiện thực về các nhân vật và sự kiện lịch sử, các nhà tiểu thuyết đã dụng công hư cấu, sáng tạo để tạo nên những thế giới nghệ thuật sinh động nhằm đưa lại những thông điệp nhân sinh sâu sắc. Nghiên cứu tự sự trong tiểu thuyết lịch sử không phải là điều mới mẻ, song bằng việc khảo sát một tác phẩm của thể loại này qua một tác giả cụ thể sẽ góp phần nhận diện được sự vận dụng của lý thuyết tự sự trong dòng chảy của văn học Việt Nam đương đại. Đặc biệt, trong sự phát triển mạnh mẽ của tiểu thuyết lịch sử, nhiều nhân vật lịch sử có vị trí và vai trò to lớn đối với các triều đại phong kiến Việt Nam đã được các nhà văn xây dựng đầy sống động như: Trần Nhân Tông, Trần Quốc Tuấn, Trần Khánh Dư, Trần Quốc Toản, Hồ Quý Ly, Lê Lợi, Quang Trung ... Vận dụng tự sự học để nghiên cứu các yếu tố như tổ chức cốt truyện, kết cấu, nhân vật, điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ kể chuyện, giọng điệu trần thuật của tiểu thuyết lịch sử, chúng ta sẽ thấy được sự cách tân của thế loại này từ thời đổi mới. Với hàng loạt tiểu thuyết tiếp cận lịch sử từ nhiều góc nhìn và đa dạng về bút pháp nghệ thuật như: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh), Hội thề (Nguyễn Quang Thân), Sông Côn mùa lũ (Nguyễn Mộng Giác), Bão táp triều Trần, Tám triều vua Lý (Hoàng 3
7. Quốc Hải) , tiểu thuyết lịch sử đương đại đã đạt được những thành tựu đáng ghi nhận. Cũng chính bởi lẽ đó, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu về một nhân vật lịch sử của triều đại nhà Trần - một thời đại tiêu biểu cho quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc: Trần Khánh Dư - một vị tướng được biết đến là một người lắm tài nhiều tật trong các trang chính sử qua tác phẩm cùng tên của nhà văn Lưu Sơn Minh. 1.2. Chúng ta thường biết đến các nhân vật lịch sử của các triều đại phong kiến chủ yếu thông qua tư liệu ghi chép lại của các nhà chính sử. Tuy nhiên, đôi khi tìm hiểu, khai thác các tư liệu theo hướng này thường khiến cho chúng ta có cái nhìn và đánh giá phiến diện về họ. Bởi khi muốn đánh giá, đưa ra quan điểm về một nhân vật nào đó, ta nên nhìn nhận theo nhiều phương diện khác nhau của đối tượng trong khi tư liệu về một số nhân vật lịch sử được các nhà chính sử ghi chép lại vô cùng ít ỏi. Xuất phát từ yêu cầu muốn nghe lại tiếng nói của lịch sử, muốn sống lại những thời khắc đau thương nhưng cũng đầy hào hùng trong lịch sử chống lại giặc ngoại xâm phương Bắc, hay tìm hiểu những nhân vật đã trở thành niềm tự hào, là những bức tượng đài bất tử của dân tộc các nhà tiểu thuyết lịch sử đương đại đã cùng nhau góp phần tạo nên sự phát triển mạnh mẽ của thể loại này để cùng hướng tới nhu cầu tìm hiểu và tiếp nhận của bạn đọc, đặc biệt là các bạn độc giả trẻ. Vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu về nghệ thuật tự sự trong việc tạo dựng một nhân vật nào đó trong lịch sử chính là việc làm vô cùng cần thiết và thiết thực trong giai đoạn hiện nay để thúc đẩy sự phát triển của nền văn học đương thời. Việc làm này một mặt giúp ta khám phá ra được tài năng, sự sáng tạo đầy tính nghệ thuật của người cầm bút, mặt khác giúp ta hình dung rõ hơn về giá trị tiểu thuyết của họ trong dòng vận động và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại. 1.3. Trần Khánh Dư là nhân vật được đề cập đến trong nhiều tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại. Vì vậy, nhân vật này đã được các nhà văn khai thác 4
8. ở nhiều góc độ nhằm thấy được khả năng hư cấu và ứng xử khác nhau của từng tác giả với cùng một đối tượng lịch sử. Tuy nhiên, chúng tôi lựa chọn khảo sát tác phẩm Trần Khánh Dư của Lưu Sơn Minh vì thấy được sự nghiên cứu nghiêm túc và cách đánh giá có phần khách quan hơn của nhà văn về một ông tướng vừa được biết đến là người có tài cầm quân thao lược nhưng cũng được nhận xét là tham lam và thô bỉ trong các trang ghi chép chính sử. Mặt khác, việc khai thác, sử dụng các yếu tố về nghệ thuật tự sự trong tác phẩm, tác giả đã giúp người đọc có cái nhìn đa chiều hơn và sâu sắc hơn về nhân vật. Vì những lí do trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết lịch sử Trần Khánh Dư của Lưu Sơn Minh để nghiên cứu. 2. Lịch sử vấn đề Tự sự học (Narratology) xuất hiện vào những năm 70 của thế kỷ XX. Đây là một lĩnh vực nghiên cứu đặc thù của lí luận văn học, lấy nghệ thuật tự sự làm đối tượng nghiên cứu. Tuy xuất hiện muộn màng nhưng tự sự học lại trở thành lĩnh vực thu hút đông đảo sự quan tâm của các nhà khoa học và nhà nghiên cứu, phê bình văn học trên thế giới. Năm 1925, B.Tomasepxki đã nghiên cứu các yếu tố và đơn vị của tự sự. V.Propp nghiên cứu cấu trúc và chức năng tự sự trong truyện cổ tích (1928). Bakhtin đã nghiên cứu về mối quan hệ giữa tác giả và nhân vật, ngôn từ trần thuật và tính đối thoại của nó. Những học giả người Nga đã làm các học giả phương Tây phải chú ý đến vì những đề xuất của họ về cấu trúc tự sự. Các vấn đề về điểm nhìn, dòng ý thức được phát triển và mở rộng bởi J. Pouilion, A. Tate, Cl. Brooks Trong những năm trở lại đây, tiểu thuyết lịch sử là thể loại trở thành mối quan tâm đặc biệt đối với cả người sáng tác và đối tượng tiếp nhận. Một số bài viết khá tâm huyết về thể loại tiểu thuyết lịch sử đã góp phần làm cho diễn đàn sôi động hơn và giúp độc giả có những cái nhìn sâu sắc hơn về một số tác phẩm tiểu thuyết lịch sử nói riêng và về đặc điểm của thể loại tiểu thuyết lịch sử nói 5
9. chung. Có thể kể ra một số công trình bàn về tiểu thuyết lịch sử Việt nam từ cái nhìn văn học sử như: Về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (Nguyễn Văn Lợi), Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1945 đến nay (Nguyễn Thị Tuyết Minh). Hay một số công trình mở ra quan niệm mới về tiểu thuyết lịch sử như: Suy nghĩ về lịch sử và tiểu thuyết lịch sử, suy nghĩ mới về tiểu thuyết lịch sử (Trần Đình Sử), Những hình thái diễn ngôn mới trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam sau đổi mới (Nguyễn Văn Hùng), Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại – phác họa một số xu hướng chủ yếu (Nguyễn Văn Dân), Khuynh hướng tiểu thuyết hóa lịch sử trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam sau 1975 (Nguyễn Thị Tuyết Minh). Tuy nhiên, nhiều nhất phải kể đến là những nghiên cứu về sự đổi mới trong tư duy lịch sử và nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử như: ngôn ngữ, kết cấu, quan niệm nghệ thuật về con người: Vấn đề “ngôn ngữ” trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại (Đỗ Hải Ninh), Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam sau năm 1986 dưới góc nhìn tự sự học (Nguyễn Văn Hùng), Tiểu thuyết lịch sử đương đại với quan niệm nghệ thuật về con người (Nguyễn Thị Kim Tiến), Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại (Nguyễn Thùy Minh). Cụ thể, nhà nghiên cứu phê bình Lại Nguyên Ân đã đưa ra quan niệm về một trong những yếu tố tạo nên thực trạng của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam trước đây: “Trong vòng dăm chục năm trở lại đây, ở ta đã hình thành một số quan niệm và quy phạm (không thành văn, cố nhiên) cho sáng tác về đề tài lịch sử. Theo đó, cả lịch sử lẫn nghệ thuật đều chịu thiệt thòi. Chẳng hạn, người ta buộc nhà văn (và đến lượt nhà văn tự buộc mình) chỉ nên trình bày đời sống quá khứ trong trạng thái “vua tôi nhất trí”, “muôn dân một lòng”. Chính những quan niệm và quy phạm kiểu ấy đã khiến cả chất tiểu thuyết lẫn tính kịch thực sự của lịch sử bị tước mất quyền hiện diện trong văn học”. Bên cạnh đó, nhà phê bình 6