Luận văn Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Trần dần qua đêm Núm sen và những ngã tư và những cột đèn

Nội dung tài liệu: Luận văn Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Trần dần qua đêm Núm sen và những ngã tư và những cột đèn

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ TRANG THỦY NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT TRẦN DẦN QUA ĐÊM NÚM SEN VÀ NHỮNG NGÃ TƢ VÀ NHỮNG CỘT ĐÈN LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC HÀ NỘI - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ TRANG THỦY NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT TRẦN DẦN QUA ĐÊM NÚM SEN VÀ NHỮNG NGÃ TƢ VÀ NHỮNG CỘT ĐÈN Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8229030.04 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS HÀ VĂN ĐỨC HÀ NỘI - 2020
3. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo Khoa Văn học, Trường Đại học Khoa học xã hội văn nhân văn – Đại học Quốc Gia Hà Nội, các thầy cô công tác tại Viện Văn học Việt Nam, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó. Đặc biệt em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến PGS.TS Hà Văn Đức – người đã hết lòng giúp đỡ, chỉ bảo tận tình để em hoàn thành tốt luận văn này. Em xin gửi tới quý thầy cô trong Hội đồng bảo vệ lời cảm ơn chân thành! Do còn hạn chế về trình độ nên luận văn chắc chắn sẽ còn nhiều thiếu sót, em rất mong nhận được sự chỉ bảo, góp ý từ phía thầy cô, đồng nghiệp và các bạn. Hà Nội, tháng 05 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Trang Thủy
4. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài...................................................................................................... 3 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................... 5 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................... 8 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 8 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................ 8 6. Đóng góp luận văn .................................................................................................. 9 7. Cấu trúc luận văn .................................................................................................. 10 PHẦN NỘI DUNG ................................................................................................... 11 CHƢƠNG 1. LÝ THUYẾT TRẦN THUẬT VÀ KHÁI QUÁT VỀ TIỂU THUYẾT TRÂN DẦN .............................................................................................................. 11 1.1. Lý thuyết nghệ thuật trần thuật .......................................................................... 11 1.1.1. Khái niệm trần thuật ........................................................................................ 11 1.1.2. Vai trò của nghệ thuật trần thuật trong xây dựng tiểu thuyết ......................... 12 1.2. Khái quát về tiểu thuyết Trần Dần ..................................................................... 15 1.2.1. Trần Dần và hành trình sáng tạo nghệ thuật ................................................... 15 1.2.2. Giới thiệu tiểu thuyết Trần Dần ...................................................................... 19 CHƢƠNG 2. ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT VÀ HÌNH THỨC KẾT CẤU TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT TRẦN DẦN ...................................................... 24 2.1. Điểm nhìn trấn thuật trong tiểu thuyết Trần Dần. .............................................. 24 2.1.1. Khái quát về điểm nhìn trần thuật ................................................................... 24 2.1.2. Điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn ............................................................................................................ 30 2.1.2.1. Điểm nhìn bên trong với Đêm núm sen ........................................................ 32 2.2.2.2. Điểm nhìn bên ngoài với Những ngã tư và những cột đèn..........................29 2.2.2.3. Điểm nhìn phức hợp với Những ngã tư và những cột đèn..........................32 2.2. Hình thức kết cấu trần thuật trong tiểu thuyết Trần Dần ................................... 35 2.2.1. Khái niệm về kết cấu và kết cấu trần thuật ..................................................... 35 2.2.2. Hình thức kết cấu trần thuật trong tiểu thuyết Đêm núm sen và Những ngã tư và Những cột đèn....................................................................................................... 39 1
5. CHƢƠNG 3. NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT VÀ GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA TRẦN DẦN ........................................................... 55 3.1. Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết của Trần Dần ........................................ 55 3.1.1. Giới thuyết chung về ngôn ngữ nghệ thuật ..................................................... 55 3.1.2. Ngôn ngữ nghệ thuật trong Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn .... 57 3.2. Giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết của Trần Dần ....................................... 74 3.2.1. Giới thuyết chung về giọng điệu trần thuật ..................................................... 74 3.2.2. Giọng điệu trần thuật trong Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn .... 76 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 95 2
6. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trần Dần là một tác giả có đóng góp quan trọng trong văn học Việt Nam hiện đại. Khi nhắc đến Trần Dần ngƣời ta nhắc đến một nhà văn vƣợt qua nhiều ngã tƣ để đến với cuộc đời. Cuộc đời của Trần Dần đã trải qua những lình xình về vấn đề chính trị. Vì thế suốt một thời gian dài bóng dáng tên tuổi của ông không đƣợc mọi ngƣời biết đến trên văn đàn. Thời điểm thơ ca phƣơng Tây xâm nhập vào Việt Nam nhƣ một hiện tƣợng lạ đã thu hút đông đảo văn nghệ sỹ khám phá, nhìn nhận những đặc trƣng mới mẻ và tính hiện đại vốn có của nó. Bên cạnh đó những trào lƣu, hiện tƣợng, lý thuyết Phƣơng Tây hiện đại cũng đem đến một cái nhìn thoáng hơn đối với văn học hiện đại Việt Nam, trong đó có thơ văn Trần Dần. Trần Dần sáng tạo nghệ thuật từ rất sớm, đặc biệt là thơ ca. Mặc dù trải qua cách đây mấy chục năm, đọc thơ văn Trần Dần ngƣời ta vẫn ngạc nhiên bởi những cách tân mới mẻ. Không chỉ dừng lại ở đó, khi đất nƣớc vận động và chuyển mình bƣớc sang thế kỷ XXI, tiểu thuyết Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn lần lƣợt đƣợc xuất bản đã gây cho ngƣời đọc từ bất ngờ này đến bất ngờ khác khơi dậy một làn sóng sôi nổi trên thi đàn văn học nƣớc nhà. Ngƣời đọc ngạc nhiên trƣớc sự nổi bật và cách tân táo bạo hơn hẳn so với tác phẩm ở giai đoạn văn học ấy. Vì thế ngƣời ta bắt đầu nghiên cứu, tìm hiểu nghiêm túc và kỹ càng hơn trong sáng tạo nghệ thuật của Trần Dần. Là ngƣời trực tiếp tham gia cuộc kháng chiến chống Pháp, hòa chung không khí của dân tộc, Trần Dần có nhiều đóng góp chung về đề tài kháng chiến, cách mang: thơ ca mang âm điệu hùng tráng, dồn dập trong Đi! Đây Việt Bắc! hay nỗi xót xa trƣớc những đau thƣơng cùng niềm tin tƣơng lai tƣơi sáng của dân tộc trong Nhất định thắng. Trong tác phẩm văn xuôi, sáng tác của Trần Dần nhƣ một dòng suối mát lạnh trong thời điểm văn học nƣớc nhà đang khô cằn. Ông đem đến một luồng gió mới cho văn học, khi chiếm lĩnh một chân trời riêng, cũng viết về đề tài chiến tranh nhƣng ông khai thác sự kiện, nhân vật, kết cấu hoàn toàn khác lạ so với thơ văn thời ấy. Sáng tác của Trần Dần tạo ra sự tò mò và khơi gợi tính thích thú cho nhiều nhà nghiên cứu, phê bình ở thời điểm bấy giờ. 3
7. 1.2. Trong không khí đổi mới, cùng với việc nhìn nhận lại các vấn đề chính trị đã trả lại sự trong sạch cho Trần Dần. Cùng với đó văn chƣơng Trần Dần một thời vắng bóng nay đã đƣợc in ấn lại và đã khẳng định đƣợc vị trí của ông trên các diễn đàn văn học. Khi mới bƣớc ra ánh sáng, ngƣời ta vẫn thấy thấp thoáng đâu đó tâm lý của sự dè dặt, ngƣợng ngùng sau bao nhiêu biến cố Trần Dần đã trải qua. Trong bóng tối, im lặng luôn dai dẳng, ông âm thầm kiên quyết và đau đớn theo đuổi những giấc mơ cách tân của mình. Hành trình ấy dài bất tận cho đến cuối cuộc đời, khi ông không còn đủ sức lực để cầm bút nữa. Ngƣời thân, gia đình và bạn bè vẫn khâm phục ông, trân trọng công sức sáng tạo những giá trị nghệ thuật mà ông đem đến cho đời. Tại cuộc tọa đàm về thơ do Đại sứ quan Pháp tổ chức tại Việt Nam, Dƣơng Tƣờng chia sẻ những ngày tháng lận đận của ông, Trần Dần từng viết trong Nhật ký thơ: “Phải có gan bỏ rẻ một cuộc đời cho một thử nghiệm thơ”. Và con ngƣời Trần Dần chính là minh chứng thực tế cho quan niệm ấy. Quả thật, trời không phụ ngƣời có tài. Trải qua những biến động trong số phận con ngƣời thực, ngƣời ta vẫn thấy sức sống mạnh mẽ, kiên trì bền bỉ và giá trị tiềm tàng qua những tác phẩm Trần Dần để lại. Đây chính là sự quyết liệt trong cá tính, quyết liệt hành động để tìm kiếm những hình thức thể nghiệm, ngọn nguồn Tiếng Việt để nó bật ra những ý nghĩa mới mẻ. 1.3. Tác phẩm Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn đƣợc viết trong cùng một thời kỳ nhƣng có sự định hƣớng khác nhau về tƣ tƣởng, góc nhìn nghệ thuật. Bên cạnh đó hai cuốn tiểu thuyết cũng có sự kế thừa và cách tân trong nghệ thuật. Cùng viết về đề tài chiến tranh, nhƣng có lẽ Trần Dần lại khai thác một mảng hiện thực về sự kiện, nhân vật hoàn toàn khác so với thơ văn thời ấy. Nếu nhƣ Những ngã tư và những cột đèn là cuốn sách mang đậm yếu tố trinh thám, tự thuật của nhân vật Dƣỡng, anh ngụy binh trở về sau cuộc chiến. Tác phẩm Đêm núm sen lại gây choáng ngợp cho ngƣời đọc khi bƣớc chân vào thế giới loài kiến – ngƣời. Cuộc phiêu lƣu trong thế giới giả tƣởng ấy khiến ngƣời ta nhận ra sự khốc liệt của chiến tranh. Chiến tranh nghiền nát tất cả: sự sống, tình yêu, thành phố... Hai cuốn tiểu thuyết ra đời trong thời đại mới đã gây đƣợc tiếng vang lớn bởi những cách tân hiện đại. Ngƣời viết chọn đề tài: NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT TRẦN DẦN với mong muốn nghiên cứu nghệ thuật Trần Dần theo một 4
8. hệ thống các yếu tố về ngƣời trần thuật và điểm nhìn trần thuật; nghệ thuật tổ chức kết cấu và cốt truyện; giọng điệu và ngôn từ trần thuật. Nghiên cứu nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết của Trần Dần, một mặt giúp ngƣời đọc thấy rõ hơn những nỗ lực cách tân nghệ thuật của nhà văn, đồng thời, còn cho chúng ta có thể nhìn thấy rõ hơn mạch vận động về quá trình tƣ duy tiểu thuyết trong giai đoạn hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề Trên thực tế đã có những công trình nghiên cứu tiểu thuyết Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn, các nhà nghiên cứu, phê bình chủ yếu đi sâu vào nghiên cứu và chỉ ra những đặc điểm làm mới thể loại tiểu thuyết, đặc biệt chú ý trên phƣơng diện nghệ thuật. Dƣới đây, chúng tôi xin đi giới thiệu một số bài viết chính về hai cuốn tiểu thuyết này: Tiểu thuyết Đêm núm sen ngay từ khi ra đời đã chịu số phận im lặng cùng với tác giả. Phải chờ gần một nửa thế kỷ mới đƣợc ra mắt bạn đọc, nhƣng dấu ấn Đêm núm sen để lại thực sự trở thành “bom tấn” nặng ký đối với nền văn học nƣớc nhà thời điểm bấy giờ. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học cũng đƣa ra những nhận định chung về tiểu thuyết đầy sức thuyết phục: Nhà nghiên cứu văn học Phạm Xuân Nguyên đã có nhận xét xác đáng: “Hồi hộp, thích thú, kinh ngạc... Ðêm núm sen tươi mọng, run rẩy, cựa quậy, phập phồng ngôn ngữ, câu chữ, cảm giác của một thế giới kiến, mà đọc thấy rất hiện thực về lịch sử của con người. Trần Dần luôn gây bất ngờ bởi văn chương Trần Dần với một văn cách khác - lạ - mới mà ông coi là một nhà văn thì phải có mới thực là có tư cách nhà văn. Viết năm 1961, Ðêm núm sen, một lần nữa đem lại một Trần Dần không thể sống một ngày không sáng tạo...”[43]. Ðọc Ðêm núm sen, ngƣời đọc thật sự cảm phục tài năng sáng tạo, nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ của Trần Dần và lại càng tin và yêu về sự giàu đẹp của tiếng Việt. T.S Trần Ngọc Hiếu đặt mối liên hệ giữa thân xác và chiến tranh: “Nếu ta cần phải biết lịch sử trong mối liên quan với thân thể, ta hoàn toàn có thể thấy lịch sử là sự khống chế và nghiền nát thân thể”. Trong Đêm núm sen, chiến tranh ứng xử với con ngƣời nhƣ một thứ chất liệu. Bên cạnh súng đạn, chiến tranh cần xác ngƣời. Chiến tranh kìm hãm mọi thứ cảm xúc, để biến con ngƣời thành một thứ gì trừu 5
9. tƣợng: “Cuốn tiểu thuyết này viết về tình dục với tất cả sự hồn nhiên của thân xác. Ngôn từ trong sách nếu theo đạo đức thông thường ta thấy nó có phần tục. Nhưng trong bối cảnh chiến tranh, nó thể hiện sức sống của con người, niềm ham sống của con người, xưng tụng sự sống của con người”[43] Nhà văn Dƣơng Tƣờng không ngần ngại xếp Đêm núm sen là một ngụ ngôn đen, giống như những ngụ ngôn đen của Gunter Grass thể hiện gương mặt bị lãng quên của lịch sử [43] Nhà phê bình văn học Mai Anh Tuấn thừa nhận “Tôi không đủ sức để đuổi theo hết ý tưởng của Trần Dần. Cuốn sách này làm cho ta ngỡ ngàng về tính hiện đại. Đọc nó, cho tôi những cặp tri nhận khác nhau: chiến đấu – lao động, tình yêu – sự thù oán, đau khổ – hèn nhát, mộng tưởng – tuyệt vọng [43]. Những cảm giác của Mai Anh Tuấn không chỉ đúng với con ngƣời ở một thời đại mà còn đúng với chúng ta ở thời đại ngày nay. Đọc Đêm núm sen, ngƣời đọc vẫn bắt gặp đƣợc những cảm xúc chung trong tác phẩm và cảm xúc hiện tại. Tiểu thuyết Những ngã tư và những cột đèn, có thời gian xuất bản trƣớc tiểu Đêm núm sen, vì thế cũng đã đƣợc công chúng đón nhận sớm và nhiều nghiên cứu chuyên sâu đặc điểm thể loại tiểu thuyết này. Dƣới đây là những nhận định chung về tiểu thuyết Những ngã tư và những cột đèn: Trong Im lặng trong cô đơn để viết tương lai, Công Tú nhận ra rằng: “những cách tân theo lối phương Tây thường được dùng như lời khen tặng với các nhà văn ham tìm tòi của Việt Nam thời đang sống, Trần Dần đều đã “thể nghiệm” cả”[44]. Quả thật Những ngã tư và những cột đèn là cuốn tiểu thuyết đƣợc xem là mới trên nhiều phƣơng diện nghệ thuật trần thuật từ điểm nhìn, kết cấu cho đến hình thức ngôn ngữ đều đa dạng và hiện đại. Điều mà Trần Dần đã làm đƣợc từ rất sớm, là mong ƣớc của nhiều nhà văn Việt Nam hiện đại chạm tới. Hoài Nam trong Một cuộc thử nghiệm ngôn ngữ, cũng đƣa ra ý kiến và đề cao Trần Dần khi viết: “B ng sáng tác của mình, ông gây hấn, ông tấn công và đập phá không thương tiếc những đường biên nghệ thuật tưởng đã rất sâu gốc bền r ” [22]. Thoát khỏi những ràng buộc truyền thống, Trần Dần tìm cho tác phẩm của mình hƣớng đi mới, thậm chí phá vỡ những quy phạm mang tính chuẩn mực để tự do viết 6
10. theo ý đồ của mình. Cách dùng từ của Hoài Nam khá chặt chẽ, từ “gây hấn” rất hợp với ý hƣớng sáng tạo của Trần Dần. Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên mạnh dạn bàn về nội dung và nghệ thuật: “Trao cho Những ngã tư và những cột đèn là khẳng định một cá tính sáng tạo độc đáo, là đề cao một tác phẩm có lối viết khác lạ, là kêu gọi sự đổi mới nghệ thuật phải trở thành một bản năng thường trực trong mỗi người viết”[25]. Ngoài những bài báo đánh giá, nhận xét, khám phá, tìm hiểu một số khía cạnh về tiểu thuyết của Trần Dần còn có một số công trình nghiên cứu bƣớc đầu so sánh với một số nhà văn trẻ khác nhƣ: Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Minh Thu với đề tài: Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết của Trần Dần qua Người người lớp lớp và Những ngã tư và những cột đèn (2012), Luận văn thạc sĩ của Trần Thị Huệ với đề tài: Đặc điểm tiểu thuyết của Những ngã tư và những cột đèn (2014). Dõi theo con đƣờng nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Trần Dần cùng các nhà nghiên cứu, phê bình văn học; chúng tôi nhận thấy mỗi tác giả đều ít nhiều đã chỉ ra một nét riêng biệt nào đó của Trần Dần dù là trong tiểu thuyết Đêm núm sen hay Những ngã tư và những cột đèn. Các tác giả chủ yếu chú trọng đến phƣơng diện nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Trần Dần, nổi bật hơn hẳn là chủ thể trần thuật và ngôn ngữ nghệ thuật. Bởi với phƣơng diện này phong cách nghệ thuật của ông đƣợc thể hiện rõ, qua đó ngƣời đọc dễ dàng đi sâu vào nghiên cứu và khám phá tiểu thuyết Trần Dần. Chúng ta có thể thấy, không thể phủ nhận hết những đóng góp của Trần Dần đối với nền văn học nƣớc nhà. Tiểu thuyết Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn thực sự là cách tân nghệ thuật táo bạo của Trần Dần trên nhiều phƣơng diện khác nhau. Với phƣơng thức thể nghiệm táo bạo và mạnh dạn, hai cuốn tiểu thuyết đƣợc xuất bản với thời gian gần nhất đã đem đến cho độc giả và nhiều nhà nghiên cứu những trải nghiệm mới mẻ. Qua bài viết này, chúng tôi triển khai nghiên cứu nghệ thuật trần thuật tiểu thuyết Đêm núm sen và Những ngã tư và những cột đèn nhằm khái quát một cách đầy đủ đặc điểm nghệ thuật tiểu thuyết Trần Dần đồng thời bổ sung thêm những yếu tố mới để làm sáng rõ những sáng tạo, cách tân mới mẻ độc đáo của thể loại tiểu thuyết cũng nhƣ sự nghiệp nghệ thuật của Trần Dần. 7