Luận văn Nền kinh tế phi chính thức: Ước tính qui mô và hàm ý về tiềm năng thuế của Việt Nam

Nội dung tài liệu: Luận văn Nền kinh tế phi chính thức: Ước tính qui mô và hàm ý về tiềm năng thuế của Việt Nam

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍNH MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT NGUYỄN THÁI HÒA NỀN KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC: ƯỚC TÍNH QUI MÔ VÀ HÀM Ý VỀ TIỀM NĂNG THUẾ CỦA VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2017
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍNH MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ---------------------------- NGUYỄN THÁI HÒA NỀN KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC: ƯỚC TÍNH QUI MÔ VÀ HÀM Ý VỀ TIỀM NĂNG THUẾ CỦA VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG Chuyên ngành: Chính sách Công Mã số: 60340402 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS. JAMES RIEDEL ThS. ĐỖ THIÊN ANH TUẤN TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2017
3. -i- LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, luận văn này hoàn toàn do tôi thực hiện. Các trích dẫn và nguồn số liệu sử dụng trong luận văn đều được dẫn nguồn và có độ chính xác cao nhất trong khả năng hiểu biết của tôi. Đây là bài nghiên cứu chính sách của cá nhân tôi, do đó không nhất thiết phản ánh quan điểm của Trường Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh hay Chương trình giảng dạy Kinh tế Fulbright. TP. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2017 Tác giả Nguyễn Thái Hòa
4. -ii- LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập tại Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright, tôi luôn nhận được sự giảng dạy và giúp đỡ tận tình của quý thầy, cô giáo cùng các trợ lý phục vụ. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến ban giảng viên chương trình đã nhiệt tình giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến thầy James Riedel và thầy Đỗ Thiên Anh Tuấn đã tận tâm hướng dẫn và giúp tôi hoàn thành hướng nghiên cứu cũng như có những lời góp ý, phản biện và lời khuyên hết sức chân thành để tôi có thể hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin dành những lời cảm ơn đến Thầy Lê Việt Phú đã có những góp ý sâu sắc trong quá trình thực hiện đề tài. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, đồng nghiệp và các anh, chị học viên lớp MPP8 đã luôn hỗ trợ và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Tác giả Nguyễn Thái Hòa
5. -iii- TÓM TẮT Nghiên cứu được thực hiện nhằm ước tính qui mô của nền kinh tế phi chính thức ở Việt Nam, tìm hiểu về các nguyên nhân dẫn đến sự gia tăng của khu vực này và tác động của nó đến thất thoát số thu thuế. Nghiên cứu đã sử dụng khung lý thuyết đánh giá mức độ tuân thủ và thất thoát nguồn thu thuế mà Ngân hàng thế giới (2011) đề xuất, kết hợp với phương pháp mô hình MIMIC để ước tính qui mô nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam cùng một số quốc gia Châu Á khác. Kết quả phân tích cho thấy, có 3 nguyên nhân chính tác động đến sự gia tăng của nền kinh tế phi chính thức: (i) hệ thống luật pháp, chất lượng thể chế và sự minh bạch của chính phủ; (ii) gánh nặng thuế và các khoản đóng góp xã hội và (iii) sự suy giảm của nền kinh tế chính thức. Ngoài ra, các yếu tố khác như tập quán kinh doanh, thói quen tiêu dùng cũng góp phần vào sự lớn lên của khu vực này. Kết quả ước tính qui mô cho thấy nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam ở mức từ 15% - 27% GDP, và đang có xu hướng gia tăng mạnh từ năm 2008 trở đi. Đặc biệt, tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế phi chính thức ở Việt Nam là cao thứ 3 so với các nước trong mẫu nghiên cứu, trung bình mỗi năm tăng 1,4% GDP. Với qui mô nền kinh tế phi chính thức ở mức cao như hiện nay, mỗi năm Việt Nam thất thoát khoảng 3% - 5% GDP số thu từ thuế, tương đương 1/5 tổng doanh thu từ thuế của nền kinh tế chính thức. Nếu kiểm soát và thu hẹp được phạm vi của nền kinh tế phi chính thức, hay nói cách khác đó là khuyến khích các chủ thể tham gia ngày một nhiều hơn vào khu vực chính thức thì mỗi năm ngân sách có thêm khoảng 2% - 3% GDP tiền thu từ thuế, góp phần củng cố tính bền vững của cán cân ngân sách. Từ kết quả nghiên cứu, để có thể kích thích các cá thể tham gia vào nền kinh tế chính thức, chính phủ nên tập trung vào các biện pháp dài hạn, tạo ra những thay đổi mang tính nền tảng như: (i) tập trung vào việc cải thiện hệ thống luật pháp; (ii) kiểm soát và hạn chế nạn tham nhũng và các chi phí không chính thức; (iii) Giảm gánh nặng thuế thông qua tối thiểu hóa chi phí tuân thủ và chi phí giao dịch. Những cải cách hiệu quả này theo thời gian sẽ tạo ra những tác động tích cực và kỳ vọng sẽ làm thay đổi nhận thức của các hộ kinh doanh và cá nhân trong nền kinh tế, khuyến khích họ gia nhập vào khu vực chính thức nhiều hơn, hạn chế sự gia tăng của khu vực kinh tế phi chính thức. Từ khóa: nền kinh tế phi chính thức, phương pháp mô hình, MIMIC
6. -iv- MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................................ ii TÓM TẮT ............................................................................................................................. iii MỤC LỤC ............................................................................................................................ iv DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ........................................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................ viii CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ................................................................................................. 1 1.1. Bối cảnh và vấn đề chính sách ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................................... 4 1.3. Câu hỏi chính sách .......................................................................................................... 4 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 4 1.5. Khung phân tích, phương pháp nghiên cứu, và dữ liệu nghiên cứu ............................... 5 1.6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................................ 5 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHUNG PHÂN TÍCH ..................................... 6 2.1. Khát quát về nền kinh tế phi chính thức ......................................................................... 6 2.2. Nguyên nhân chính dẫn đến sự gia tăng nền kinh tế phi chính thức .............................. 7 2.2.1. Gánh nặng thuế và các khoản đóng góp xã hội ....................................................... 7 2.2.2. Hệ thống pháp luật, thể chế và chính phủ ................................................................ 8 2.2.3. Sự suy giảm của nền kinh tế chính thức .................................................................. 9 2.2.4. Các nguyên nhân khách quan khác ........................................................................ 10 2.3. Tác động của nền kinh tế phi chính thức ...................................................................... 11 2.3.1. Tác động tiêu cực................................................................................................... 11 2.3.2. Tác động tích cực................................................................................................... 13
7. -v- 2.4. Phương pháp luận đo lường qui mô nền kinh tế phi chính thức ................................... 14 2.5. Tổng quan các nghiên cứu liên quan ............................................................................ 17 2.5.1. Nghiên cứu quốc tế ................................................................................................ 17 2.5.2. Nghiên cứu trong nước .......................................................................................... 18 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................. 19 3.1. Qui trình nghiên cứu ..................................................................................................... 19 3.2. Lựa chọn phương pháp và mô hình nghiên cứu ........................................................... 19 3.2.1. Các nhóm biến nguyên nhân ................................................................................. 20 3.2.2. Các nhóm biến chỉ báo .......................................................................................... 22 3.3. Ước tính qui mô nền kinh tế phi chính thức ................................................................. 24 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................................ 25 4.1. Đặc điểm của dữ liệu nghiên cứu ................................................................................. 25 4.2. Nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam và các nước những năm 2000 .................... 25 4.3. Ước tính qui mô nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam .......................................... 26 4.4. Hàm ý về tiềm năng thuế của Việt Nam ...................................................................... 36 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH ................................. 40 5.1. Kết luận ......................................................................................................................... 40 5.2. Khuyến nghị chính sách ................................................................................................ 41 5.3. Hạn chế của nghiên cứu ................................................................................................ 43 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 44 PHỤ LỤC ............................................................................................................................ 49
8. -vi- DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tên Tiếng Việt Tên Tiếng Anh DN Doanh nghiệp - đtg Đồng tác giả - GDP Tổng sản phẩm quốc nội Gross Domestic Product HB&IS - Household business & Informal sector French Institute of Research for IRD Viện nghiên cứu phát triển Pháp Development IMF Quỹ tiền tệ quốc tế International Monetary Fund MIMIC - Multiple-Indicators Multiple-Causes Tổ chức hợp tác và phát triển Organization for Economic Co- OECD kinh tế operation and Development SEM Mô hình cấu trúc tuyến tính Structural Equation Modeling WB Ngân hàng thế giới World Bank WGI Chỉ số quản trị toàn cầu Worldwide Governance Indicators
9. -vii- DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Mức độ chính thức hóa và phi chính thức hóa giữa năm 2007 – 2009 ................. 2 Bảng 2.1: Phân loại các hoạt động trong nền kinh tế phi chính thức .................................... 7 Bảng 4.1: Kết quả hồi qui của phương trình MIMIC ......................................................... 27 Bảng 4.2: Qui mô nền kinh tế phi chính thức của các nước năm 2000 (% GDP) .............. 28 Bảng 4.3: Ước tính số thu thuế thất thoát giai đoạn 1995 – 2015 (% GDP) ....................... 37
10. -viii- DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Dự báo những thay đổi việc làm theo khu vực từ năm 2007 đến 2015 ................ 2 Hình 1.2: Sự phát triển của DN Việt Nam phân theo qui mô, 2002 – 2011 ......................... 3 Hình 2.1: Các nguyên nhân chính dẫn đến sự gia tăng của nền kinh tế phi chính thức ...... 10 Hình 2.1: Các yếu tố ảnh hưởng đến việc không tuân thủ và thất thoát nguồn thu ............ 11 Hình 2.3: Cấu trúc tổng quát mô hình MIMIC ................................................................... 15 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu .......................................................................................... 19 Hình 3.2: Mô hình đo lường nghiên cứu đề xuất ................................................................ 23 Hình 4.1: Qui mô nền kinh tế của Việt Nam và các nước năm 2000 qua những phương pháp ước tính khác nhau ............................................................................................................... 26 Hình 4.2: Qui mô nền kinh tế phi chính thức của các nước (% GDP) ............................... 29 Hình 4.3: Qui mô nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam, 1995 – 2015 (% GDP) ........ 30 Hình 4.4: Tổng thu thuế/GDP (không kể đóng góp an sinh xã hội) của các nước ............. 31 Hình 4.5: Chất lượng thể chế của Việt Nam so với các nước.............................................. 32 Hình 4.6: Mối quan hệ giữa qui mô nền kinh tế chính thức và sự tăng trưởng kinh tế ...... 34