Luận văn Mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay

Nội dung tài liệu: Luận văn Mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay

1. Đại học quốc gia hà nội Khoa Luật Nguyễn Thị Bắc Mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong đời sống xã hội việt nam hiện nay luận văn thạc sĩ luật học Hà nội - 2009
2. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ PHÁP LUẬT, HƯƠNG ƯỚC 10 VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA CHÚNG 1.1. Khái quát chung về pháp luật, hương ước và sự tương đồng, 10 khác biệt giữa chúng 1.1.1. Khái quát chung về pháp luật 10 1.1.2. Khái quát chung về hương ước 13 1.1.3. Sự tương đồng và khác biệt giữa pháp luật và hương ước 23 1.1.3.1. Sự tương đồng giữa pháp luật và hương ước 23 1.1.3.2. Sự khác biệt giữa pháp luật và hương ước 28 1.2. Mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước 32 1.3. Sự kết hợp giữa pháp luật và hương ước trong việc điều chỉnh 46 các quan hệ xã hội Chương 2: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA 51 PHÁP LUẬT VÀ HƯƠNG ƯỚC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 2.1. Thực trạng pháp luật, hương ước và mối quan hệ giữa chúng 51 ở Việt Nam hiện nay 2.1.1. Sơ lược về tình hình pháp luật và hương ước ở Việt Nam 51 hiện nay 2.1.2. Thực trạng mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong 57 đời sống xã hội Việt Nam hiện nay
3. 2.1.2.1. Những ưu điểm 57 2.1.2.2. Một số tồn tại, hạn chế 68 2.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu lực, hiệu quả điều chỉnh của 76 pháp luật, hương ước và mối quan hệ giữa chúng trong điều chỉnh các quan hệ xã hội ở Việt Nam hiện nay 2.2.1. Nhận thức đúng vị trí, vai trò và mối quan hệ giữa pháp luật 76 và hương ước trong đời sống xã hội 2.2.2. Không ngừng hoàn thiện việc xây dựng, thực hiện pháp luật 78 và hương ước 2.2.3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật và giáo dục 83 các yếu tố truyền thống trong gia đình, nhà trường và xã hội 2.2.4. Tổ chức tốt việc thực hiện pháp luật, hương ước trong xã hội 84 2.2.5. Kiểm tra, giám sát việc xây dựng, tổ chức thực hiện pháp luật 86 và hương ước trong xã hội, xử lý nghiêm minh những hành vi vi phạm pháp luật KẾT LUẬN 87 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 89 PHỤ LỤC 96
4. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Pháp luật từ khi ra đời cho tới ngày nay luôn luôn được coi là công cụ chủ yếu để quản lý nhà nước, duy trì trật tự xã hội. Ở Việt Nam hiện nay, với chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân thì vai trò của pháp luật luôn được xác định là công cụ chủ yếu, cơ bản để quản lý xã hội. Tuy nhiên, bên cạnh pháp luật còn rất nhiều công cụ quản lý xã hội khác được Nhà nước thừa nhận, khuyến khích áp dụng, trong đó có hương ước. Hương ước là di sản văn hóa đặc sắc của nhân dân Việt Nam. Một phần tâm hồn thuần hậu, chất phác và rất đỗi bao dung của làng quê Việt đã được ghi lại trong hương ước. Hương ước là tấm gương phản ánh trung thực mọi sinh hoạt của cộng đồng làng xã xưa, từ cái hay đến cái dở, cả mặt tích cực lẫn điều hạn chế chốn hương thôn. Qua đó, chúng ta có thể thấy lịch sử hình thành và phát triển của làng xã Việt Nam. Điều này có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc, nhất là trong giai đoạn hiện nay, khi quá trình xây dựng nông thôn mới được Đảng và Nhà nước quan tâm đẩy mạnh. Bởi lẽ, muốn hiểu thực trạng nông thôn nhằm đưa ra chiến lược phát triển lâu dài, phù hợp, không thể không bắt đầu từ việc nghiên cứu đặc điểm của làng xã trong quá khứ cũng như tới hiện tại ngày nay. Khi làng Việt xưa với cây đa, bến nước, sân đình, với lũy tre xanh bình dị dần lui vào quá khứ, chúng ta mới giật mình nhận ra, bên cạnh đổi thay tích cực của nền kinh tế thị trường, biết bao vẻ đẹp thuần khiết nơi thôn quê đã không còn nữa. Xây dựng nền kinh tế năng động là quan trọng song để có được sự phát triển bền vững, hài hòa cần phải đi đôi với việc giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của tổ tiên. Lớp người xưa ngày càng 1
5. vắng bóng, bức tranh làng Việt chỉ có thể được khôi phục nhờ tư liệu lịch sử, trong đó đáng chú ý là các hương ước. Trong những năm gần đây, cuộc vận động xây dựng làng văn hóa, gia đình văn hóa trở thành phong trào quần chúng rộng khắp cả nước. Vấn đề nghiên cứu hương ước được đặt ra ngày càng cấp thiết, nhằm kế thừa và lưu giữ những phong tục đẹp, hợp thời đại, đưa vào quy ước làng văn hóa mới. Đó là việc làm đầy công phu, khó nhọc, "gạn đục, khơi trong" cốt để chắt lọc ra những gì hữu ích cho hiện tại và tương lai. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong thực tế đời sống xã hội Việt Nam hiện nay vẫn chưa được giải quyết một cách triệt để, thỏa đáng cả về mặt lý luận và mặt thực tiễn. Vì thế, các hoạt động xây dựng, tổ chức thực hiện cũng như hiệu quả điều chỉnh, quản lý của pháp luật và hương ước trong thực tế còn rất nhiều hạn chế, bất cập. Việc nghiên cứu một cách khoa học nhằm làm rõ mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước đang trở thành một vấn đề có ý nghĩa quan trọng đối với mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Thông qua quá trình nghiên cứu, chúng ta sẽ thấy rõ hơn vai trò, mối quan hệ, hiệu quả điều chỉnh cũng như những vấn đề còn tồn tại của pháp luật và hương ước trong thực tế đời sống để từ đó có những cái nhìn đúng đắn, có những giải pháp hiệu quả hơn, thiết thực hơn nhằm xây dựng, thực hiện pháp luật và hương ước mang lại vai trò đích thực là quản lý xã hội một cách tốt nhất. Tìm hiểu mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay là đề tài được ấp ủ trong tác giả luận văn từ khá lâu cũng bởi xuất phát từ những lý do đã nêu trên. Đồng thời, qua nghiên cứu vấn đề giúp bản thân người viết đi từ hiểu đến thêm yêu, thêm gắn bó với mảnh đất quê hương, nơi sinh thành, nơi cất giữ những kỷ niệm tuổi thơ êm đềm. Bởi bên cạnh đó, sự vươn lên mạnh mẽ của nền kinh tế trong thời gian gần đây đã khiến những giá trị văn hóa lịch sử 2
6. ấy đứng trước nguy cơ bị xói mòn nghiêm trọng. Khi thực hiện đề tài này, tác giả mong muốn được góp một phần công sức nhỏ bé vào việc ngăn chặn nguy cơ ấy. Qua khảo sát thực tế, tác giả nhận thấy cán bộ cấp xã, thôn - những người được giao trọng trách soạn thảo quy ước làng văn hóa mới, hoặc không có khái niệm gì về hương ước cổ truyền hoặc cho rằng nghiên cứu nó là điều không cần thiết. Tư liệu mà họ căn cứ vào là pháp luật của Nhà nước và nếp sinh hoạt hiện nay trong làng xã. Kết quả là nhiều hương ước, quy ước mới được ban hành mang nặng tính áp đặt và gán ghép. Thực trạng đáng buồn trên đây càng thôi thúc tôi lựa chọn đề tài này với mục đích: bước đầu làm sáng tỏ các giá trị đích thực của hương ước để kế thừa những kinh nghiệm quý báu phục vụ công cuộc xây dựng quê hương. Bên cạnh những lý do trên, qua luận văn tác giả hy vọng góp thêm tài liệu để tìm hiểu làng xã Việt Nam trên các mặt văn hóa, phong tục, quản lý xã hội... Từ đó có thể lý giải một số vấn đề về nông thôn và nông dân Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Vì nghiên cứu về lịch sử làng xã, về nông thôn và nông dân Việt Nam rất cần có những tài liệu gốc như hương ước. Cái tâm đã sẵn, song khả năng, thời gian và điều kiện mọi mặt còn hạn chế nên mặc dù người viết hết sức cố gắng giải quyết các vấn đề đặt ra, luận văn vẫn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự góp ý của các thầy cô và bạn bè đồng nghiệp, để tác giả được học hỏi và nâng cao trình độ hiểu biết của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Là đề tài hấp dẫn cả về khoa học, lý luận và thực tiễn, pháp luật và hương ước đã thu hút được sự chú ý của nhiều nhà khoa học ở các lĩnh vực khác nhau như: lịch sử, dân tộc học, văn hóa, pháp luật, ngôn ngữ... Các công trình nghiên cứu hương ước hoặc đã được tập hợp thành sách hoặc còn in rải 3
7. rác trên các báo, tạp chí chuyên ngành (Nghiên cứu lịch sử, Dân tộc học, Nhà nước và pháp luật...). Pháp luật và hương ước được tìm hiểu ở rất nhiều góc độ; có khi nó là đối tượng nghiên cứu trực tiếp, cũng có khi hương ước trở thành dẫn chứng không thể thiếu được để minh họa cho một khía cạnh nào đó trong đời sống làng xã. Các công trình nghiên cứu trực tiếp về pháp luật và hương ước có thể chia thành 3 nhóm chính sau: 1. Các công trình nghiên cứu chuyên sâu, gồm các sách và bài báo đã được công bố như: hai cuốn sách của tác giả Bùi Xuân Đính: Lệ làng phép nước, Nxb Pháp lý, Hà Nội, 1985 và Hương ước và quản lí làng xã, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998, đã nêu lên mối liên hệ cũ và mới trong nội dung hương ước xưa và nay đồng thời tác giả cũng nêu rõ những vấn đề mà hương ước hiện nay cần giải quyết; Lê Đức Tiết: Về hương ước lệ làng, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998, cho thấy một cái nhìn khá toàn diện về hương ước trong suốt quá trình từ khi hình thành, mối quan hệ với pháp luật cũng như vai trò của hương ước trong đời sống xã hội nông thôn Việt Nam; Hương ước trong quá trình thực hiện dân chủ ở nông thôn Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, do Đào Trí Úc chủ biên là tâm huyết của tập thể các tác giả về hương ước xưa và nay, mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước đồng thời nêu bật lên vị trí, vai trò của hương ước với việc thực hiện dân chủ ở nông thôn hiện nay; Vũ Duy Mền: Tìm lại làng Việt xưa, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2006. Nhiều bài nghiên cứu có giá trị về hương ước đã được giới thiệu trên các báo, tạp chí. Tác giả Vũ Duy Mền qua loạt bài in trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 4/1982, số 3 + 4/1989, số 1/1993 đã xác định thuật ngữ khoán ước, hương ước, giới thiệu nội dung của nó, trình bày nguồn gốc và điều kiện xuất hiện hương ước trong làng xã vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ. 4
8. Gần đây, cuộc vận động xây dựng và thực hiện quy ước văn hóa được đẩy mạnh đã tạo điều kiện cho việc nghiên cứu hương ước thuận lợi hơn. Mặt khác, xu thế toàn cầu hóa trên mọi lĩnh vực mở ra cơ hội cho các nhà khoa học Việt Nam tiếp cận với nhiều nguồn kiến thức mới. Một số học giả đã dày công nghiên cứu, đặt hương ước làng Việt trong mối quan hệ tương đồng và dị biệt với "hương qui" của Trung Quốc, "luật làng" của Nhật Bản. Như cuốn Làng xã Việt Nam một số vấn đề kinh tế - văn hóa - xã hội, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, của Phan Đại Doãn, hay công trình Hương ước làng xã Bắc Bộ Việt Nam với luật làng Kanto Nhật Bản (thế kỉ XVII - XIX), của Viện Sử học, Hà Nội, 2001, do Vũ Duy Mền chủ biên. 2. Các công trình chuyên sưu tầm và giới thiệu hương ước, chủ yếu là tập hợp các bản hương ước theo phạm vi từng tỉnh như: Ngô Đức Thịnh, Chu Thái Sơn, Nguyễn Hữu Thấu với: Luật tục Ê-đê, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996; Võ Quang Trọng, Phạm Quỳnh Phương giới thiệu về: Hương ước Hà Tĩnh, Sở Văn hóa - Thông tin Hà Tĩnh, 1996; cuốn: Hương ước Nghệ An, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998, do Ninh Viết Giao chủ biên; Hương ước Thái Bình, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2000, do Nguyễn Thanh biên soạn. 3. Các luận án, luận văn, khóa luận về hương ước như: Luận án Phó tiến sĩ Lịch sử năm 1996 của Bùi Xuân Đính với đề tài: Về một số hương ước làng Việt ở đồng bằng Bắc Bộ, đã trình bày những nội dung cơ bản, vai trò và tác động của hương ước trong quản lí làng xã; Luận án Tiến sĩ Luật học năm 2003 của Nguyễn Huy Tính với đề tài: Hương ước mới - một phương tiện góp phần quản lí xã hội ở nông thôn Việt Nam hiện nay, đã phân tích những biến đổi lịch sử từ hương ước làng xã cổ truyền đến hương ước mới, khẳng định hương ước mới là phương tiện tự quản, tự điều chỉnh hữu hiệu của làng xã, có quan hệ biện chứng với pháp luật; đồng thời tác giả cũng đưa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện và thực hiện hương ước mới. Một số luận văn thạc sĩ chuyên ngành Văn hóa học đã chọn hương ước làm đối tượng nghiên cứu như: Hoàng Hoa Vinh với đề tài: Vai trò của 5
9. hương ước làng Nhất trong việc xây dựng làng văn hóa ở tỉnh Hà Nam, (Đại học Văn hóa Hà Nội, 2000; Dương Xuân Thoạn với đề tài: Hương ước với việc xây dựng làng văn hóa ở huyện Quỳnh Phụ - Thái Bình, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, 2004... Trong khóa luận tốt nghiệp của mình (2004), sinh viên Đào Thu Vân khoa Lịch sử - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã "Bước đầu tìm hiểu công cuộc bảo vệ tài nguyên môi trường của ông cha ta (qua nguồn tài liệu hương ước làng người Việt trước cách mạng tháng Tám - 1945)" Ngoài các công trình nghiên cứu trực tiếp về hương ước nêu trên, rất nhiều công trình khoa học nghiên cứu trực tiếp làng xã, gián tiếp về mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước đã được xuất bản. Một số tác giả đề cập đến hương ước trong mối quan hệ với phong tục làng xã như: Ngô Tất Tố với hai thiên phóng sự: Việc làng, Nxb Mai Lĩnh, Hà Nội, 1937 và Tập án cái đình, Nxb Văn họ, Hà Nội, 1977, tập trung phê phán những thói hư tật xấu, những hủ tục lạc hậu - một lực cản kéo lùi sự phát triển của các vùng thôn quê; Phan Kế Bính với Việt Nam phong tục, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1990; Lệ làng Việt Nam, Nxb Hà Nội, 1999, của Hồ Đức Thọ bàn về những tập tục, lệ làng... Trong khi tìm hiểu về cơ cấu tổ chức làng xã nhiều nhà sử học cũng đã sử dụng hương ước như một nguồn tư liệu đáng tin cậy nhất: Xã thôn Việt Nam, Nxb Văn Sử Địa, Hà Nội, 1959, của Nguyễn Hồng Phong; Trần Từ với Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1984; Phan Đại Doãn - Nguyễn Quang Ngọc: Kinh nghiệm tổ chức quản lý nông thôn Việt Nam trong lịch sử, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994; Nguyễn Minh Đoan: Vai trò của pháp luật trong đời sống xã hội, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008, cũng đề cập đến mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước ở Việt Nam và rất nhiều các công trình khác nữa. Như vậy, vấn đề về pháp luật, về hương ước của nước ta đã được nghiên cứu trên nhiều bình diện khác nhau. Song, cho đến thời điểm này vẫn chưa có 6
10. một công trình nào nghiên cứu một cách trực tiếp, cụ thể về mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay theo hướng giải quyết triệt để cả vấn đề về lý luận cũng như thực tiễn mối quan hệ này. Với luận văn của mình, tôi mong được đóng góp công sức vào việc nghiên cứu mối quan hệ nêu trên được thấu đáo hơn, mang lại những giá trị thiết thực trong việc nâng cao chất lượng của những công cụ điều chỉnh xã hội. 3. Nhiệm vụ của đề tài Phân tích một cách khoa học và hệ thống về mặt lý luận mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước. Sưu tầm, tập hợp các bản hương ước mới (có đối chiếu với các bản hương ước cổ) phân tích luận giải mối quan hệ của chúng với pháp luật trong quản lý xã hội. Trên cơ sở đó nghiên cứu làm rõ các giá trị văn hóa và lịch sử của hương ước, đồng thời, chỉ ra những điểm cần phát huy, hoàn thiện mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu + Đối tượng nghiên cứu. Đề tài tập trung nghiên cứu mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trên cơ sở phân tích vị trí, vai trò, thực trạng, những ưu khuyết điểm của pháp luật và hương ước trong việc thực hiện vai trò điều chỉnh các mối quan hệ xã hội ở Việt Nam hiện nay. + Phạm vi nghiên cứu. Về không gian: tập trung nghiên cứu về hương ước của các làng xã nông thôn Việt Nam trên cả ba miền Bắc, Trung, Nam. Về thời gian: đánh giá thực trạng mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước trong quản lý xã hội tập trung vào giai đoạn từ năm 1986 đến nay. 5. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu + Nguồn tư liệu. Chúng tôi coi các văn bản pháp luật đang còn hiệu lực và các bản hương ước mới là nguồn tư liệu đáng tin cậy nhất, bên cạnh đó 7