Luận văn Lễ hội truyền thống đối với đời sống người dân huyện Đông Anh, Thành phố Hà Nội hiện nay

Nội dung tài liệu: Luận văn Lễ hội truyền thống đối với đời sống người dân huyện Đông Anh, Thành phố Hà Nội hiện nay

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHAÂN VĂN --------------------------------- LÊ THỊ MỸ KIM LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG NGƢỜI DÂN HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2019 0
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------- LÊ THỊ MỸ KIM LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG NGƢỜI DÂN HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI HIỆN NAY Chuyên ngành: Tôn giáo học Mã số : 60 22 03 09 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG: NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THANH XUÂN PGS.TS. TRẦN THỊ KIM OANH HÀ NỘI - 2019 0
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học trong luận văn chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Lê Thị Mỹ Kim 1
4. LỜI CẢM ƠN Tác giả xin trân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo trong Bộ môn Tôn giáo học đã giảng dạy, trang bị kiến thức giúp tác giả nắm vững những vấn đề lý luận và phương pháp luận để hoàn thành tốt luận văn này. Đặc biệt, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Trần Thị Kim Oanh – người thầy đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tác giả trong suốt quá trình làm luận văn. Con xin đê đầu đảnh lễ và tri ân chư tôn Hòa Thượng, chư Thượng tọa lãnh đạo Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã quan tâm, tạo nhiều thuận duyên cho con trong suốt quá trình học tập, bên cạnh đó nhờ sự động viên và trợ duyên quý báu của gia đình cũng như đàn na thí chủ. Kính chúc Chư Liệt vị pháp thể khinh an, đạo lộ tấn pháp, chúng sinh dị độ, Phật đạo viên thành! Xin trân thành cảm ơn! Tác giả Lê Thị Mỹ Kim 2
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ ĐIỀU KIỆN KINH TẾ, XÃ HỘI, VĂN HÓA VÀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI .............................................. 9 1.1. Khái quát chung về điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa của huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ..................................................................... 9 1.1.1. Điều kiện kinh tế, xã hội của huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội .. 9 1.1.2. Đời sống văn hóa của người dân huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ...................................................................................................... 14 1.2. Lý luận chung về lễ hội truyền thống của huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội .................................................................................................. 18 1.2.1. Khái niệm và cách phân loại lễ hội ................................................ 18 1.2.2. Hệ thống các lễ hội truyền thống của huyện Đông Anh ................ 22 1.2.3. Đặc trưng lễ hội truyền thống của huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ...................................................................................................... 23 1.2.4. Một số lễ hội truyền thống tiêu biểu .............................................. 26 Tiểu kết chƣơng 1 ...................................................................................... 33 Chương 2. VAI TRÕ CỦA LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG NGƯỜI DÂN VÀ XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI CỦA LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI ............................. 35 2.1. Vai trò của lễ hội truyền thống đối với đời sống ngƣời dân huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ................................................................... 35 2.1.1. Vai trò của lễ hội truyền thống đối với đời sống tinh thần của người dân huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội. ................................................ 35 2.1.2. Vai trò của lễ hội truyền thống đối với đời sống vật chất của người dân huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ................................................. 49 3
6. 2.2. Xu hƣớng biến đổi của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội .................................................................................................. 53 2.2.1. Cơ sở dự báo xu hướng biến đổi của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội. ................................................................. 53 2.2.2. Các xu hướng biến đổi cụ thể của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội trong thời gian tới .............................................. 59 Tiểu kết chƣơng 2. ..................................................................................... 61 Chương 3. VẤN ĐỀ BẢO TỒN, PHÁT HUY VAI TRÕ, GIÁ TRỊ CỦA LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI HIỆN NAY ...................................................................................................... 63 3.1. Đánh giá công tác bảo tồn, phát huy vai trò, giá trị của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội giai đoạn hiện nay 63 3.1.1. Những thành tựu đạt được trong công tác bảo tồn, phát huy vai trò, giá trị của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội giai đoạn hiện nay ............................................................................................ 63 3.1.2. Những vấn đề còn tồn tại trong công tác bảo tồn, phát huy vai trò, giá trị của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội giai đoạn hiện nay ................................................................................... 68 3.2. Các khuyến nghị nhằm nâng cao hơn nữa hiệu quả công tác bảo tồn, phát huy vai trò, giá trị của lễ hội truyền thống huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội giai đoạn hiện nay ...................................................... 70 3.2.1. Khuyến nghị đối với các cơ quan chức năng huyện Đông Anh . 70 3.2.2. Khuyến nghị đối với người dân huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ............................................................................................................ 75 Tiểu kết chƣơng 3 ...................................................................................... 77 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 79 PHỤ LỤC 4
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong bối cảnh hiện nay, khi thế giới đang trong thời đại của sự hội nhập mạnh mẽ, của sự kết nối toàn cầu, vấn đề bản sắc văn hóa được coi là “chìa khóa” để các quốc gia, dân tộc trên thế giới bước vào “thế giới phẳng” mà vẫn tự tin “không đánh mất chính mình”, để “hòa nhập chứ không hòa tan”. Việt Nam là một quốc gia đã có bề dày văn hóa hàng nghìn năm lịch sử. Bề dày văn hóa đó đã tạo nên cốt cách Việt Nam, linh hồn Việt Nam, sự trường tồn của Việt Nam trước những bão táp phong ba của lịch sử, trước những cuộc xâm lăng văn hóa dai dẳng của các nền văn hóa khác. Tiếp nối lịch sử đó, việc gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam trong bối cảnh hiện nay mang ý nghĩa hết sức quan trọng. Huyện Đông Anh là một huyện ngoại thành của thành phố Hà Nội, có vị trí chiến lược quan trọng không chỉ về vị trí địa lý mà còn là sự tổng hòa của các yếu tố tự nhiên và đặc trưng văn hóa riêng biệt đã tạo ra vị thế đặc biệt của vùng đất này. Vì những yếu tố đó, trong lịch sử, Đông Anh đã từng hai lần được chọn là kinh đô của nước Việt: lần một là Kinh đô Cổ Loa thời An Dương Vương và lần hai là sau khi Ngô Quyền đánh tan quân xâm lược Nam Hán trên dòng sông Bạch Đằng huyền thoại. “Khắc họa những nét lịch sử trên cho phép chúng ta tự hào vì Đông Anh là vùng đất có bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa. Nơi đây những giá trị văn hóa lớn của dân tộc đã được kết tinh trong sự kiện sáng tạo nên một công trình vĩ đại: Cổ Loa - Kinh thành, Quân thành, Thị thành đầu tiên của dân tộc, mở cơ đồ cho Nhà nước Âu Lạc, thúc đẩy nền văn hóa Đông Sơn, nền văn minh lúa nước Việt Nam phát triển đến đỉnh cao” [17, tr.15]. Và “Kết quả các cuộc khai quật khảo cổ học cho thấy, trên vùng đất này đã tồn tại nhiều 1
8. lớp văn hóa nối tiếp nhau, từ thời đại đồ đồng đến thời đại đồ sắt, trên chặng đường gần 20 thế kỷ trước Công nguyên” [17, tr.13]. Vùng đất nơi đây không chỉ nổi tiếng bởi những khu di tích lịch sử nổi tiếng như: Cổ Loa, các đình, chùa, miếu mạo, những nét đẹp văn hóa như hát ca trù, múa rối nước, mà nơi đây còn nổi tiếng bởi những lễ hội truyền thống độc đáo, chứa đựng nhiều giá trị văn hóa. Trong bối cảnh hội nhập như hiện nay, các lễ hội truyền thống có ý nghĩa văn hóa vô cùng sâu sắc: là nơi chứa đựng các giá trị, tinh túy, độc đáo. Là sự khẳng định bản sắc văn hóa của vùng. Huyện Đông Anh với vai trò sứ mệnh của mình, đang trong quá trình đô thị hóa mạnh mẽ, gây ra nhiều biến đổi về mọi mặt, chính vì vậy, các lễ hội truyền thống huyện Đông Anh có vai trò quan trọng đối với đời sống người dân trên cả hai phương diện đời sống vật chất và đời sống tinh thần. Chính vì vậy, phát huy vai trò, giá trị của lễ hội truyền thống trong bối cảnh hiện nay là việc làm cần thiết và có ý nghĩa. Là một người con đang sống trên mảnh đất Đông Anh giàu truyền thống, được hưởng thụ nhiều giá trị văn hóa của mảnh đất lịch sử ngàn năm, tôi thực sự yêu mảnh đất và con người nơi đây, và tôi đặc biệt ấn tượng sâu sắc với các lễ hội truyền thống của mảnh đất này. Hơn nữa với vai trò là một người tu hành Phật giáo, tôi có dịp được tham gia, trải nghiệm với vai trò của người thực hiện nghi lễ trong các lễ hội truyền thống đó bởi Phật giáo với văn hóa truyền thống Việt Nam từ lâu đã hòa quyện như những người bạn tri kỷ. Mỗi lần cùng nhân dân nô nức chuẩn bị cho lễ hội, hòa mình vào không khí linh thiêng nhưng vô cùng náo nhiệt của mỗi lễ hội, trong tôi lại dấy lên những cảm xúc khó viết thành lời, Với những lý do trên đây, tôi lựa chọn đề tài "Lễ hội truyền thống đối với đời sống người dân huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội hiện nay" làm đề 2
9. tài nghiên cứu cho luận văn của mình. Hy vọng nghiên cứu này với việc chỉ ra những vai trò, giá trị của lễ hội truyền thống ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội, sẽ góp phần nhỏ vào công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa ở Đông Anh, Hà Nội nói riêng, Việt Nam nói chung hiện nay, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập văn hóa toàn cầu với những thách thức lớn, việc khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc là nhiệm vụ có ý nghĩa sống còn trong thời kỳ hội nhập văn hóa toàn cầu như hiện nay, bởi: “bản sắc văn hóa góp phần tạo nên bản lĩnh văn hóa, bản lĩnh dân tộc. Với ý nghĩa đó, bản lĩnh được coi là sức sống, sự từng trải, sự đáp trả một cách vững vàng trước những thách đố của xã hội, lịch sử của một cộng đồng, một nền văn hóa” [Xem 42]. 2. Tình hình nghiên cứu Với sự đa dạng, phong phú và đặc sắc của văn hóa lễ hội ở Việt Nam, đề tài về các lễ hội ở Việt Nam nói chung, lễ hội truyền thống Việt Nam nói riêng là đề tài thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu. Trong đó có thể kể đến: Cuốn Văn hóa làng Việt Nam qua lễ hội truyền thống của tác giả Vũ Kim Yến (biên soạn), cuốn sách gồm 3 phần, phần 1 là vài nét về lễ hội truyền thống của văn hóa Việt Nam; phần 2 là viết về một số lễ hội dân gian đặc sắc cụ thể như lễ hội Lồng tồng, lễ hội đền Hùng, hội Gióng, và cả lễ hội đền Cổ Loa – một trong những lễ hội quan trọng, tiêu biểu của huyện Đông Anh, phần thứ ba, viết về tác dụng tích cực của lễ hội và những tiêu cực nảy sinh ở các lễ hội trong dòng chảy cuộc sống hiện đại, từ đó tác giả đưa ra một số giải pháp nhằm hạn chế những tiêu cực của lễ hội hiện này để đảm bảo giá trị nhân văn sâu sắc và yếu tố tâm linh của lễ hội. Trong cuốn sách đó tác giả khẳng định: “Với tư tưởng uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ người trồng cây, ngày hội diễn ra sôi động bằng những sự tích, công trạng là dịp để con người giao lưu, trao truyền những đạo lý, tình cảm, mỹ tục và khát vọng cao 3
10. đẹp, là cầu nối giữa quá khứ với hiện tại, làm cho thế hệ hôm nay hiểu được công lao tổ tiên, thêm tự hào về truyền thống quê hương, đất nước của mình” [tr.9]. Cuốn sách Bản sắc văn hóa qua lễ hội truyền thống người Việt của tác giả Nguyễn Quang Lê. Cuốn sách là một cách tiếp cận mới của tác giả về vấn đề lễ hội truyền thống: tiếp cận theo các lớp văn hóa được hình thành và phát triển dưới tác động của sự tiếp biến, giao lưu văn hóa với các nền văn hóa khác mà lịch sử văn hóa dân tộc đã trải qua, bao gồm: lớp văn hóa bản địa; Lớp giao lưu văn hóa với Phật giáo trong bản sắc văn hóa, chính từ đó hình thành nên lễ hội chùa; Lớp văn hóa giao lưu văn hóa với đạo giáo trong bản sắc văn hóa, nền tảng hình thành nên lễ hội thờ các vị thánh Bất tử và Đức Thánh Trần; lớp giao lưu văn hóa với Nho giáo trong bản sắc hóa: thể chế hóa hệ thống nghi lễ trong lễ hội; lớp giao lưu văn hóa với tín ngưỡng Chăm trong bản sắc văn hóa người Việt. Những vấn đề cơ bản về lễ hội cũng được đề cập đến trong cuốn sách: nguồn gốc, bản chất của lễ hội, cấu trúc và nội dung của lễ hội, Việc bóc tách lớp văn hóa trong nghiên cứu lễ hội truyền thống cũng phần nào giúp chúng ta hiểu về cơ chế hình thành và tiếp thu các yếu tố văn hóa mới, ngoài văn hóa bản địa, đây là một nét bản sắc quan trọng của nền văn hóa ở mỗi dân tộc. GS. Ngô Đức Thịnh có cuốn sách Tín ngưỡng lễ hội cổ truyền Việt Nam (2019), Nxb Tri thức, cuốn sách giới thiệu khái quát về tín ngưỡng dân gian của các tộc người ở Việt Nam, một số hiện tượng văn hóa dân gian tổng thể và đặc trưng giá trị của lễ hội cổ truyền, Năm 2016, Nhà xuất bản Hồng Đức xuất bản cuốn sách Cẩm nang Lễ hội truyền thống Việt Nam của nhiều tác giả, cuốn sách tiếp cận các lễ hội truyền thống Việt Nam theo trục thời gian một năm từ mùa xuân đến mùa đông, phân chia thành bốn chương ứng với bốn mùa: Lễ hội mùa xuân, lễ hội 4