Luận văn Hoàn thiện pháp luật về báo chí ở Việt Nam hiện nay

Nội dung tài liệu: Luận văn Hoàn thiện pháp luật về báo chí ở Việt Nam hiện nay

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHÍ THỊ THANH TÂM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BÁO CHÍ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHÍ THỊ THANH TÂM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BÁO CHÍ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử nhà nƣớc và pháp luật Mã số: 62 38 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. TS. PHẠM HỒNG THÁI HÀ NỘI - 2015
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Phí Thị Thanh Tâm
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt trong luận án Danh mục biểu đồ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI .............................................................................. 6 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................ 6 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nƣớc .................................................................. 6 1.1.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới .............................................................. 12 1.1.3. Tóm lƣợc các kết quả nghiên cứu ............................................................... 15 1.1.4. Những vấn đề chƣa đƣợc giải quyết và vấn đề luận án cần làm ................. 16 1.2. Cơ sở lý thuyết và và hƣớng tiếp cận của đề tài ..................................... 17 1.2.1. Cơ sở lý thuyết ............................................................................................ 17 1.2.2. Về hƣớng tiếp cận của đề tài ....................................................................... 18 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .......................................................................................... 19 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BÁO CHÍ Ở VIỆT NAM ....................................................... 20 2.1. Tự do báo chí - lý luận và khuôn khổ pháp luật quốc tế và Việt Nam ....... 20 2.1.1. Quan niệm về báo chí, tự do báo chí ........................................................... 20 2.1.2. Quá trình hình thành và phát triển tƣ tƣởng tự do báo chí .......................... 24 2.1.3. Một số đặc điểm của thuyết tự do báo chí................................................... 30 2.1.4. Giới hạn của tự do báo chí .......................................................................... 38 2.2. Khái niệm, đặc điểm, nội dung, vai trò của pháp luật về báo chí ......... 43 2.2.1. Khái niệm pháp luật về báo chí ................................................................... 43 2.2.2. Đặc điểm của pháp luật về báo chí .............................................................. 46 2.2.3. Nội dung cơ bản của pháp luật về báo chí .................................................. 49 2.2.4. Vai trò của pháp luật về báo chí .................................................................. 54 2.3. Những tiêu chí xác định mức độ hoàn thiện pháp luật về báo chí........ 59 2.3.1. Những tiêu chí chung .................................................................................. 59
5. 2.3.2. Những tiêu chí cụ thể .................................................................................. 63 2.4. Pháp luật về báo chí ở một số nƣớc và kinh nghiệm cho Việt Nam ..... 67 2.4.1. Pháp luật về báo chí ở một số nƣớc ............................................................ 67 2.4.2. Kinh nghiệm cho Việt Nam ........................................................................ 72 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .......................................................................................... 76 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ BÁO CHÍ Ở VIỆT NAM ..... 77 3.1. Pháp luật về báo chí ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay ......................... 77 3.1.1. Pháp luật về báo chí ở Việt Nam giai đoạn 1945-1986 .............................. 77 3.1.2. Pháp luật về báo chí ở Việt Nam giai đoạn 1986 đến năm 2013 ................ 83 3.1.3. Các quy định của Hiến pháp năm 2013 liên quan đến báo chí ................... 87 3.2. Những hạn chế của hệ thống pháp luật về báo chí ở Việt Nam hiện nay ......... 90 3.2.1. Hệ thống pháp luật về báo chí tản mát, đƣợc quy định trong quá nhiều văn bản .............................................................................................. 90 3.2.2. Một số văn bản pháp luật về báo chí còn chồng chéo, mâu thuẫn .............. 91 3.2.3. Quy định trong một số văn bản pháp luật về báo chí chƣa phù hợp với thực tiễn ................................................................................................. 93 3.2.4. Pháp luật về báo chí còn chƣa kịp thời điều chỉnh một số vấn đề bức xúc của thực tiễn hoạt động báo chí ............................................................ 95 3.2.5. Một số quy định pháp luật về báo chí thiếu cụ thể ...................................... 98 3.2.6. Pháp luật về báo chí vẫn còn nhiều hạn chế so với Hiến pháp năm 2013 ........ 99 3.2.7 Thực tiễn hoạt động quản lý báo chí còn nhiều hạn chế ........................... 104 3.3. Nguyên nhân của những hạn chế ........................................................... 107 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ........................................................................................ 112 CHƢƠNG 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BÁO CHÍ Ở VIỆT NAM ............................................................................ 113 4.1. Xu hƣớng phát triển của báo chí ở Việt Nam và tính tất yếu phải hoàn thiện pháp luật về báo chí ............................................................. 113 4.1.1. Các yếu tố tác động tới phát triển của báo chí ở Việt Nam ...................... 113 4.1.2. Tính tất yếu phải hoàn thiện pháp luật về báo chí ở Việt Nam ................. 115 4.2. Quan điểm hoàn thiện pháp luật về báo chí ở Việt Nam ..................... 120 4.3. Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về báo chí ở Việt Nam ........... 126 4.3.1. Sửa đổi Luật Báo chí ................................................................................. 126 4.3.2. Sửa đổi, bổ sung, xây dựng các luật, pháp lệnh có liên quan ................... 138
6. 4.4. Các giải pháp đảm bảo thực hiện pháp luật về báo chí ....................... 141 4.4.1. Rà soát và hệ thống hóa các văn bản pháp luật về báo chí ....................... 141 4.4.2. Tăng cƣờng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực lập pháp về báo chí .............. 143 4.4.3. Cải cách bộ máy, cơ chế quản lý báo chí .................................................. 144 4.4.4. Nâng cao năng lực cán bộ lãnh đạo, quản lý cơ quan báo chí .................. 145 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 ........................................................................................ 148 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149 NHỮNG CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........................................................................................ 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 152 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 164
7. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN BTTVTT: Bộ Thông tin và Truyền thông CQBC: Cơ quan báo chí CQCQBC: Cơ quan chủ quản báo chí CQNN: Cơ quan nhà nƣớc CQQLNN: Cơ quan quản lý nhà nƣớc HNB: Hội Nhà báo LBC: Luật Báo chí NLB: Ngƣời làm báo PLVBC: Pháp luật về báo chí QRT: Quyền riêng tƣ QTDBC: Quyền tự do báo chí STTVTT: Sở Thông tin và Truyền thông TCTT: Tiếp cận thông tin UBND: Ủy ban nhân dân XHCN: Xã hội chủ nghĩa
8. DANH MỤC BIỂU ĐỒ Số hiệu biểu đồ Tên biểu đồ Trang Biểu đồ 4.1: Sự phát triển về số lƣợng các CQBC từ năm 1998 đến tháng 2/2013 116 Biểu đồ 4.2: Tăng trƣởng thuê bao Internet ở Việt Nam (Tính theo số ngƣời sử dụng) 117 Biểu đồ 4.3: Tổng số nhà báo đƣợc cấp thẻ từ năm 1998 đến tháng 2/2013 117 Biểu đồ 4.4: Số nhà báo bị thu thẻ từ năm 1998 đến tháng 2/2013 118 Biểu đồ 4.5: Tổng số vụ vi phạm và đã đƣợc xử lý về báo chí năm 1998 đến năm 2012 118
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Mức độ phát triển của báo chí là một trong những chỉ số quan trọng phản ánh tính dân chủ của một nhà nƣớc và sự bảo đảm thực hiện quyền con ngƣời, quyền công dân trong xã hội. Trong những năm qua, nền báo chí Việt Nam đã có sự phát triển mạnh mẽ, phong phú, tăng nhanh về số lƣợng và loại hình. Báo chí đã bám sát đời sống xã hội; cung cấp thông tin đa chiều, sâu sắc; tạo dƣ luận xã hội rộng lớn và góp phần phát triển kinh tế - xã hội. Đặc biệt, trên lĩnh vực chống tham nhũng, tiêu cực, quan liêu, lãng phí, các CQBC đã dũng cảm, sáng tạo, mang lại hiệu quả cao. Tuy nhiên, báo chí cũng đã bộc lộ những hạn chế, bất cập không tƣơng xứng với đổi mới trong lĩnh vực kinh tế và yêu cầu của công chúng cũng nhƣ hội nhập quốc tế. Đó là: xu hƣớng thƣơng mại hóa; xa rời tôn chỉ mục đích, đối tƣợng phục vụ; làm lộ bí mật, an ninh quốc gia. Báo chí còn chƣa đến đƣợc đông đảo nhân dân lao động ở nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa. Nhiều tờ báo đăng bài, ảnh dung tục, thiếu văn hóa, đi ngƣợc lại thuần phong mỹ tục của dân tộc ta, gây phản cảm, bức xúc trong dƣ luận xã hội. Một số nhà báo phẩm chất đạo đức nghề nghiệp yếu kém, thiếu tính chuyên nghiệp; thậm chí lợi dụng nghề nghiệp vi phạm pháp luật làm ảnh hƣởng xấu đến uy tín tờ báo và giới báo chí cả nƣớc. Những tồn tại trên bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân trong đó phần nhiều là do hệ thống văn bản pháp luật trong lĩnh vực này còn nhiều hạn chế. Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, báo chí ngày càng có vai trò to lớn và trên phƣơng diện chính trị, xã hội, đó là “quyền lực thứ tƣ”. Tuy nhiên, khuôn khổ pháp luật dƣờng nhƣ đã “chật hẹp”. Sau 15 năm thi hành LBC đã bộc lộ những hạn chế, nhiều quy định không còn phù hợp với thực tiễn. Nói một cách hình ảnh nó nhƣ một “chiếc áo quá chật” kìm hãm sự phát triển báo chí hiện nay. Rất nhiều vấn đề nhƣ: cơ chế quản lý báo chí, mô hình CQBC, báo điện tử, kinh tế báo chí, bản quyền, cải chính, bảo vệ nguồn tin, lƣu chiểu, quy hoạch đã lạc hậu, lỗi thời cần phải có sự nghiên cứu để sửa đổi kịp thời. Đồng thời, trong điều kiện bùng nổ thông tin hiện nay, khi các phƣơng tiện thông tin kỹ thuật hiện 1
10. đại ngày càng chiếm vị trí quan trọng trong đời sống xã hội, mạng xã hội ngày càng phát triển thì việc xây dựng hành lang pháp lý trong lĩnh vực báo chí cần đƣợc củng cố, tăng cƣờng và hoàn thiện mới đáp ứng đƣợc yêu cầu đặt ra. Vì vậy, hoàn thiện PLVBC trở thành nhu cầu tất yếu để cùng bƣớc bắt nhịp với sự phát triển của đất nƣớc, thế giới. Trong xã hội hiện đại, nhu cầu bảo vệ quyền cơ bản của con ngƣời, công dân càng nổi lên nhƣ thành tố bắt buộc của Nhà nƣớc pháp quyền. Hiến pháp năm 2013 đã có những sửa đổi rất quan trọng liên quan đến quyền con ngƣời, quyền tự do cơ bản của công dân. Triển khai thi hành Hiến pháp năm 2013, sớm đƣa Hiến pháp vào cuộc sống, Quốc hội, Ủy ban Thƣờng vụ Quốc hội, Chính phủ đã đƣa vào chƣơng trình xây dựng luật, pháp lệnh các luật quan trọng cần phải sớm đƣợc quan tâm triển khai, trình Quốc hội thông qua. LBC, Luật TCTT, Luật Bảo vệ bí mật nhà nƣớc là chùm các luật đƣợc ƣu tiên số một. Từ đó việc sửa đổi các đạo luật theo hƣớng phù hợp với Hiến pháp đang đƣợc đặt ra nhƣ đòi hỏi tất yếu. Sửa đổi PLVBC là tất yếu trong dòng chảy này. Quốc hội đã thông qua Nghị quyết về việc đƣa LBC vào Chƣơng trình xây dựng luật, pháp lệnh của Quốc hội, nhiệm kỳ khóa 13. LBC sẽ đƣợc Quốc hội cho ý kiến vào Kỳ họp thứ 10, cuối năm 2015 và dự kiến sẽ thông qua vào Kỳ họp đầu năm 2016. Hiện nay, các bộ, ngành liên quan đang tổ chức lấy ý kiến góp ý cho Dự thảo LBC. Vì thế, nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực tiễn để đƣa ra tiêu chí, quan điểm, yêu cầu và giải pháp hoàn thiện PLVBC nói chung, LBC nói riêng là rất cần thiết hiện nay. Đây là lĩnh vực khó và chƣa có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này, đặc biệt là nghiên cứu từ góc độ pháp luật và kết hợp đƣợc hƣớng mới theo tinh thần Hiến pháp năm 2013. Đây là một cách tiếp cận mới mang màu sắc lý luận pháp lý. Với những lý do đó, tôi lựa chọn vấn đề: "Hoàn thiện pháp luật về báo chí ở Việt Nam hiện nay" làm đề tài luận án tiến sĩ, chuyên ngành lý luận và lịch sử nhà nƣớc và pháp luật. 2