Luận văn Hiện thực chiến tranh trong miền hoang của Sương Nguyệt Minh và mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn

Nội dung tài liệu: Luận văn Hiện thực chiến tranh trong miền hoang của Sương Nguyệt Minh và mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- NGUYỄN THỊ YẾN HIỆN THỰC CHIẾN TRANH TRONG MIỀN HOANG CỦA SƢƠNG NGUYỆT MINH VÀ MÙA CHINH CHIẾN ẤY CỦA ĐOÀN TUẤN LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- NGUYỄN THỊ YẾN HIỆN THỰC CHIẾN TRANH TRONG MIỀN HOANG CỦA SƢƠNG NGUYỆT MINH VÀ MÙA CHINH CHIẾN ẤY CỦA ĐOÀN TUẤN Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam Mã số: 8229030.04 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đoàn Đức Phƣơng Hà Nội – 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những nội dung tôi trình bày trong luận văn là kết quả quá trình nghiên cứu của bản thân tôi. Trong quá trình nghiên cứu, tôi có tìm hiểu, tham khảo thành quả khoa học của các tác giả với sự trân trọng và biết ơn, nhưng những nội dung tôi nghiên cứu không trùng với kết quả nghiên cứu của tác giả khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Học viên
4. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các tập thể và cá nhân. Trước tiên, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến tất cả quý thầy cô đã và đang giảng dạy trong chương trình Cao học môn Ngữ văn Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – những người đã giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Tôi xin bày tỏ lòng tri ân sâu sắc đến PGS.TS Đoàn Đức Phương – người Thầy đã tận tâm hướng dẫn tôi trong quá trình học tập và triển khai luận văn. Sau cùng, tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập cũng như thực hiện luận văn. Do thời gian có hạn và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều nên luận văn còn nhiều thiếu sót, rất mong nhận được sự góp ý của Thầy/ Cô và các anh chị học viên. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Học viên
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Đối tượng, mục đích, phạm vi nghiên cứu .................................................... 6 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 7 5. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 7 Chƣơng 1: VĂN HỌC VỀ ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH SAU 1975 VÀ SÁNG TÁC CỦA SƢƠNG NGUYỆT MINH, ĐOÀN TUẤN 1.1. Văn học về đề tài chiến tranh sau 1975 .................................................. 8 1.1.1. Cơ sở của việc phản ánh hiện thực chiến tranh ...................................... 8 1.1.2. Hiện thực chiến tranh với những hướng tiếp cận mới .......................... 11 1.1.2.1. Hiện thực chiến trường qua góc nhìn đời tư, thế sự .......................... 11 1.1.2.2. Hiện thực chiến tranh từ góc nhìn văn hoá, tâm linh ........................ 16 1.2. Sáng tác của Sƣơng Nguyệt Minh, Đoàn Tuấn ................................... 21 1.2.1. Sáng tác của Sương Nguyệt Minh ........................................................ 21 1.2.1.1. Vài nét về Sương Nguyệt Minh ........................................................... 21 1.2.1.2. Hành trình sáng tạo ........................................................................... 22 1.2.2. Sáng tác của Đoàn Tuấn ........................................................................ 26 1.2.2.1. Vài nét về Đoàn Tuấn ......................................................................... 26 1.2.2.2. Hành trình sáng tạo ........................................................................... 27 Chƣơng 2: HIỆN THỰC CHIẾN TRANH BIÊN GIỚI TÂY NAM TRONG MIỀN HOANG VÀ MÙA CHINH CHIẾN ẤY 2.1. Bản anh hùng ca của cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ..................... 33 2.1.1. Hoàn cảnh chiến trường ........................................................................ 33 2.1.1.1. Chiến trường dữ dội, khốc liệt ........................................................... 33 2.1.1.2. Sự hi sinh, mất mát ............................................................................. 41 2.1.2. Cuộc chiến đấu vì Tổ quốc và nghĩa vụ quốc tế ................................... 45 2.1.2.1. Nghĩa vụ quốc tế thiêng liêng ............................................................ 45 2.1.2.2. Sống và chiến đấu hết mình ............................................................... 49
6. 2.2. Hình tƣợng ngƣời lính Việt Nam .......................................................... 51 2.2.1. Hình tượng người lính trong cuộc đấu tranh với kẻ thù ....................... 51 2.2.1.1. Vẻ đẹp tâm hồn, phẩm chất ................................................................ 51 2.2.1.2. Những góc khuất tâm hồn người lính ................................................ 64 2.2.2. Hình tượng người lính trở về sau chiến tranh ....................................... 70 2.3. Hình tƣợng kẻ thù .................................................................................. 73 2.3.1. Hình tượng kẻ thù với bản chất xấu xa ................................................. 73 2.3.2. Hình tượng kẻ thù trong hiện thực chiến trường .................................. 76 2.3.2.1. Những kẻ độc ác, tàn bạo ................................................................... 76 2.3.2.2. Những kẻ đê tiện, thô bỉ ..................................................................... 80 Chƣơng 3: MIỀN HOANG VÀ MÙA CHINH CHIẾN ẤY NHÌN TỪ PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .............................................................. 84 3.1.1. Khắc hoạ nhân vật qua ngoại hình ........................................................ 84 3.1.2. Ngôn ngữ nhân vật ................................................................................ 90 3.2. Ngƣời kể chuyện và điểm nhìn trần thuật ........................................... 94 3.2.1. Người kể chuyện ................................................................................... 94 3.2.2. Điểm nhìn trần thuật ............................................................................ 103 3.3. Ngôn ngữ trần thuật ............................................................................. 109 3.3.1. Ngôn ngữ có tính hiện thực ................................................................. 110 3.3.2. Ngôn ngữ dung tục, đời thường .......................................................... 114 3.3.3. Ngôn ngữ giàu chất thơ ....................................................................... 118 3.3.4. Ngôn ngữ đậm chất triết lí .................................................................. 122 3.3.5. Ngôn ngữ ma mị, ám ảnh .................................................................... 126 KẾT LUẬN .................................................................................................. 131 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 133
7. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Chiến tranh là một địa hạt văn chương khá màu mỡ, thu hút nhiều cây bút tài năng. Trong chiến tranh chống Pháp, chống Mỹ, chúng ta đã thấy một số lượng tác phẩm hùng hậu, mang chiều sâu về nội dung. Văn học đã làm tròn sứ mệnh thiêng liêng của mình trở thành vũ khí đắc lực trong cuộc chiến với kẻ thù. Phần lớn các tác phẩm đã phản chiếu trung thành những năm tháng hào hùng của dân tộc, xây dựng những hình tượng đẹp đẽ về đất nước và nhân dân anh hùng. Khi hoà bình lập lại, văn học viết về chiến tranh vẫn có một chỗ đứng riêng với những cách tân về tư duy nghệ thuật. Đất nước bước vào thời bình, các nhà văn đã có một độ lùi nhất định để nhìn nhận chiến tranh một cách bình tĩnh hơn, sâu lắng hơn và phản ánh vấn đề toàn diện hơn. Các tác phẩm viết về chiến tranh ở thời kì này đã có những tìm tòi, đổi mới về nội dung tư tưởng, quan niệm về thể loại và đổi mới về “kĩ thuật”, có những đóng góp quan trọng vào công cuộc đổi mới văn học nước nhà. Chính vì vậy, những năm gần đây, văn chương viết về đề tài chiến tranh có khá nhiều thành tựu, là khu vực đặc biệt thú vị và đầy hứa hẹn, bắt kịp với trình độ của văn học đương đại trên thế giới. Cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ở vùng biên giới Tây Nam (1975 – 1979) có ý nghĩa lịch sử quan trọng. Mỗi người lính ra trận không chỉ có nhiệm vụ bảo vệ biên giới của Tổ quốc mà còn gánh trên vai nghĩa vụ quốc tế cao cả. Thế nhưng, trong cuộc chiến ấy, bao nhiêu người lính đã ngã xuống, bao nhiêu những đau thương vây bủa ngay cả khi những người còn sống được trở về. Hiện thực ấy đã được thể hiện một cách chân thực qua văn học, dù mới chỉ là một “mảnh đất nhỏ” với những tác phẩm như Dòng sông Xô Nét của Nguyễn Trí Huân, Không phải trò đùa của Khuất Quang Thuỵ, Khoảng rừng có những ngôi sao và Ngôi chùa ở Pratthana của Văn Lê, Bên dòng sông mê của Bùi Thanh Minh, Mùa xa nhà của Nguyễn Thành Nhân, Hồi ức lính của Vũ Công Chiến, Có thể thấy, chiến tranh biên giới Tây Nam đã lùi xa hơn 40 năm, nhưng những kí ức về cuộc chiến đấu vì nhiệm vụ quốc tế cao cả ấy vẫn còn là nỗi trăn trở của nhiều cây bút hiện đại. Một số tác phẩm viết về chiến tranh ra đời như một “món nợ” với đồng đội, với những 1
8. người đã ngã xuống. Món nợ văn chương được các nhà văn bù lấp bằng những tác phẩm có “tâm” và có “tầm” với lối tư duy nghệ thuật hiện đại. Miền hoang của Sương Nguyệt Minh và Mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn là những tác phẩm như thế. Chân thực, sâu sắc, toàn diện, thấm thía, cảm xúc, hai tác giả không chỉ mang đến cái nhìn về hiện thực chiến tranh, mà hơn hết mỗi trang văn đều được hình thành từ cái tâm và lương tri của người lính - những lính hoàn thành nhiệm vụ thiêng liêng từ chiến trường K năm ấy và bây giờ, họ dành những trang văn đẹp đẽ nhất viết về đồng đội mình, về chiến tranh, từ cái nhìn của một người trong cuộc. Sương Nguyệt Minh và Đoàn Tuấn là hai cây bút tài năng của văn học Việt Nam hiện đại. Họ viết văn bằng ý thức nghề nghiệp của mình. Nhưng điều đặc biệt họ từng là người lính, họ từng trực tiếp tham gia chiến đấu, họ từng dấn thân trên chiến trường nước bạn, gánh trên vai nhiệm vụ chiến đấu thiêng liêng. Họ cầm bút cũng là khi “Hàng vạn đồng đội của họ đã chết để họ được sống và kể lại câu chuyện của thế hệ mình”, họ là những người “được chọn” để viết về đồng đội của mình và viết để “trả nợ” đồng đội. 40 năm qua đi, những kí ức về chiến tranh, về đồng đội vẫn vẹn nguyên và thôi thúc những người lính – nhà văn ấy cầm bút trong một thực tại hoàn toàn khác. Tài năng, lương tri của người lính kết hợp với những cách tân mới mẻ về nghệ thuật đã giúp Sương Nguyệt Minh và Đoàn Tuấn viết một cách chân thực nhất, thấm thía nhất về chiến tranh biên giới Tây Nam. Nghiên cứu, tìm hiểu chủ đề chiến tranh trong hai tác phẩm Miền hoang của Sương Nguyệt Minh và Mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn, một mặt khai thác những mảng hiện thực đa bộn, nhiều chiều về chiến tranh biên giới Tây Nam nói riêng và đề tài chiến tranh nói chung, mặt khác thấy được sự độc đáo, mới lạ trong những cách tân nghệ thuật, những “kĩ thuật” khai thác hiện thực chiến tranh rất hiệu quả của Sương Nguyệt Minh và Đoàn Tuấn. Qua đó khẳng định sự phát triển của văn học chiến tranh với những cách tân đáng chú ý, bắt kịp với trình độ đương đại của văn học thế giới. Đó là lí do chúng tôi lựa chọn đề tài “Hiện thực chiến tranh trong Miền hoang của Sƣơng Nguyệt Minh và Mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn” để thực hiện. 2
9. 2. Lịch sử vấn đề Miền hoang ra mắt bạn đọc vào năm 2014, sau đó được Nhà xuất bản Trẻ in thành sách cùng tên. Đây là cuốn tiểu thuyết đầu tiên của tác giả. Cuốn tiểu thuyết đoạt giải Sách hay năm 2015 và được nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học, nhà văn, nhà báo quan tâm giới thiệu, phân tích, bình luận. Trong buổi toạ đàm Nhà văn Sương Nguyệt Minh với tiểu thuyết „Miền hoang‟ được tổ chức vào ngày 17/12/2014 tại Đại học Văn hoá Hà Nội, nhiều nhà nghiên cứu phê bình đã bày tỏ ý kiến nhận định về tiểu thuyết Miền hoang của Sương Nguyệt Minh. Nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên nhận định Miền hoang là cuốn tiểu thuyết được viết tâm huyết, công phu, độc đáo về cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới Tây Nam và cuộc chiến ở chiến trường Campuchia Cuộc chiến Miền hoang là cuộc chiến giữa văn minh và bạo tàn, chỉ có cuộc lạc rừng loanh quanh của 4 người mà viết được hơn 600 trang, đọc vẫn bất ngờ, cuốn hút, hấp dẫn. Nguyễn Văn Thọ đánh giá cao sự “khôn ngoan” của tác giả Miền hoang trong việc lựa chọn ngôi kể, quy chiếu được nhiều góc nhìn, điểm nhìn, nhờ đó nội dung câu chuyện được kể thoải mái hơn, thật hơn, khách quan hơn. Đỗ Bích Thuý cũng nhận xét thấu đáo về tác phẩm Miền hoang. Theo nhà văn, sở trường giỏi nhất về truyện ngắn của Sương Nguyệt Minh lại một lần nữa được thể hiện trong tác phẩm, đặc biệt là các chi tiết. Chi tiết trong Miền hoang kĩ lưỡng, sắc nét, và chị cho rằng, với Miền hoang, Sương Nguyệt Minh thêm một lần nữa khẳng định tên tuổi ở thể loại tiểu thuyết. Đặc biệt, nhà phê bình Lã Nguyên có bài biết công phu về tác phẩm Miền hoang của Sương Nguyệt Minh. Trong đó, ông đánh giá cao tác giả, tác phẩm:“Đặt bên cạnh những tập truyện ngắn trước kia của ông, thấy „Miền hoang‟ vẫn nằm trong văn mạch của một cây bút đã định hình phong cách”; “Tôi cho rằng điểm mới lạ, độc sáng trong thiên tiểu thuyết này là nghệ thuật chuyển đổi điểm nhìn trần thuật”; “Sẽ không tìm thấy trong văn xuôi Việt Nam hiện nay một tiểu thuyết thứ hai có hệ thống nhân vật người kể chuyện được dụng công xây dựng như vậy” [55]. Còn Lê Minh Quốc, nhà văn, nhà thơ, đồng đội của Sương Nguyệt Minh thời ở chiến trường K đã dành những lời chia sẻ: “Miền hoang của nhà văn Sương Nguyệt Minh là cuốn tiểu thuyết viết chân thành. Sự việc tàn khốc, bi thảm và hào hùng từ chất liệu vốn có. Hãy đọc. Nên đọc” [70]. 3
10. Nhà văn Đỗ Tiến Thuỵ đánh giá cao nghệ thuật tự sự của Miền hoang khi cho rằng, tuy là lần đầu tiên viết tiểu thuyết nhưng Sương Nguyệt Minh đã trổ hết những “ngón nghề” về thể loại. Cả nhà văn Đỗ Tiến Thuỵ và nhà phê bình Nguyễn Chí Hoan đều cho rằng tác giả Miền hoang “khôn ngoan” khi dùng những bản tin thông tấn ngắn gọn làm đề từ như một sự hỗn dung thể loại: văn chương - báo chí, tiểu thuyết tư liệu - tiểu thuyết phiêu lưu; bản thân những bản tin đã có sức khơi tạo được không khí, bối cảnh của sự kiện, tiết kiệm được công sức của nhà văn. Nhà báo Việt Quỳnh (báo Thể thao Văn hoá) trong bài viết Nhà văn Sương Nguyệt Minh: Tiểu thuyết từ ám ảnh của người lính lạc rừng cho rằng: “Cảm hứng để viết cuốn tiểu thuyết định mệnh này, có lẽ bắt nguồn từ những ám ảnh ký ức của nhà văn, khi từng là „người lính lạc rừng lang thang đói khát, mặt quắt như ngón tay chéo ở những cánh rừng Campuchia‟ như tác giả đã chia sẻ. Những mảnh vụn còn sót lại trong trí nhớ lúc thể hiện, lúc mờ nhạt qua từng trang viết tạo nên một thế giới nội tâm đầy ấm ức. Trải nghiệm lạ thường trong dòng chảy cảm giác và cảm xúc được kể lại bằng chất văn mềm mại, bình dị, pha cả trong sáng ngây thơ” [74]. Có thể nói, khi ra đời tiểu thuyết Miền hoang của Sương Nguyệt Minh nhận được khá nhiều ý kiến của các nhà phê bình, nghiên cứu văn học. Qua đó người đọc dần dần khám phá những nét đặc sắc trong tác phẩm của Sương Nguyệt Minh nói chung và tiểu thuyết Miền hoang nói riêng. Mùa chinh chiến ấy là cuốn sách đầu tay của Đoàn Tuấn. Ngày 22/7/2017, hơn 330 cựu binh thuộc thuộc tiểu đoàn 8, Trung đoàn 29, Sư đoàn 307 tham gia chiến đấu trên chiến trường Campuchia đã có buổi gặp mặt kỉ niệm 40 năm ngày nhập ngũ tại Đà Nẵng. Cũng trong dịp này, nhà văn Đoàn Tuấn đã ra mắt và tặng hơn 300 cuốn sách Mùa chinh chiến ấy cho đồng đội mình. Trong lời đề tựa ra mắt cuốn sách Mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn, Xuân Thân đã trích dẫn lời nhận xét của nhà thơ - nhà báo Lê Minh Quốc, cựu binh Đại đội 7, Tiểu đoàn 8, Trung đoàn 29, Sư 307: “Với tư cách người lính từng cầm súng chiến đấu và sống những năm tháng thanh xuân thơ dại trên quê hương Chùa Tháp, tôi dám nói rằng hồi ức chiến binh Mùa chinh chiến ấy của Đoàn Tuấn là một trong những tập bút ký xuất sắc nhất, có vị trí quan trọng trong các tác phẩm viết về chiến sĩ quân 4