Luận văn Hệ thống tước vị thời Lê Sơ

Nội dung tài liệu: Luận văn Hệ thống tước vị thời Lê Sơ

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Phạm Hoàng Mạnh Hà HỆ THỐNG TƯỚC VỊ THỜI LÊ SƠ LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Hà Nội, 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Phạm Hoàng Mạnh Hà HỆ THỐNG TƯỚC VỊ THỜI LÊ SƠ Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 62 22 03 13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. Đinh Khắc Thuân XÁC NHẬN NCS ĐÃ CHỈNH SỬA THEO QUYẾT NGHỊ CỦA HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ LUẬN ÁN Chủ tịch hội đồng đánh giá Người hướng dẫn khoa học Luận án Tiến sĩ GS.TSKH. Vũ Minh Giang GS.TS. Đinh Khắc Thuân Hà Nội, 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Mọi sự giúp đỡ, hướng dẫn khoa học cho luận án đều đã được các tác giả và các cơ sở giáo dục đồng ý cho phép. Hà Nội, ngày 20 tháng 10 năm 2020 Tác giả luận án Phạm Hoàng Mạnh Hà
4. LỜI CẢM ƠN Chúng tôi muốn gửi lời tri ân sâu sắc tới GS.TS. Đinh Khắc Thuân - giảng viên hướng dẫn - người đã tận tình giúp đỡ, chỉ bảo và không ngừng động viên, khích lệ để tôi hoàn thành Luận án này! Tác giả Luận án cũng muốn nói lời cảm ơn tới các giảng viên Bộ môn Lịch sử Việt Nam Cổ - Trung đại, thầy/cô giáo Khoa Lịch sử, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, đã liên tục có những góp ý xác đáng về mặt học thuật. Bên cạnh đó, chúng tôi còn nhận được sự giúp đỡ, tạo điều kiện từ Ban Giám đốc, Ban quản lý phòng Nghiên cứu - Sưu tầm, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia; các anh, chị: TS. Trương Đắc Chiến, ThS. Bùi Thu Loan cùng rất nhiều các nhà nghiên cứu lớp trước cũng như gia đình, bạn bè, đồng nghiệp. Luận án không thể hoàn thành nếu thiếu những sự quan tâm, trợ giúp ấy. Xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành nhất! Tác giả luận án Phạm Hoàng Mạnh Hà
5. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC ......................................................................................................... 1 DANH MỤC LƢỢC ĐỒ, BẢNG BIỂU ...........................................................4 MỞ ĐẦU ...........................................................................................................5 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................5 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................6 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................ 10 5. Đóng góp của Luận án ............................................................................ 11 6. Bố cục của Luận án ................................................................................. 12 Chƣơng 1. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ VÀ NGUỒN TƢ LIỆU ................................ 13 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ....................................................................13 1.1.1. Các nghiên cứu về thiết chế chính trị và quan chế Lê Sơ ............ 13 1.1.2. Các nghiên cứu về tước vị và tước chế ......................................... 18 1.1.3. Đóng góp của các nghiên cứu trước Luận án và những vấn đề cần tiếp tục thảo luận ............................................................................. 24 1.2. Nguồn tƣ liệu phục vụ Luận án ............................................................26 1.2.1. Tư liệu tiếng Việt .......................................................................... 26 Các bộ sử, chí ......................................................................................... 26 Các văn bản điển chế và pháp luật ......................................................... 31 Tư liệu văn bia ........................................................................................ 34 Tư liệu bản đồ ......................................................................................... 36 Các tư liệu khác (sắc phong, di tích, tài liệu truyền ngôn) .................... 38 1.2.2. Tư liệu tiếng nước ngoài ............................................................... 39 1.2.3. Những băn khoăn về tư liệu .......................................................... 40 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 42 1
6. Chƣơng 2. CƠ SỞ HÌNH THÀNH VÀ HỆ THỐNG TƢỚC VỊ THỜI LÊ SƠ ................................................................................................... 43 2.1. Cơ sở hình thành ...................................................................................43 2.1.1. Khái niệm tước vị và quá trình biến đổi nội hàm khái niệm ........ 43 2.1.2. Tước chế Đại Việt trước thời Lê Sơ...............................................51 2.2. Hệ thống tƣớc vị thời Lê Sơ .................................................................57 2.2.1. Thời Lê Thái Tổ ............................................................................ 57 2.2.2. Thời Lê Thái Tông - Lê Nhân Tông - Lê Nghi Dân ...................... 70 2.2.3. Thời Lê Thánh Tông ..................................................................... 71 2.2.4. Thời sau Lê Thánh Tông ............................................................... 82 2.3. Tƣớc chế Lê Sơ trong tƣơng quan đồng đại và lịch đại .......................83 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 88 Chƣơng 3. ĐÃI NGỘ THỤ HƢỞNG VÀ ĐẶC QUYỀN CỦA QUÝ TỘC, ĐẠI THẦN PHONG TƢỚC THỜI LÊ SƠ .................................................... 90 3.1. Đãi ngộ vật chất ....................................................................................90 3.1.1. Tiêu chuẩn thực ấp ....................................................................... 93 3.1.2. Tuế bổng thường niên ................................................................... 94 3.1.3. Ruộng đất và các đãi ngộ khác ..................................................... 97 3.2. Quyền lợi chính trị - xã hội .................................................................100 3.2.1. Địa vị cao trong bộ máy chính quyền ......................................... 100 3.2.2. Ưu đãi cho trực hệ bề dưới ......................................................... 102 3.3. Các đặc quyền của Vƣơng - Công, Đại thần ......................................105 3.3.1. Cơ chế địa chủ truyền đời ........................................................... 105 3.3.2. Chế độ quý tộc suốt đời .............................................................. 107 3.3.3. Các đặc quyền trong tư pháp ..................................................... 109 3.4. Vinh phong cho huyết thống trực hệ ..................................................111 3.4.1. Lệ ấm phong ............................................................................... 111 3.4.2. Lệ truy phong .............................................................................. 115 3.4.3. Giải pháp cân bằng quyền lực giữa quý tộc với quan lại .......... 117 2
7. 3.5. Các quy định, đãi ngộ khác.................................................................119 3.5.1. Về triều phục ............................................................................... 119 3.5.2. Quy định về kiệu võng, nghi trượng ........................................... 120 3.5.3. Danh xưng và thể thức tâu bẩm .................................................. 123 3.5.4. Quy định về tang chế .................................................................. 124 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 125 Chƣơng 4. ĐẶC ĐIỂM, TÍNH CHẤT VÀ VAI TRÒ CỦA TƢỚC VỊ THỜI LÊ SƠ ............................................................................................................ 127 4.1. Đặc điểm .............................................................................................127 4.1.1. Mối quan hệ giữa “tước vị” và “chức quan” ............................ 127 4.1.2. Đặc trưng hư phong và nguyên lý “đất phong ảo” .................... 130 4.2. Tính chất .............................................................................................136 4.2.1. Tính liên kết dòng họ .................................................................. 136 4.2.2. Tính tôn quân quyền ................................................................... 143 4.3. Vai trò của tƣớc vị ..............................................................................149 4.3.1. Xác lập mối quan hệ quân - thần bất biến .................................. 149 4.3.2. Hình thành cơ chế cấp bậc hành chính “tước bản vị” .............. 150 4.3.3. Phân lập một tầng lớp quý tộc trong xã hội ............................... 159 4.3.4. Từ định chế phong tước, bàn về hình thái nhà nước Lê Sơ ........ 162 4.3.5. Tính ưu việt và hạn chế của cơ chế phong tước ......................... 166 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................ 170 KẾT LUẬN ................................................................................................... 171 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 177 PHỤ LỤC...................................................................................................... 187 3
8. DANH MỤC LƢỢC ĐỒ, BẢNG BIỂU TT Ký hiệu Tên bảng Trang Chƣơng 2 Công thần vong trận phong tƣớc trong khởi nghĩa 1 Bảng 2.1 57 Lam Sơn 2 Bảng 2.2 Cách hiểu khái niệm Trí tự qua các nguồn tƣ liệu 62 Đối chiếu “cửu đẳng tƣớc hầu” năm Thuận Thiên 3 Bảng 2.3 65 thứ nhất Danh tính, tƣớc phong của 35 công thần thời vua 4 Bảng 2.4 66 Lê Thái Tổ 5 Sơ đồ 2.5 Hệ thống tƣớc vị dƣới thời vua Lê Thái tổ 69 6 Sơ đồ 2.6 Hệ thống tƣớc vị dƣới thời vua Lê Thánh Tông 78 7 Bảng 2.7 Định chế phong Vương tước qua các thời kỳ 87 Chƣơng 3 Biểu đồ 3. 1: So sánh đãi ngộ trong bộ máy chính quyền 8 Biểu đồ 3.1 92 Lê Sơ 9 Bảng 3.2 Lƣơng bổng hàng năm cho hoàng tộc (năm 1477) 95 Tuế bổng cho quan lại thời Lê Sơ năm Hồng Đức 10 Bảng 3.3 96 thứ tám 11 Bảng 3.4 Quy định ruộng đất cho Hoàng tộc nhà Lê Sơ năm 1477 97 12 Biểu đồ 3.5 Đãi ngộ điền - thổ cho đại thần phong tƣớc thời Lê Sơ 98 13 Bảng 3.6 Quy định ruộng đất cho Hoàng tộc nhà Lê Sơ năm 1477 99 14 Bảng 3.7 Truy phong quan lại thời Lê Thánh Tông 116 12 Bảng 3.8 Quy định mộ địa cho quan lại năm Hồng Đức thứ chín 125 Chƣơng 4 13 Biểu đồ 4.1 So sánh số lƣợng thực ấp của vƣơng tƣớc thời Lê Sơ 132 Tỉ lệ điền - thổ thế nghiệp trong tổng số ruộng đất của 14 Biểu đồ 4.2 148 Thân vƣơng nhà Lê Sơ 15 Bảng 4.3 Các tiêu chí phân cấp chính quyền thời Lê Sơ 152 16 Bảng 4.4 Đãi ngộ theo quan phẩm cho hai ban văn - võ nội nhiệm 154 17 Bảng 4.5 Đãi ngộ theo quan phẩm áp dụng cho huân thần, tản quan 156 4
9. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ xƣa tới nay, nhân sự tham gia các cấp chính quyền luôn là vấn đề cần thiết và rất quan trọng, đƣợc xem là “xƣơng sống” của mỗi nhà nƣớc. Bởi vậy, nhà cầm quyền, song song với việc xác lập địa vị thống trị luôn dành nhiều quan tâm đến công tác tuyển chọn, sử dụng và đãi ngộ quan chức. Thời Lê Sơ (1428 - 1527) là một giai đoạn quan trọng trong lịch sử Đại Việt. Một thế kỷ từ tạo lập đến suy vi, Vƣơng triều này đã có thời điểm phát triển đến đỉnh cao mà một trong những tiền đề tạo nên “thời thịnh trị Hồng Đức” chính là chế độ đào tạo, tuyển dụng quan chức khoa học, chuẩn mực. Song song với việc kiện toàn bộ máy chính quyền các cấp, nhà Lê Sơ đã chế đặt và không ngừng hoàn thiện hệ thống tƣớc vị, ban phong cho tông thất, đại thần - những cá nhân có vai trò rất trọng yếu trong hệ thống chính trị nhƣng không phải trải qua quy cách tuyển bổ thông thƣờng (phi quy trình, bất nguyên tắc). Hệ thống tƣớc vị thời Lê Sơ là sản phẩm của sự kế thừa, phát triển từ các triều đại Quân chủ Đại Việt thời kỳ trƣớc, đồng thời có sự ảnh hƣởng, du nhập trực tiếp từ tƣớc chế Trung Hoa. Tƣớc chế và hệ thống tƣớc vị đã đƣợc đề cập trong một số công trình nghiên cứu, tuy nhiên, về cơ bản, các tác giả mới chỉ điểm qua và liệt kê về tên gọi, hiện tƣợng chứ chƣa có khảo cứu chuyên sâu về cơ chế hình thành, đặc điểm và bản chất của chế độ phong tƣớc. Ở cấp độ cao hơn, vấn đề tƣớc vị góp phần giải mã những vấn đề lớn lao nhƣ bản chất chính thể, hình thái quốc gia. Chẳng thế mà lâu nay, nhiều nhà nghiên cứu hoặc xác nhận, hoặc phủ nhận hình thái “phong kiến” của nƣớc Đại Việt từ Ngô Vƣơng (Quyền) đến hết triều Nguyễn mà một trong những dấu hiệu nhận biết chính là tƣớc vị (trong mối quan hệ “phong tƣớc - kiến địa”). Tìm hiểu tƣớc chế thời Lê Sơ giúp chúng ta có những nhận thức mới, sâu sắc hơn; góp phần bổ sung những nhận thức, luận giải còn khuyết thiếu về 5
10. chủ đề này. Kết quả nghiên cứu không chỉ là củng cố, làm sáng tỏ những nhận thức về mặt khoa học mà ít nhiều sẽ có tác dụng trong công tác giảng dạy, truyền bá kiến thức lịch sử ở các cấp học. Về mặt thực tiễn, hiện nay, việc trọng dụng ngƣời tài, bổ nhiệm - quy hoạch cán bộ, trọng đãi ngƣời có công, tiền lƣơng cho nhân sự trong bộ máy công quyền đã và đang trở thành một trong những chủ đề rất đƣợc quan tâm, nhiều lần “làm nóng” nghị trƣờng Quốc hội. Gần một năm trƣớc (ngày 24 tháng 10 năm 2019), nhiều đại biểu đã sôi nổi tranh luận về một trong những nội dung tại dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Cán bộ, công chức và Luật Viên chức là khái niệm về “ngƣời có tài năng”, cơ chế tuyển dụng...; điều đó cho thấy hệ thống tƣớc vị thời Lê Sơ cùng với những định chế về vinh phong, đối tƣợng, mức độ thụ hƣởng và đặc biệt là tính hai mặt của tƣớc chế Lê Sơ sẽ là tiền đề cần thiết để đúc rút kinh nghiệm. Chẳng hạn nhƣ trong tiêu chí phong tƣớc vị cho quan lại, nhà Lê Sơ quy định rất rõ, đó phải là những cá nhân “công to đức lớn”. “Đạo đức” là một trong hai tiêu chí bắt buộc. Điều này đã đặt ra không ít vấn đề đáng để suy ngẫm về sự “minh bạch lý lịch” của ngƣời đƣợc xét tuyển, bổ nhiệm trong giai đoạn hiện nay. Ở khía cạnh khác, chế độ vinh phong theo phƣơng thức tập ấm - truyền thừa cho thấy, nhà Lê Sơ không ngại công khai chủ trƣơng ƣu tiên cho những đối tƣợng mà ngày nay đƣợc liệt vào diện “con ông cháu cha”. Tuy nhiên, ƣu đãi ra sao, phải chịu những chế tài, ràng buộc nhƣ thế nào lại là câu chuyện khác, đòi hỏi sự tiếp thu, kế thừa một cách chuẩn xác, có chọn lựa. Chúng tôi lựa chọn đề tài Hệ thống tước vị thời Lê Sơ làm Luận án Tiến sỹ Sử học vì những lí do ấy. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu định chế phong tƣớc thời Lê Sơ để làm rõ quá trình phát sinh, tiếp nối; chỉ ra những đặc trƣng cơ bản, trong sự so sánh với điển chế ban phong tƣớc vị ở Đại Việt và Trung Hoa trên cả hai phƣơng diện: Đồng đại và lịch đại, từ đó có thể đem tới những nhận thức mới, sâu sắc 6