Luận văn Dấu ấn hiện sinh trong Truyện ngắn và Tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam

Nội dung tài liệu: Luận văn Dấu ấn hiện sinh trong Truyện ngắn và Tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Thị Thanh Quang DẤU ẤN HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT NGUYỄN DANH LAM LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Thị Thanh Quang DẤU ẤN HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT NGUYỄN DANH LAM Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. BÙI THANH TRUYỀN Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan nội dung nghiên cứu trong luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn trực tiếp của PGS.TS. Bùi Thanh Truyền. Các kết quả nêu trong luận văn đều có cơ sở khoa học. Mọi trích dẫn trong luận văn đều có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 09 năm 2018 Tác giả Trần Thị Thanh Quang
4. LỜI CẢM ƠN Hoàn thành công trình này, chúng tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến: Lãnh đạo trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn đã tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi thực hiện luận văn. Quý thầy cô giáo trong và ngoài trường đã tận tình giảng dạy, giúp đỡ chúng tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn tại cơ sở đào Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. Quý thầy cô thư viện Khoa học Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh, thư viện trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã hết lòng phục vụ, cung cấp tài liệu để chúng tôi hoàn thành luận văn. Trường THPT Củ Chi đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Dịch giả Đinh Hồng Phúc đã tổ chức buổi tọa đàm về chủ đề Thuyết hiện sinh là một nhân bản thuyết (Jean-Paul Sartre) tại trụ sở Viện IRED – Số 4 Bà Huyện Thanh Quan, Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh vào chiều 12/01/2018 để giúp tôi có điều kiện hiểu thêm về chủ nghĩa hiện sinh. Nhà văn Nguyễn Danh Lam và anh Nguyễn Thiền Quang (em trai nhà văn) đã giúp đỡ, cung cấp đầy đủ các văn bản tác phẩm để chúng tôi có điều kiện tiếp xúc trọn vẹn các tác phẩm trong quá trình nghiên cứu. PGS.TS. Nguyễn Thành Thi – người thầy đã dạy và theo suốt chúng tôi trong quá trình học tập.Thầy đã có những gợi mở về cách trình bày các nội dung trong luận văn sao cho được chặt chẽ từ khi chúng tôi trình bày đề cương và giúp đỡ chúng tôi về tài liệu trong quá trình nghiên cứu. Đặc biệt, chúng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: PGS.TS. Bùi Thanh Truyền – người thầy đã tận tình giúp đỡ chúng tôi xây dựng đề cương; chỉ dẫn, cung cấp cho chúng tôi tất cả những tư liệu cần thiết phục vụ cho việc nghiên cứu. Cảm ơn thầy đã luôn động viên, hướng dẫn và đã tin tưởng tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp – những người đã luôn bên cạnh, khuyến khích và cổ vũ tinh thần để tôi có thể hoàn thành đề tài.
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ CHỦ NGHĨA HIỆN SINH VÀ NHÀ VĂN NGUYỄN DANH LAM ...................................................................... 17 1.1. Giới thuyết về chủ nghĩa hiện sinh ...................................................................... 17 1.1.1. Khái niệm chủ nghĩa hiện sinh ................................................................. 17 1.1.2. Điều kiện ra đời của chủ nghĩa hiện sinh .................................................. 19 1.1.3. Những tư tưởng chính của chủ nghĩa hiện sinh ........................................ 24 1.1.4. Sự biểu hiện của khuynh hướng hiện sinh trong văn xuôi Việt Nam thời kỳ sau Đổi mới ................................................................................... 30 1.2. Nhà văn Nguyễn Danh Lam và những sáng tác mang dấu ấn hiện sinh ............. 45 1.2.1. Cuộc đời và tác phẩm .............................................................................. 45 1.2.2. Điều kiện tiếp biến chủ nghĩa hiện sinh trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam .................................................................................................. 46 Chương 2. DẤU ẤN HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT NGUYỄN DANH LAM NHÌN TỪ CẢM QUAN VỀ HIỆN THỰC, CON NGƯỜI ............................................................. 51 2.1. Dấu ấn hiện sinh thể hiện ở cảm quan về hiện thực ............................................ 51 2.1.1. Hiện thực mang màu sắc phi lý, kì ảo ....................................................... 51 2.1.2. Hiện thực tiềm ẩn nhiều bất trắc ............................................................... 64 2.2. Dấu ấn hiện sinh thể hiện ở cảm quan về con người ........................................... 69 2.2.1. Con người cô đơn ...................................................................................... 69 2.2.2. Con người lo âu ......................................................................................... 84 2.2.3. Con người nổi loạn .................................................................................... 92 2.2.4. Con người tha hóa ..................................................................................... 98
6. Chương 3. DẤU ẤN HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT NGUYỄN DANH LAM NHÌN TỪ PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN ............................................................................ 109 3.1. Cốt truyện, kết cấu ............................................................................................. 109 3.1.1.Cốt truyện phân mảnh .............................................................................. 109 3.1.2. Kết cấu theo kết thúc mở ....................................................................... 114 3.2. Giọng điệu ......................................................................................................... 119 3.2.1. Giọng điệu triết lí .................................................................................... 119 3.2.2 Giọng điệu vô âm sắc .............................................................................. 127 3.3. Các motif hiện sinh ............................................................................................ 134 3.3.1. Motif cuộc đời phi lý ............................................................................... 135 3.3.2. Motif hành trình ...................................................................................... 142 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 152 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐÃ CÔNG BỐ
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Chủ nghĩa hiện sinh (Existentiallism) – còn gọi là Thuyết sinh tồn, Thuyết hiện sinh là một trào lưu triết học phi duy lí phát triển mạnh mẽ ở các nước phương Tây vào đầu thế kỉ XX. Thuật ngữ “chủ nghĩa hiện sinh” được nhà triết học người Pháp Gabiel Marcel khởi xướng vào những năm 1940 và được Jean Paul Sartre sử dụng trong bài thuyết trình ngày 29 tháng 11 năm 1945 tại Paris. Bài thuyết trình sau đó được xuất bản thành sách với nhan đề “Thuyết hiện sinh là một thuyết nhân bản”. Quyển sách này đã khiến cho chủ nghĩa hiện sinh trở nên nổi tiếng. Cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất, thứ hai đã gây ra những chấn thương tinh thần sâu sắc cho nhân loại không gì có thể cứu vãn nổi. Con người cảm thấy vô cùng hoang mang khi đứng trước một châu Âu điêu tàn, vỡ nát. Chính vì thế, họ cảm thấy “buồn nôn”, “phi lí”, “cô đơn”, “chán nản”. Họ tìm đến chủ nghĩa hiện sinh để xoa dịu những bi kịch tinh thần mình đang chịu đựng. Cho nên, chủ nghĩa hiện sinh ra đời với tư cách là một trào lưu triết học đã nhanh chống lan rộng ở Đức, Pháp và nhiều vùng miền, lãnh thổ trên thế giới. Nó đã có những ảnh hưởng trực tiếp, sâu rộng đến nhiều lĩnh vực của đời sống cũng như khoa học, trong đó có văn học. Văn học hiện sinh đã vượt ra khỏi những quan niệm của dòng văn học trước kia. Nó bắt đầu đi vào những hiện tượng đầy bất trắc của hiện thực đời sống xã hội để phản ánh cảm giác cô đơn của con người và thể hiện thái độ phản kháng cái “phi lí” bằng cách “nổi loạn”. Trên thế giới, có những tên tuổi bất hủ gắn liền với văn chương hiện sinh như Franz Kafka, Jean Paul Sartre, Albert Camus, Simone de Beauvoir, Francoise Sagan, Iris Murdoch... Nói triết học hiện sinh gắn bó mật thiết với văn học vì đó là triết học về con người, nó đề cập đến những vấn đề thiết thân của con người trong cuộc sống và con người được nhìn nhận như là giá trị cao nhất, là trung tâm của vũ trụ. Từ phương Tây, chủ nghĩa hiện sinh đã vươn nhánh mạnh mẽ tới phương Đông để khẳng định vị thế toàn cầu của mình trong văn học, trong đó có Việt Nam. 1.2. Ở Việt Nam, triết học hiện sinh vẫn mang một sức hút khó cưỡng đối với nhiều nhà văn. Họ tìm thấy thấy ở đó tiếng nói đồng điệu về nhân vị, tự do, về cuộc sống bất an và lo âu khi con người đối diện với những đổi thay của đất nước và thời đại. Chủ nghĩa hiện sinh bắt đầu xuất hiện trong văn học Việt Nam từ nửa đầu thế kỉ
8. 2 XX và nó được các văn nghệ sĩ đón nhận một cách sôi nổi, hào hứng với các sáng tác của nhóm Tự lực văn đoàn. Trải qua những thăng trầm của thời đại, khuynh hướng này có lúc bị lu mờ và vắng bóng rồi trở lại, đặc biệt phát triển mạnh trong những năm đầu của thế kỉ XXI, nhất là trong văn học Việt Nam sau Đổi mới. Những thay đổi trong tư duy nghệ thuật và sự biến đổi trong nhận thức về con người để đi sâu vào khám phá sự hiện tồn của bản thể người là mảnh đất màu mỡ tạo điều kiện cho văn học mang cảm thức hiện sinh nở rộ trở lại với những tên tuổi nổi bật như Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Bảo Ninh, Phạm Thị Hoài... hay các gương mặt trẻ tài năng như Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Ngọc Thuần, Đoàn Minh Phượng, Thuận... Mỗi nhà văn trong bối cảnh văn hóa mới, với những lo lắng, hoang mang cùng cảm thức thời đại đã trở thành những cây bút vô cùng sung sức và luôn khát khao thể hiện mình. Họ nhìn cuộc sống không giống như những triết gia hiện sinh nhưng trong các sáng tác của họ mang màu sắc triết học hiện sinh và giới nghiên cứu gọi đó là cảm quan hay dấu ấn hiện sinh. Trong sáng tác của các nhà văn, vấn đề thân phận con người trong xã hội hiện đại được tái hiện ở tình trạng vong thân, cô đơn, phi lí. Họ luôn bị ám ảnh bởi cái chết, bị đẩy đến bước đường cùng trong bi quan, chán nản để rồi chọn cho mình cách sống ngập ngụa trong sự tha hóa của bản thân, cuối cùng họ đã nổi loạn trên con đướng tìm kiếm bản ngã, sự tự do và cái đẹp... Đó chính là tư tưởng khẳng định về nhân vị, tự do, về những lo âu... của chủ nghĩa hiện sinh mà chúng ta đã từng bắt gặp trong các sáng tác của các nhà văn bậc thầy như Franz Kafka, Jean Paul Sartre, Albert Camus... 1.3. Nguyễn Danh Lam - nhà văn trẻ tuy mới xuất hiện trên văn đàn nhưng đã trở thành một hiện tượng đặc biệt và thu hút được sự quan tâm mến mộ của đông đảo người đọc. Từ quan niệm “nhà văn phải khác biệt”, Nguyễn Danh Lam luôn tự làm mới mình trong cách viết. Anh luôn thể hiện tinh thần trách nhiệm trong quá trình lao động nghệ thuật bởi lẽ trước khi bắt tay vào viết một tác phẩm, nhà văn đã phải: “nghĩ ngợi, dàn dựng ý tưởng trong đầu từ rất lâu” (Dương Tử Thành, 2012). Từ đó tác giả đã cho ra đời những đứa con tinh thần giàu giá trị nội dung và nghệ thuật. Anh được đánh giá là một trong những cây bút có năng lực sáng tạo dồi dào và đã khẳng định được phong cách riêng, độc đáo. Các sáng tác của anh luôn thấm đẫm
9. 3 những triết lý sâu sắc về thân phận, đời người. Đó là bức tranh rộng lớn về cuộc sống của con người trong xã hội hiện đại. Họ đang tự đi tìm chính mình trong cuộc hiện sinh thăm thẳm và trong cảm quan hoài nghi của những tấn bi kịch đương thời. Đó còn là thân phận của những “lạc thể” giữa cuộc đời, thân phận của những con người thống khổ bươn bả với khát vọng làm người, khát vọng hạnh phúc, hay thân phận của những con người luẩn quẫn trong những cảnh giới chính mình tạo ra với đầy rẫy nỗi sợ hãi vô lí. Thế giới trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam mới nhìn vào tưởng chừng là những câu chuyện đời thường giản đơn nhưng thật ra lại chứa đựng cả tấn bi kịch tinh thần của con người đương đại. Đó là những con người đang đối mặt với những vấn đề thuộc về sinh tồn, thuộc về bản thể. Độc giả nhận thấy trong các sáng tác của nhà văn này những biểu hiện của chủ nghĩa hiện sinh hòa trong dòng chảy của khuynh hướng hiện sinh của văn xuôi Việt Nam đương đại. Với mục đích chỉ ra dấu ấn hiện sinh trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam để góp thêm một cách nhìn mới về cảm quan nghệ thuật của tác giả, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Dấu ấn hiện sinh trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Lịch sử nghiên cứu về chủ nghĩa hiện sinh Trong công trình Triết học Nietzsche, Nguyễn Đình Thi đã đưa lại những hiểu biết ban đầu đúng đắn về Nietzsche và các gợi mở về chủ nghĩa hiện sinh: “dùng trực giác chống lí trí, dựng bi quan chống lại lạc quan, dùng phi đạo đức chống luân lí” (Nguyễn Đình Thi, 1942). Trần Thái Đỉnh đã ra mắt đọc giả công trình Triết học hiện sinh từ những năm 60. Nó được xem là một công trình nghiên cứu chuẩn mực, đầy đủ và khá bao quát về triết học hiện sinh. Tác giả đã trình bày một cách tổng quan về triết học hiện sinh với những đề tài chính và hai ngành: hiện sinh hữu thần và hiện sinh vô thần. Ông đi sâu vào phân tích những quan niệm của các triết gia tiêu biểu như Kierkegaard, Nietzsche, Husserl, Jaspers, Marcel, Sartre và Heidegger (Trần Thái Đỉnh (Tái bản lần 3), 2015). Với công trình Mấy trào lưu triết học phương Tây, Phạm Minh Lăng đã đặt chủ nghĩa hiện sinh trong sự tương quan so sánh với chủ nghĩa duy linh và khẳng
10. 4 định sự ra đời của triết học hiện sinh hiện đại chính là bước hoàn chỉnh những quan điểm hiện sinh đã có trong lịch sử trước đó. Tác giả nhận định rằng, mặc dù triết lí hiện sinh đến với miền Nam Việt Nam khá muộn nhưng không khí của nó có lúc còn sôi nổi hơn nhiều nước phương Tây (Phạm Minh Lăng, 1984). Trong công trình Phê phán văn học hiện sinh, Đỗ Đức Hiểu trên cơ sở phân tích của Jean – Paul Sartre đã đi đến định nghĩa hiện sinh như sau: “Tôi muốn nói rằng hiện sinh, về định nghĩa của nó, không phải là cái tất yếu. Hiện sinh có nghĩa là tồn tại đấy, có thế thôi, tức là cái vô thường, cái ngẫu nhiên hoàn toàn” (Đỗ Đức Hiểu, 1987). Ngoài việc đưa ra khái niệm cơ bản và các phạm trù cơ bản của triết học hiện sinh, tác giả đã đi vào phê phán kịch phi lí, phủ nhận những nội dung mà văn học hiện sinh miền Nam mang lại và khẳng định đó là dòng văn học “phản động”. Nhìn chung, ông có cái nhìn phê phán khá gay gắt và không mấy thiện cảm với triết thuyết này (Đỗ Đức Hiểu, 1987). Trần Thiện Đạo cũng đã bàn về khái niệm hiện sinh trong công trình Chủ nghĩa hiện sinh và thuyết cấu trúc của mình như sau: “Chủ nghĩa hiện sinh trình bày sự hiện sinh, l’existence, như một hiện tượng đối lập với bản chất, l’essence, vốn hết sức mù mờ, đổi thay, thay đổi không ngừng; sự hiện sinh do ngẫu sinh, contingence, mà ra, nghĩa là có đó vậy thôi, có đó một cách vô cớ, không bao hàm một ý nghĩa tiên nghiệm nào, và không được biện minh bởi một bản chất có thật nào. Chủ nghĩa hiện sinh đã được chính Jean – Paul Sartre tóm tắt và định nghĩa bằng một câu cô đọng: “Hiện sinh có trước bản chất”” (Trần Thiện Đạo, 2001). Qua công trình Chủ nghĩa hiện sinh: lịch sử, sự hiện diện ở Việt Nam, Nguyễn Tiến Dũng đã khái quát sự ra đời và phát triển của chủ nghĩa hiện sinh. Từ đó tác giả đã chỉ ra những dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh trong sáng tác của các tác giả như: Duyên Anh, Nguyễn Thị Hoàng, Phạm Thị Hoài, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn Huy Thiệp...Ông rút ra nhận xét trong một thời gian rất ngắn trào lưu văn học hiện sinh đã cho ra đời một khối lượng rất nhiều tác phẩm (Nguyễn Tiến Dũng, 2005). Khi nghiên tìm hiểu về chủ nghĩa hiện sinh ở Việt Nam, nhà nghiên cứu Huỳnh Như Phương trong công trình nghiên cứu Chủ nghĩa hiện sinh ở miền Nam Việt Nam 1954 – 1975 (trên bình diện lý thuyết) đã bước đầu phác thảo sơ lược về sự du nhập, bén rễ và phát triển của chủ nghĩa hiện sinh trong lòng xã hội Việt Nam.