Luận văn Đặc điểm ngôn ngữ nhan đề ca khúc Trịnh Công Sơn

Nội dung tài liệu: Luận văn Đặc điểm ngôn ngữ nhan đề ca khúc Trịnh Công Sơn

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Linh Hoàng Vy ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NHAN ĐỀ CA KHÚC TRỊNH CÔNG SƠN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Linh Hoàng Vy ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NHAN ĐỀ CA KHÚC TRỊNH CÔNG SƠN Chuyên ngành : Ngôn ngữ học Mã số học viên : 8229020 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS. TS. TRỊNH SÂM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Ngoài những phần trích dẫn cụ thể, tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Trịnh Sâm. Các cứ liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực, chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Linh Hoàng Vy
4. LỜI TRI ÂN Để hoàn thành chương trình học cao học và viết luận văn này, tác giả đã nhận được sự dạy bảo, giúp đỡ tận tình của rất nhiều người. Sau đây là lời cảm ơn chân thành của tác giả: Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn đến quý thầy, cô ở tổ bộ môn Ngôn ngữ học, khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh đã nhiệt tình giảng dạy, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình học tập tại trường. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành sâu sắc đến người hướng dẫn luận văn – PGS. TS. Trịnh Sâm – PGS. TS Dư Ngọc Ngân đã dành thời gian và tâm huyết, hướng dẫn tôi rất tận tình, giúp tôi hoàn thiện luận văn. Sau cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè luôn ủng hộ và tạo điều kiện cho tôi hoàn thiện luận văn này. Xin chân trọng cảm ơn! Nguyễn Linh Hoàng Vy
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan ................................................................................................................ 1 Lời tri ân ....................................................................................................................... 2 Mục lục ....................................................................................................................... 3 Danh mục bảng ............................................................................................................. 5 MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT .............................................................................. 6 1.1. Tiêu đề, tiêu đề văn bản và nhan đề ca khúc ......................................................... 6 1.1.1. Ranh giới giữa tiêu đề và tiêu đề văn bản ................................................... 6 1.1.2. Những tên gọi .............................................................................................. 6 1.2. Ngữ pháp chức năng .............................................................................................. 8 1.2.1. Câu ............................................................................................................. 10 1.2.2. Cấu trúc Đề - Thuyết trong ngôn ngữ ....................................................... 11 1.2.3. Nghĩa của câu ............................................................................................ 11 1.2.4. Vài nét về dụng pháp ................................................................................. 15 1.3. Liên kết trong tiếng Việt ...................................................................................... 16 1.3.1. Quy chiếu và quy chiếu trong văn bản ...................................................... 16 1.3.2. Hướng quy chiếu trong văn bản ................................................................ 16 1.3.3. Các phép liên kết trong tiếng Việt ............................................................. 17 1.4. Phong cách chức năng, đặc trưng của ngôn ngữ nghệ thuật và đặc trưng của ca từ tác phẩm ...................................................................................................................... 18 1.4.1. Phong cách chức năng ............................................................................... 18 1.4.2. Đặc trưng, vai trò, chức năng ca từ trong thể loại âm nhạc ...................... 20 1.5. Trịnh Công Sơn và đặc trưng sáng tác ................................................................. 21 Tiểu kết ....................................................................................................................... 22 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM NHAN ĐỀ XÉT NHƯ MỘT YẾU TỐ ĐỘC LẬP ...... 23 2.1. Chức năng ............................................................................................................ 23 2.2. Từ loại .................................................................................................................. 24 2.2.1. Ngữ danh từ ............................................................................................... 25
6. 2.2.2. Vị từ ........................................................................................................... 31 2.3. Chuyển loại ngữ vị từ ........................................................................................... 33 2.4. Những kết hợp bất thường ................................................................................... 33 2.4.1. Đảo cấu trúc ngữ danh từ, khác thường ở ngữ danh từ ............................. 33 2.4.2. Kết hợp bất thường trong ngữ vị từ ........................................................... 33 2.5. Cấu trúc nhan đề .................................................................................................. 34 2.5.1. Nhan đề hai phần một bậc ......................................................................... 35 2.5.2. Đảo cấu trúc đề thuyết ............................................................................... 36 2.5.3. Cấu trúc thuyết là vị từ .............................................................................. 36 2.5.4. Nhan đề một thành phần ............................................................................ 36 2.5.5. Nhan đề đặc biệt ........................................................................................ 38 2.6. Nghĩa nhan đề với phương diện là một bộ phận độc lập ..................................... 39 2.6.1. Một số biện pháp tu từ trong nhan đề ........................................................ 39 2.6.2. Nhan đề theo nghĩa biểu hiện .................................................................... 41 2.6.3. Nhan đề theo lực ngôn trung ..................................................................... 46 Tiểu kết ....................................................................................................................... 49 Chương 3. ĐẶC ĐIỂM NHAN ĐỀ XÉT NHƯ MỘT BỘ PHẬN GẮN VỚI VĂN BẢN ................................................................................................... 51 3.1. Chức năng ............................................................................................................ 51 3.2. Liên kết giữa nhan đề với văn bản ....................................................................... 55 3.2.1. Quy chiếu trong văn bản............................................................................ 55 3.2.2. Liên kết từ vựng ........................................................................................ 60 3.3. Nghĩa nhan đề gắn với văn bản ............................................................................ 67 Tiểu kết ....................................................................................................................... 72 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 74 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 77 PHỤ LỤC CA KHÚC
7. DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Thống kê loại định danh trực tiếp và định danh gián tiếp ......................... 24 Bảng 2.2. Thống kê các tiểu loại danh từ trong nhan đề Trịnh Công Sơn ........... 25 Bảng 2.3. Cấu trúc mệnh đề, cấu trúc nhan đề. .......................................................... 34 Bảng 2.4. Phân loại nhan đề theo cấu trúc đề thuyết .................................................. 35 Bảng 2.5. Phân loại nhan đề theo vai nghĩa ............................................................... 35 Bảng 2.6. Bảng thống kê nhan đề theo nghĩa biểu hiện ............................................. 42 Bảng 2.7. Cấu trúc nhan đề tồn tại ............................................................................. 43 Bảng 2.8. Thống kê nhan đề ca khúc theo lực ngôn trung ......................................... 47
8. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Âm nhạc là một loại hình nghệ thuật tác động rất nhanh đến con người thông qua hệ thống âm thanh. Trong một tác phẩm âm nhạc, theo lý thuyết cộng hưởng thường có hai nội dung tồn tại, đó là nội dung tác phẩm của tác giả sáng tác phẩm và nội dung của người nghe cảm thụ được. Âm nhạc có thể thực hiện chức năng giáo dục con người. Nó không chỉ dạy kỹ năng sống mà còn là công cụ giải trí của con người. Ngoài ra, nó có thể khích lệ, động viên tăng sức mạnh tinh thần cho con người để thực hiện tất cả công việc trong cuộc sống. Trong cuộc sống cái gì cũng có hai mặt, âm nhạc cũng vậy, nó có thể thực hiện chức năng giáo dục mà cũng có thể là công cụ làm tha hoá con người. Chính vì vậy, người soạn nhạc cần sử dụng ngôn ngữ ca khúc với nội dung, ý nghĩa trong sáng, lành mạnh hướng tâm hồn con người đến những điều thiện. Người nước ngoài nghe người Việt nói chuyện với nhau đều tưởng rằng chúng ta đang hát. Ngôn ngữ chúng ta tiềm ẩn những yếu tố cung điệu của âm nhạc. Đó là điểm thuận lợi cho việc sáng tác ca khúc tiếng Việt. Tuy vậy, viết một ca khúc có chất lượng không chỉ về âm điệu mà cả ngôn từ. Trong đó, việc chọn lựa từ ngữ nhan đề cho ca khúc cũng là một vấn đề mà các nhà nghiên cứu nói chung và nhà nghiên cứu âm nhạc, nghiên cứu ngôn ngữ nói riêng đều rất quan tâm nghiên cứu. Chính vì vậy mà chúng tôi muốn tìm ra lời giải đáp về vấn đề trên. Về việc sáng tác và lựa chọn nhan đề ca khúc hiện nay, báo chí đã phản ánh những bất cập như sau: có bài viết Ca từ gây sốc từ nhan đề của tác giả Đặng Trung Công, có bài viết Nắng cực của Phạm Toàn Thắng mới ra đã gây tranh cãi của tác giả Đậu Dung. Đó là những ý kiến trái chiều xung quanh nhan đề ca khúc. Trong thời đại công nghệ thông tin hiện đại, âm nhạc được lan truyền khắp nơi rất nhanh. Vì nó có sức ảnh hưởng đến cộng đồng rất lớn cho nên ngôn từ cần được lựa chọn phù hợp. Ngoài ra, khi tiếp nhận một ca khúc, thính giả không chỉ nghe nội dung lời bài hát mà còn chú ý đến cả nhan đề ca khúc. Nhan đề ca khúc đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc truyền thông tin. Nó được xem như là bộ mặt của ca khúc, linh hồn, yếu tố định hướng cho người nghe. Mỗi ca khúc thì không chỉ nội dung quyết định
9. 2 chất lượng mà nhan đề cũng góp phần làm nên thành công cho ca khúc. Từ thực tế sử dụng ngôn ngữ trong thiết lập nhan đề ca khúc Tiếng Việt hiện nay và chức năng của nhan đề ca khúc chưa được quan tâm, chúng tôi thấy rằng việc tạo lập nhan đề ca khúc đối với người sáng tác cũng như việc tiếp nhận thông tin của thính giả rất quan trọng. Vì lí do trên mà chúng tôi nghiên cứu đề tài đặc điểm ngôn ngữ nhan đề ca khúc Trịnh Công Sơn. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Việc nghiên cứu nhan đề văn bản được các nhà báo, nhà ngôn ngữ học, các nhà khoa học nhiều lĩnh vực khác nhau trong và ngoài nước quan tâm. Ở Việt Nam, cuối thế kỉ XX được xem là bước khởi đầu của việc nghiên cứu nhan đề. “Về tên gọi các bài báo của Chủ Tịch Hồ Chí Minh” (Bùi Khắc Việt, 1980). Tác giả chưa đưa ra một định nghĩa cụ thể về nhan đề nhưng đưa ra nhận định: “Đặt tên bài báo là cả một nghệ thuật. Cái khó ở đây là làm sao chỉ dùng một số ít từ mà đạt được ba yêu cầu: thông báo nội dung chủ yếu của bài, hướng dẫn tư tưởng, tình cảm của người đọc, thu hút sự chú ý của người đọc với bài báo”. Tác giả đã khảo sát nhan đề văn bản ở các mặt: giá trị thông tin, giá trị biểu cảm, nguồn gốc của các nhan đề và tiếng cười của Bác. Tác giả đã chỉ ra số đặc điểm ngôn ngữ về mặt phong cách cá nhân. Trong bài “Nhờ đâu những bài viết có sức hấp dẫn” của Hồ Lê 1982, tác giả đưa ra nhận xét cụ thể hơn: “Nhan đề là cái trước tiên đập vào mắt người đọc. Có thể ví như những cái cửa đã mở để sẵn sàng mời người đọc bước vào”. Tác giả đã phân tích nguyên nhân dẫn đến tính hấp dẫn của nhan đề thông qua việc phân tích 6 kiểu nội dung và 2 kiểu cấu tạo hình thức. Việc phân tích cứ liệu chỉ tập trung ở một tác giả, bài viết chú ý đến việc phân loại nhan đề văn bản về mặt cấu tạo. Lương Duy Thứ, 1992, khảo sát “Thi pháp Lỗ Tấn” đã quan tâm đến nghĩa của Nhan đề “Thuốc”. Tác giả đã chỉ ra nhan đề có đến ba tầng nghĩa nhưng hình thức lập luận chưa rõ ràng. Thomas Gergeley, 1992, tập trung đến kĩ thuật viết nhan đề báo chí. Tác giả chia nhan đề làm ba phần: thượng đề (sur titre), đề (titre), hạ đề (sous titre). Dựa vào ý nghĩa, tác giả đã phân các nhan đề tình thái như: Nhan đề bình phẩm (titre de
10. 3 commentaire), nhan đề trần thuật (titre de recit), nhan đề khẳng định (titre affirmatif) Tác giả phân tích kết cấu nhan đề báo chí cụ thể nhưng phân tích nhan đề còn ít. Nguyễn Thị Tuyết Ngân, 1992, chú ý đến việc sử dụng nhan đề văn bản. Tác giả đã chỉ ra việc ngắt dòng không đúng chỗ trong việc trình bày mĩ thuật của nhan đề trên trang báo. Nguyễn Đức Dân, 1995, Trên cứ liệu nhan đề báo chí có nguồn gốc từ những lời trong bài hát, tục ngữ, thành ngữ và phân tích những hàm ý của nhan đề trong ngữ cảnh. Cao Xuân Hạo, 1991, có vài dòng nói về nhan đề, chỉ ra phần lớn các nhan đề đều là những danh ngữ, “về chức năng thông báo của nó cũng là một chủ đề, phần thuyết là cả bài văn, bài báo kia”. Tuy nhiên, tác giả mới nói sơ lược về nhan đề mà thôi. Hồ Lê, 1993, coi nhan đề văn bản là một phát ngôn, một biến thể câu cơ sở như những phát ngôn khác. Về ý nghĩa, tác giả nhấn mạnh tính hàm súc của nhan đề : “Không một nhan đề nào là không có ý nghĩa hàm ẩn”. Về cấu trúc thì ông cho rằng: “ nó có thể xuất hiện dưới mọi kiểu câu, nhưng điều cần chú ý đặc biệt là nó có nhiều khả năng dùng câu gọi tên, nhất là loại câu có danh từ hoặc từ tổ danh từ đảm nhiệm”. Trịnh Sâm, 1998, chỉ rõ cấu trúc – chức năng, điều kiện thiết lập một nhan đề văn bản đúng. Tác giả chỉ ra rất cụ thể về vai trò, bản chất, đặc điểm, cấu trúc ý nghĩa của nhan đề văn bản. Nghiên cứu nhan đề văn bản báo chí được rất nhiều nhà báo, ngôn ngữ học và các khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác quan tâm. Thế nhưng, nhan đề ca khúc còn khá mới mẻ nên chưa được nghiên cứu nhiều. Việc nghiên cứu nhan đề ca khúc trong âm nhạc chỉ dừng lại ở thuật ngữ khái niệm. Dương Viết Á, 2000, trong Ca từ trong âm nhạc, tác giả đã đưa ra cách hiểu, yêu cầu, thủ pháp tạo tên gọi tác phẩm và nhan đề trong thể loại âm nhạc. Tóm lại, nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của nhan đề ca khúc tiếng Việt dựa trên cơ sở kế thừa và phát triển những nghiên cứu đã có trước, chúng rất hữu ích.