Luận văn Đặc điểm liên kết và mạch lạc trong văn bản Khoa học (Qua các bài báo Khoa học xã hội và Nhân văn trên Tạp chí Khoa học - ĐHQGHN)

Nội dung tài liệu: Luận văn Đặc điểm liên kết và mạch lạc trong văn bản Khoa học (Qua các bài báo Khoa học xã hội và Nhân văn trên Tạp chí Khoa học - ĐHQGHN)

1. I HỌ QU GI H N I TRƢỜN Ọ O Ọ V N N V N -------------------------------- N T Ị U N NH Ặ ỂM L ÊN ẾT V M CH L C TRON V N BẢN KHOA HỌC (QU Á B BÁO O Ọ V N N V N TRÊN T P Í O ỌC - Q N) LUẬN ÁN T ẾN SĨ N ÔN N Ữ HỌC N I, 2019
2. I HỌ QU GI H N I TRƢỜN Ọ O Ọ V N N V N -------------------------------- N T Ị U N NH Ặ ỂM L ÊN ẾT V M CH L C TRON V N BẢN KHOA HỌC (QU Á B BÁO O Ọ V N N V N TRÊN T P Í O ỌC - Q N) huyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam Mã số: 62 22 01 02 LUẬN ÁN T ẾN SĨ N ÔN N Ữ HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN HÍ HÕ N I, 2019
3. LỜ M O N Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. ác số liệu, kết quả đƣợc trình bày trong luận án này là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung luận án. Ngƣời cam đoan
4. MỤC LỤC D N MỤ Á Ữ V ẾT TẮT....................................................................... 3 DANH MỤC BẢNG, BIỂU Ồ, SƠ Ồ ................................................................. 4 MỞ ẦU .................................................................................................................... 5 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 5 2. ối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 6 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 6 4. Câu hỏi và Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................... 7 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................................... 7 6. óng góp của luận án .............................................................................................. 8 7. ấu trúc của luận án ................................................................................................ 8 ƢƠN 1. TỔN QU N TÌN ÌN N ÊN ỨU V Ơ SỞ LÝ LUẬN .... 9 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ...................................................................... 9 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về liên kết và mạch lạc ................................................... 9 1.1.2. Tình hình nghiên cứu văn bản khoa học và các bài báo khoa học trên thế giới và Việt Nam ............................................................................................................... 21 1.1.3. Những vấn đề còn bỏ ngỏ ................................................................................ 25 1.2. Cơ sở lý luận ..................................................................................................... 26 1.2.1. Liên kết và mạch lạc ........................................................................................ 26 1.2.2. Văn bản - văn bản khoa học và bài báo Khoa học Xã hội và Nhân văn ........ 31 ƢƠN 2. Ặ ỂM L ÊN ẾT TRON Á B BÁO O Ọ V N N V N ....................................................................................... 42 2.1. ác phép liên kết đặc thù trong các bài báo hoa học ã hội và Nhân văn .... 42 2.1.1. Phép liên kết từ vựng ....................................................................................... 43 2.1.2. Phép nối .......................................................................................................... 51 2.1.3. Phép quy chiếu ................................................................................................ 66 2.1.4. Phép thế và phép tỉnh lược .............................................................................. 73 2.2. Một số đặc trƣng liên kết trong các bài báo hoa học ã hội và Nhân văn ..... 75 2.2.1. Sự phối hợp hiệu quả của các phép liên kết trong các bài báo KHXH&NV .. 75 2.2.2. Phương tiện liên kết đặc trưng trong các bài báo KHXH&NV ...................... 76 1
5. 2.2.3. Liên kết trong các bài báo Khoa học Xã hội và liên kết trong các báo Khoa học Nhân văn .................................................................................................. 82 2.2.4. Liên kết trong các bài báo khoa học và liên kết trong các văn bản thuộc phong cách chức năng khác ...................................................................................... 87 ƢƠN 3. Ặ ỂM M L TRON Á B BÁO O Ọ V N N V N ....................................................................................... 95 3.1. Mạch lạc trong quan hệ đề tài - chủ đề ........................................................... 95 3.2. Mạch lạc trong quan hệ lập luận .................................................................... 97 3.2.1. Cấu trúc lập luận trong phần Kết quả nghiên cứu và phần Kết luận của bài báo Khoa học Xã hội và Nhân văn ........................................................................... 98 3.2.2. Quan hệ lập luận trong phần Dẫn nhập, phần Kết luận của các bài báo Khoa học Xã hội và Nhân văn .......................................................................................... 106 3.3. Mạch lạc trong trật tự hợp lý giữa các câu, các đoạn và cấu trúc toàn văn bản ................................................................................................................... 112 3.3.1. Mạch lạc trong trật tự hợp lý giữa các câu, các đoạn .................................. 112 3.3.2. Mạch lạc trong cấu trúc văn bản .................................................................. 116 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 D N MỤ ÔN TRÌN O Ọ Ủ TÁ Ả L ÊN QU N ẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................... 151 T L ỆU T M ẢO .................................................................................... 152 P Ụ LỤ ............................................................................................................... 162 2
6. DANH MỤC Á Ữ VIẾT TẮT ại học : H ại học Quốc gia Hà Nội : HQGHN Khoa học Xã hội và Nhân văn : KHXH&NV Kết luận : R Luận án : LA Luận cứ : P Phép liên kết : PLK Phong cách khoa học : PCKH Văn bản : VB 3
7. DANH MỤC BẢNG, BIỂU Ồ, SƠ Ồ Bảng 1.1: ác phép liên kết theo quan niệm của Halliday .............................. 26 Sơ đồ 1.2: Những đặc trƣng của văn bản .................................................................. 34 Bảng 2.1: Tần số các phép liên kết đƣợc sử dụng trong các bài báo Khoa học Xã hội và Nhân văn ....................................................................................... 43 Biểu đồ 2.2: ác loại liên kết từ vựng đƣợc sử dụng trong các bài báo KHXH&NV ....... 44 Biểu đồ 2.3: ác kiểu quan hệ nghĩa của phép nối đƣợc sử dụng trong các bài báo KHXH&NV .............................................................................................................. 52 Biểu đồ 2.4: ác kiểu loại phép quy chiếu đƣợc sử dụng trong các bài báo KHXH&NV .............................................................................................................. 67 Bảng 2.5: Bài báo Khoa học Xã hội và Nhân văn theo các lĩnh vực ............... 82 Biểu đồ 2.6: Tần số các phép liên kết đƣợc sử dụng trong 8 ngành Khoa học Xã hội và Nhân văn ............................................................................................................... 83 Biểu đồ 2.7: Tần số các loại liên kết từ vựng xuất hiện trong các bài báo thuộc tám ngành KHXH&NV .................................................................................................... 86 Bảng 3.1: Bảng các kiểu lập luận trong 240 bài báo thuộc tám ngành KHXH&NV .................................................................................................. 97 Sơ đồ 3.2: ấu trúc lập luận của bài báo ................................................................. 101 Sơ đồ 3.3: Mạng lập luận của phần kết luận về hình thức cấu tạo của thuật ngữ (r1) ... 102 Sơ đồ 3.4: Mạng lập luận của phần kết luận về hình thức cấu tạo của thuật ngữ (r3) .......... 103 Sơ đồ 3.5: Mạng lập luận của phần kết luận về hình thức cấu tạo của thuật ngữ (r4) .......... 104 Sơ đồ 3.6: Quan hệ lập luận trong phần kết luận R ................................................ 105 Sơ đồ 3.7: ấu trúc của một bài báo KHXH&NV .................................................. 117 Bảng 3.8: ác yếu tố thành phần trong hai giai đoạn của bài báo KHXH&NV .... 119 Sơ đồ 3.9: ác yếu tố thành phần của bài báo KHXH&NV ................................... 121 Bảng 3.10: ác yếu tố thành phần trong các bài báo thuộc 8 ngành Khoa học Xã hội và Nhân văn ..................................................................................... 122 Bảng 3.11: ấu tạo ngữ pháp tiêu đề các bài báo KHXH&NV ..................... 123 Bảng 3.12: Vai trò của tiêu đề các bài báo KHXH&NV ............................... 124 Bảng 3.13: Mối quan hệ giữa Tóm tắt và Nội dung bài báo .......................... 128 Bảng 3.14: ấu trúc nghĩa phần thảo luận của bài báo “Vấn đề lƣơng tâm trong kịch Sêkhôp” .............................................................................................. 138 4
8. MỞ ẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Thuật ngữ “văn bản” ngay từ khi mới xuất hiện đã nhận đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ. Nhiều công trình đã nghiên cứu về liên kết hoặc mạch lạc trong các văn bản (VB) nghệ thuật, VB báo chí, VB hành chính tiếng Việt. iều này cho thấy giá trị cần thiết của hai yếu tố liên kết và mạch lạc trong việc kết nối các đơn vị ngôn ngữ để tạo nên tính hoàn chỉnh cho VB. Tuy nhiên, chƣa có công trình nào nghiên cứu kỹ về VB khoa học, cũng nhƣ làm rõ vai trò quan trọng của liên kết bên cạnh phƣơng diện mạch lạc khi tạo lập và tiếp nhận các VB khoa học tiếng Việt. 1.2. Khoa học và công nghệ hiện nay đang phát triển nhanh chóng và đạt rất nhiều thành tựu to lớn, vì thế đòi hỏi VB khoa học cần thiết phải là phƣơng tiện hữu ích để phổ biến thông tin. Theo nhận định của Unesco, hoạt động nghiên cứu khoa học Xã hội và Nhân văn (KHXH&NV) đang càng ngày càng có giá trị, có tính chất liên ngành, đóng góp hữu ích trong việc hoạch định các chính sách, giải quyết các vấn đề xã hội và nâng cao phúc lợi của nhân dân [97]. Vì thế, nên có những nghiên cứu chi tiết về loại VB này để đƣa ra những đề xuất (về việc cần đảm bảo tính liên kết, mạch lạc, sự hoàn chỉnh của cấu trúc hình thức và nội dung) nhằm góp phần nâng cao chất lƣợng các bài báo KHXH&NV, hƣớng tới đáp ứng các tiêu chuẩn quốc gia và quốc tế, trong xu thế toàn cầu hóa hiện nay. 1.3. VB khoa học sử dụng nhiều thuật ngữ mang tính chuyên ngành cao, thƣờng khó khăn hơn đối với ngƣời tiếp nhận và tạo lập [114, tr.26]. Tuy có ý kiến quan niệm, VB khoa học có tính chính xác và logic nên đòi hỏi sự xuất hiện nhiều các phép liên kết (phƣơng thức liên kết), nhƣng chƣa có nghiên cứu nào tìm hiểu cụ thể đặc điểm của liên kết và mạch lạc xuất hiện trong loại VB này. Mặt khác, trong quá trình tiếp xúc với các bài báo KHXH&NV trên Tạp chí Khoa học - ại học Quốc gia Hà Nội ( HQGHN), chúng tôi nhận thấy vẫn còn một số trƣờng hợp chƣa đáp ứng đúng yêu cầu của văn phong và cấu trúc bài báo khoa học. Và việc đƣa ra 5
9. những yêu cầu mang tính bắt buộc đối với các sản phẩm khoa học là nhiệm vụ của các nhà ngôn ngữ cũng nhƣ những ngƣời làm công việc biên tập. Vì những lý do trên, chúng tôi đã nghiên cứu “Đặc điểm liên kết và mạch lạc trong các văn bản khoa học - qua các bài báo KHXH&NV trên Tạp chí Khoa học, ĐHQGHN” nhằm làm rõ hơn về lý thuyết VB và những yêu cầu thực tiễn trong việc sử dụng các phép liên kết (PLK), phƣơng tiện liên kết, quan hệ đề tài – chủ đề, quan hệ lập luận, cấu trúc hình thức của các bài báo khoa học tạo giá trị mạch lạc cho loại VB này. 2. ối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu ối tƣợng nghiên cứu của đề tài là đặc điểm liên kết và mạch lạc trong 586 bài báo KHXH&NV đăng trên Tạp chí Khoa học - HQGHN từ năm 1985 đến năm 2013 (thuộc các lĩnh vực: Pháp luật, Giáo dục, Kinh tế, Xã hội học, Lịch sử, Ngôn ngữ, Triết học, Văn học .v.v.). 2.2. Phạm vi nghiên cứu Do khuôn khổ thời gian và dung lƣợng luận án, nên chúng tôi chỉ xem xét sự xuất hiện của các PLK trong các bài báo KHXH&NV, sự mạch lạc trong quan hệ nội chiếu bên trong VB (gồm mã tín hiệu ngôn ngữ, cấu trúc lập luận, kết cấu thể loại VB). ác yếu tố khác liên quan đến mạch lạc bên ngoài VB (bao gồm: ngữ cảnh, kiến thức nền, ngƣời viết/ ngƣời đọc) hy vọng sẽ đƣợc đề cập chi tiết hơn trong những nghiên cứu tiếp theo. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích Mục đích của luận án là tìm hiểu và chỉ ra các đặc điểm liên kết và mạch lạc xuất hiện phổ biến trong các bài báo KHXH&NV. Qua đó, khẳng định vai trò quan trọng của liên kết và mạch lạc trong thể loại VB này. Từ kết quả nghiên cứu này, L hy vọng có thể đƣa ra một số đề xuất nhằm góp phần nâng cao chất lƣợng các bài báo khoa học hƣớng tới đáp ứng tốt hơn các yêu cầu của bài báo chuẩn quốc gia và quốc tế. 6
10. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Một là, tìm hiểu và khái quát những vấn đề lý thuyết về VB, liên kết và mạch lạc trong VB, cấu trúc của một bài báo khoa học. - Hai là, khảo sát, thống kê, phân loại và xác định những PLK cơ bản đƣợc sử dụng để tạo tính logic trong các bài báo KHXH&NV. - Ba là, khảo sát, thống kê và xác định những biểu hiện đặc trƣng thể hiện sự mạch lạc trong các bài báo KHXH&NV. 4. Câu hỏi và iả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu - Những PLK nào đƣợc dùng phổ biến trong các bài báo KHXH&NV? Việc sử dụng các phƣơng tiện liên kết trong VB khoa học có những đặc thù gì? - ặc trƣng mạch lạc trong các văn bản KHXHNV là gì? - Những đặc điểm liên kết và mạch lạc trong VB khoa học đƣợc xuất hiện độc lập hay có sự ảnh hƣởng với nhau? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu - Liên kết và mạch lạc là hai đặc điểm bắt buộc trong VB khoa học nhằm thể hiện các suy luận của tƣ duy logic, đó không chỉ thể hiện là liên kết hình thức mà còn góp phần quan trọng đem lại sự tƣờng minh ngữ nghĩa nội dung cho VB khoa học. - ác bài báo KHXH&NV có cấu trúc riêng và cách thức tổ chức thể hiện sự kết nối chặt chẽ, mạch lạc và thống nhất cao giữa các phần trong bài báo (tiêu đề, tóm tắt, đặt vấn đề, phƣơng pháp nghiên cứu, kết quả nghiên cứu, thảo luận, kết luận). 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Ngoài cách tiếp cận định tính và định lƣợng với các thủ pháp đƣợc sử dụng là miêu tả, quy nạp, thống kê - phân loại, phân tích - tổng hợp, so sánh - cải biến, luận án sử dụng hai phƣơng pháp nghiên cứu cơ bản là: - Phƣơng pháp phân tích VB: Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng để tìm hiểu, miêu tả, phân tích giá trị ngữ nghĩa của các PLK, những biểu hiện mạch lạc xuất 7