Luận văn Đặc điểm định danh tên cây thuốc Việt Nam (Có liên hệ Tiếng Latinh)

Nội dung tài liệu: Luận văn Đặc điểm định danh tên cây thuốc Việt Nam (Có liên hệ Tiếng Latinh)

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THỊ HƢỜNG ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM (CÓ LIÊN HỆ TIẾNG LATINH) LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC [ HÀ NỘI - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THỊ HƢỜNG ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM (CÓ LIÊN HỆ TIẾNG LATINH) LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ VIỆT NAM MÃ SỐ: 62 22 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. NGUYỄN THIỆN GIÁP [ HÀ NỘI - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố ở đâu và trong bất cứ công trình nào. Tôi xin chịu trách nhiệm trước pháp luật về lời cam đoan của mình. Tác giả luận án TRẦN THỊ HƢỜNG
4. LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Nguyễn Thiện Giáp - người Thầy, nhà khoa học đã trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Trong suốt quá trình nghiên cứu, Thầy đã tạo mọi điều kiện, trợ giúp và động viên tôi rất nhiều. Sự hiểu biết sâu sắc về khoa học, cũng như kinh nghiệm của Thầy chính là tiền đề giúp tôi đạt được những thành tựu và kinh nghiệm quý báu. Trong quá trình thực hiện đề tài luận án, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ, tạo điều kiện của tập thể lãnh đạo, các nhà khoa học, cán bộ, giảng viên của Khoa Ngôn ngữ học, Phòng Đào tạo và các phòng, ban chức năng của Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành về sự giúp đỡ đó. Tôi xin trân trọng cảm ơn Đảng ủy Ban Giám đốc Học viện Quân y, lãnh đạo chỉ huy Phòng Thông tin Khoa học Quân sự đã luôn tạo điều kiện giúp đỡ, động viên để tôi hoàn thành luận án này. Lời sau cùng xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới những người bạn, người thân trong gia đình, những người đã luôn kịp thời động viên, giúp đỡ, chia sẻ với tôi mọi khó khăn trong cuộc sống và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành tốt luận án. Xin trân trọng cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu này. Tác giả luận án TRẦN THỊ HƢỜNG
5. MỤC LỤC MỤC LỤC .................................................................................................................. 1 DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ 4 DANH MỤC CÁC HÌNH ......................................................................................... 5 MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 6 1. Lí do chọn đề tài.................................................................................................... 6 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................................... 8 5. Ngữ liệu nghiên cứu .............................................................................................. 9 6. Đóng góp của luận án ......................................................................................... 10 7. Bố cục của luận án .............................................................................................. 10 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN .... 12 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ CÂY THUỐC VÀ ĐỊNH DANH 12 1.1.1. Nghiên cứu về cây thuốc trên thế giới ...................................................... 12 1.1.2. Nghiên cứu về cây thuốc tại Việt Nam .................................................... 13 1.1.3. Tình hình nghiên cứu về định danh .......................................................... 17 1.2. CƠ SỞ LÍ LUẬN ............................................................................................... 20 1.2.1. Tên gọi ...................................................................................................... 20 1.2.2. Định danh và đặt tên ................................................................................. 23 1.2.3. Phƣơng thức định danh ............................................................................. 27 1.2.3.1. Định danh bằng chất liệu bản ngữ (định danh cơ sở) ...................... 27 1.2.3.2. Định danh trên cơ sở chuyển đổi tên gọi (định danh phức hợp) ...... 30 1.2.3.3. Định danh dựa vào việc vay mượn ngôn ngữ khác (mượn tiếng Hán và ngôn ngữ Ấn - Âu) ..................................................................................... 32 1.2.4. Đặc điểm cấu tạo các đơn vị định danh .................................................... 36 1.2.4.1. Từ định danh ..................................................................................... 37 1.2.4.2. Cụm từ (ngữ) định danh .................................................................... 41 1.2.5. Các nguyên tắc định danh và cơ chế định danh phức hợp ....................... 43 1.2.5.1. Nguyên tắc định danh ....................................................................... 43 1
6. 1.2.5.2. Cơ chế định danh phức hợp .............................................................. 45 1.2.6. Cơ sở định danh ........................................................................................ 47 1.2.7. Đặc trƣng văn hóa - dân tộc biểu hiện qua tên gọi ................................... 49 1.3. TIỂU KẾT ........................................................................................................ 55 CHƢƠNG 2. NGUỒN GỐC VÀ CẤU TẠO TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM (CÓ LIÊN HỆ TIẾNG LATINH) .......................................................................... 57 2.1. TỔNG QUAN TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM ............................................ 57 2.2. NGUỒN GỐC VÀ CẤU TẠO TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM (CÓ LIÊN HỆ TIẾNG LATINH) ............................................................................................. 61 2.2.1. Nguồn gốc tên gọi cây thuốc Việt Nam ................................................... 61 2.2.1.1. Nguồn gốc thuần Việt của tên gọi ..................................................... 61 2.2.1.2. Nguồn gốc vay mượn của tên gọi ...................................................... 63 2.2.1.3. Nguồn gốc tên cây thuốc bằng tiếng Latinh ..................................... 67 2.2.2. Cấu tạo tên cây thuốc Việt Nam (có liên hệ tiếng Latinh) ....................... 69 2.2.2.1. Đặc điểm cấu tạo tên gọi cây thuốc Việt Nam .................................. 70 2.2.2.2. Đặc điểm cấu tạo tên gọi cây thuốc bằng tiếng Latinh .................... 90 CHƢƠNG 3.CƠ SỞ ĐỊNH DANH TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM (CÓ LIÊN HỆ TIẾNG LATINH) VÀ ĐẶC TRƢNG VĂN HÓA - DÂN TỘC THỂ HIỆN TRONG TÊN GỌI CÂY THUỐC VIỆT NAM ................................................ 100 3.1. CƠ SỞ ĐỊNH DANH TÊN CÂY THUỐC VIỆT NAM (CÓ LIÊN HỆ TIẾNG LATINH) .............................................................................................................. 100 3.1.1. Miêu tả đặc điểm định danh tên cây thuốc Việt Nam ............................ 100 3.1.1.1. Dẫn nhập ......................................................................................... 100 3.1.1.2. Miêu tả đặc điểm định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam ............... 101 3.1.2. Cơ sở định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam (có liên hệ tiếng Latinh) . 106 3.1.2.1. Những tên gọi không lí do ............................................................... 106 3.1.2.2. Những tên gọi có lí do ..................................................................... 107 3.1.3. Cơ sở định danh tên cây thuốc bằng tiếng Latinh .................................. 120 2
7. 3.2. ĐẶC TRƢNG VĂN HÓA - DÂN TỘC TRONG ĐỊNH DANH TÊN GỌI CÂY THUỐC VIỆT NAM ................................................................................... 120 3.2.1. Đặc trƣng văn hóa - dân tộc trong định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam biểu hiện trƣớc hết ở việc biến đổi tên gọi ....................................................... 120 3.2.2. Đặc trƣng văn hóa - dân tộc trong định danh tên cây thuốc Việt Nam biểu hiện ở việc chọn đặc trƣng của đối tƣợng làm cơ sở cho tên gọi của nó ......... 122 3.2.3. Đặc trƣng văn hóa - dân tộc trong định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam biểu hiện ở lối ẩn dụ, nhân cách hóa tên gọi .................................................... 124 3.2.4. Đặc trƣng văn hóa - dân tộc trong định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam biểu hiện ở những đặc điểm cá thể hóa sự vật .................................................. 128 3.3.5. Đặc trƣng văn hóa - dân tộc trong định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam đƣợc biểu hiện trong việc vay mƣợn ngôn ngữ Hán ........................................ 131 3.3. TIỂU KẾT ...................................................................................................... 133 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 141 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 153 3
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Tổng hợp các tên gọi khác ngoài tên khoa học của cây thuốc Việt Nam. 59 Bảng 2.2. Nguồn gốc tên gọi cây thuốc Việt Nam. .................................................. 65 Bảng 2.3. Tên gọi cây thuốc Việt Nam xét theo hình thức cấu tạo. ......................... 71 Bảng 2.4. Tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo là từ. .......................................... 72 Bảng 2.5. Tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo là từ đơn. ................................... 73 Bảng 2.6. Tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo là từ ghép. .................................. 79 Bảng 2.7. Cụm từ định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam xét theo số lƣợng thành tố cấu tạo. ...................................................................................................................... 80 Bảng 2.8. Cụm từ định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo 2 thành tố. .......... 81 Bảng 2.9. Cụm từ định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo 3 thành tố. ..... 83 Bảng 2.10. Cụm từ định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo 4 thành tố. ... 86 Bảng 2.11. Cụm từ định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo 5 thành tố. ... 87 Bảng 2.12. Ví dụ về việc phân loại bậc. ................................................................... 95 Bảng 2.13. Ví dụ về việc phân loại các bậc dƣới chi. ............................................... 95 Bảng 2.14. Ví dụ về sự sắp xếp các tên để hạn định các bậc taxa. ........................... 97 Bảng 3.1. Biểu thức định danh dùng thành tố cơ sở. .............................................. 102 Bảng 3.2. Cấu tạo của các đơn vị định danh phức hợp chỉ tên gọi cây thuốc Việt Nam.. ... 104 Bảng 3.3. Cơ sở định danh tên gọi cây thuốc Việt Nam. ........................................ 111 Bảng 3.4. Thành tố chỉ loài kết hợp 1 dấu hiệu chỉ đặc điểm. ................................ 111 Bảng 3.5. Thành tố chỉ loài kết hợp 2 dấu hiệu chỉ đặc điểm. ................................ 115 Bảng 3.6. Thành tố chỉ loài kết hợp 3 dấu hiệu chỉ đặc điểm. ................................ 118 4
9. DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Cấu tạo tên gọi cây thuốc Việt Nam. ........................................................ 70 Hình 2.2. Tên gọi cây thuốc Việt Nam có cấu tạo là từ. ........................................... 72 Hình 2.3. Các thành tố cấu tạo tên gọi cây thuốc Việt Nam là cụm từ (ngữ). .......... 89 5
10. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Lịch sử Y học cổ truyền Việt Nam đã đƣợc hình thành cùng với tiến trình phát triển của dân tộc Việt Nam. Bắt đầu bằng việc đi tìm kiếm thức ăn, tổ tiên chúng ta đã tiếp xúc với cỏ cây, hoa lá, chim muông, đất đá và thông qua việc sử dụng cây cỏ của dã thú và bản thân con ngƣời mà họ đã phát hiện đƣợc nhiều loài cây ăn đƣợc và nhiều loài cây quý để trị bệnh. Mỗi loài cây mang một tên gọi khác nhau và có ý nghĩa rất thú vị. Nghiên cứu tên gọi cây thuốc Việt Nam là một nội dung khá hấp dẫn và có nhiều ý nghĩa trong việc nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa của dân tộc. Vì vậy, tên gọi cây thuốc Việt Nam không những phản ánh đặc điểm về nguồn gốc và cấu tạo mỗi loài cây mà nó còn mang những nét văn hóa rất đặc trƣng của ngƣời Việt. Điều đặc biệt hơn, mỗi một tên cây thuốc đều có tên khoa học riêng bằng tiếng Latinh. Tiếng Latinh là ngôn ngữ cổ của ngƣời La Mã. Đây là ngôn ngữ chuyên dùng trong các ngành khoa học của tất cả các nƣớc trên thế giới. Thực tế từ lâu nay, giới khoa học, đặc biệt là ngành Thực vật học và Dƣợc học coi tiếng Latinh là tiếng quốc tế. Mọi thuật ngữ chuyên môn của Thực vật học, Dƣợc học đều có xuất xứ từ tiếng Latinh. Vì vậy, nếu nhƣ không hiểu và định danh chuẩn bằng tiếng Latinh thì một công trình nghiên cứu mới phát hiện về cây thuốc của Việt Nam sẽ không thể công bố ra thế giới. Trong quá trình học tập và nghiên cứu các dƣợc liệu có nguồn gốc thực vật, sinh viên ngành Dƣợc và cán bộ nghiên cứu liên quan thƣờng xuyên tiếp cận tên khoa học của các cây dƣợc liệu bằng tiếng Latinh nên cũng phải tuân thủ nguyên tắc ngữ pháp của tiếng Latinh. Chính vì những yêu cầu nghiêm ngặt đó khiến cho những ngƣời ít nghiên cứu hoặc ít quan tâm các nguyên tắc nói trên dễ nhầm lẫn khi sử dụng tài liệu. Thực tế cho thấy, ở nƣớc ta cũng có 6