Luận văn Đặc điểm của tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến từ góc nhìn văn hóa

Nội dung tài liệu: Luận văn Đặc điểm của tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến từ góc nhìn văn hóa

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- ĐẶNG THỊ HOÀI LÊ ĐẶC ĐIỂM CỦA TẠP VĂN NGUYỄN NGỌC TIẾN TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA LUẬN VĂN THẠC SĨ Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- ĐẶNG THỊ HOÀI LÊ ĐẶC ĐIỂM CỦA TẠP VĂN NGUYỄN NGỌC TIẾN TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8229030.04 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Văn Đức Hà Nội – 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những nội dung tôi trình bày trong luận văn là kết quả quá trình nghiên cứu của bản thân tôi. Những thành quả khoa học của những tác giả trước mà tôi sử dụng trong luận văn để làm sáng tỏ thêm vấn đề đều được trích dẫn rõ ràng, cụ thể. Không có bất cứ sự không trung thực nào trong các kết quả nghiên cứu. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Học viên Đặng Thị Hoài Lê
4. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các tập thể và cá nhân. Trước tiên, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Hiệu, các thầy giáo, cô giáo Phòng Đào tạo sau Đại học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập tại trường. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban chủ nhiệm khoa, cùng tất cả các thầy giáo, cô giáo trong khoa Văn học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã chỉ bảo, cung cấp cho tôi những kiến thức quý báu trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Đặc biệt, tôi xin gửi lời tri ân chân thành và sâu sắc nhất đến PGS.TS Hà Văn Đức – người Thầy trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình, chu đáo và luôn động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Sự chỉ bảo tận tâm của thầy đã mang lại cho tôi hệ thống các phương pháp, kiến thức cũng như kĩ năng hết sức quý báu để có thể hoàn thiện luận văn một cách tốt nhất. Cuối cùng, tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến những người thân, gia đình, bạn bè đã luôn tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện thành công luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Học viên Đặng Thị Hoài Lê
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 3 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................... 4 3. Đối tượng, mục đích và phạm vi nghiên cứu .......................................................... 8 4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 8 5. Cấu trúc của luận văn .............................................................................................. 9 CHƢƠNG 1: MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA – VĂN HỌC. TẠP VĂN NGUYỄN NGỌC TIẾN 1.1 Khái lƣợc về mối quan hệ văn hóa - văn học. ................................................. 10 1.1.1 Văn hóa ............................................................................................................ 10 1.1.2 Văn học ............................................................................................................. 13 1.1.3 Mỗi quan hệ giữa văn hóa và văn học ............................................................. 14 1.1.4 Phương pháp tiếp cận văn hóa trong nghiên cứu văn học .............................. 17 1.2 Thể loại tạp văn trong nền văn học Việt Nam đƣơng đại ............................. 20 1.2.1 Khái niệm tạp văn ........................................................................................... 20 1.2.2 Sự khác biệt của tạp văn với các thể loại khác ................................................ 22 1.2.3 Sự nở rộ của thể loại tạp văn trong văn học Việt Nam hiện nay ..................... 25 1.3 Nguyễn Ngọc Tiến – nhà văn của Hà Nội ngàn năm văn hiến ...................... 30 1.3.1 Vài nét về nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến ............................................................. 30 1.3.2 Nguyễn Ngọc Tiến với thể loại tạp văn ............................................................ 30 1.3.3. Đề tài Hà Nội trong sáng tác của Nguyễn Ngọc Tiến .................................... 32 1.4 Tiểu kết chƣơng 1 .............................................................................................. 35 CHƢƠNG 2: NHỮNG GIÁ TRỊ VĂN HÓA HÀ NỘI TRONG TẠP VĂN NGUYỄN NGỌC TIẾN 2.1 Không gian từ góc nhìn văn hóa ...................................................................... 37 2.1.1 Không gian Hà Nội nghìn năm văn hiến .......................................................... 37 2.1.2 Không gian cuộc sống và những phong tục sinh hoạt văn hóa Hà Nội .......... 40 2.2 Thời gian từ góc nhìn văn hóa ......................................................................... 55 1
6. 2.2.1 Thời gian sự kiện trong tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến ........................................ 55 2.2.2 Thời gian sinh hoạt trong tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến ..................................... 58 2.3 Ngƣời Hà Nội nhìn từ phƣơng diện văn hóa .................................................. 62 2.3.1 Những nét đẹp của người Hà Nội .................................................................... 62 2.3.2 Những góc khuất của người Hà Nội ................................................................ 70 2.4 Tiểu kết chƣơng 2.................... .......... ................................................................73 CHƢƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA TẠP VĂN NGUYỄN NGỌC TIẾN TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA 3.1 Biểu tƣợng văn hóa ........................................................................................... 75 3.1.1 Khái niệm về biểu tượng văn hóa .................................................................... 75 3.1.2.Một số biểu tượng văn hóa Hà Nội trong tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến... ......... 77 3.2 Ngôn ngữ nghệ thuật. ....................................................................................... 83 3.2.1 Ngôn ngữ mang tính chất khảo cứu. ................................................................ 84 3.2.2 Ngôn ngữ báo chí. ............................................................................................ 88 3.2.3 Ngôn ngữ giản dị, đời thường. ......................................................................... 90 3.3 Giọng điệu.. ........................................................................................................ 93 3.3.1 Giọng điệu ca ngợi, tự hào............................................................................... 95 3.3.2 Giọng điệu suy tư, chiêm nghiệm ..................................................................... 96 3.3.3 Giọng điệu thong thả, chậm rãi. ...................................................................... 97 3.3.4 Giọng điệu hồi tưởng tiếc nuối. ........... ............................................................99 3.3.5 Giọng điệu tranh biện, đối thoại .......... ..........................................................100 3.4 Tiểu kết chƣơng 3.......................... .......... ........................................................102 KẾT LUẬN............................................. .......... .....................................................104 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................ .......... ..................................................106 2
7. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Mỗi một quốc gia, một dân tộc, một vùng miền trên thế giới đều có những đặc trưng văn hóa riêng biệt không giống với những quốc gia, dân tộc, vùng miền khác. Văn học không những là một bộ phận quan trọng của văn hóa, chịu sự chi phối, ảnh hưởng trực tiếp của văn hóa mà văn học còn có khả năng nhận thức, phản ánh, là phương tiện truyền tải, lưu giữ, bảo tồn, kiến tạo các giá trị văn hóa và nâng văn hóa lên tầm cao mới. Mối quan hệ giữa văn hóa và văn học vừa là vấn đề có tính lí luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn trong nghiên cứu văn hóa, văn học. Việc nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa là một vấn đề được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm và đã được vận dụng ở Việt Nam khá phổ biến. Vậy nên, nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa giúp chúng ta không những hiểu bản chất của văn học, lý giải văn học mà ta còn nhận diện được bối cảnh văn hóa dân tộc và thời đại, có cái nhìn sâu sắc về đời sống văn hóa của cả một dân tộc Đầu thế kỉ XXI, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và nhịp sống hiện đại thì thể loại tạp văn trở nên có ưu thế bởi tính chất ngắn gọn,linh hoạt, đa dạng, phản ánh một cách nhanh nhạy, kịp thời một vấn đề nào đó nên đã được nhiều nhà văn quan tâm, thử sức và mang dấu ấn cá nhân của tác giả. Trong những năm gần đây, khi nhắc về các cây bút viết tạp văn nổi tiếng không thể không kể đến Nguyễn Ngọc Tiến. Bốn cuốn tạp văn: 5678 bước chân quanh hồ Gươm, Đi dọc Hà Nội, Đi ngang Hà Nội, Đi xuyên Hà Nội liên tiếp được xuất bản đã thể hiện suy tư sâu sắc, trải nghiệm phong phú, lối viết tự nhiên, linh hoạt, sức sáng tạo dồi dào mạnh mẽ của nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến về Hà Nội, đã được công chúng đặc biệt chú ý và đón nhận. Đi dọc Hà Nội, Đi ngang Hà Nội là hai cuốn sách đã mang lại Giải thưởng Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội cho Nguyễn Ngọc Tiến năm 2012 đã phần nào khẳng định tài năng và tình yêu với Hà Nội của Nguyễn Ngọc Tiến. 3
8. Cho đến thời điểm hiện tại, đã có một số bài viết, công trình nghiên cứu về tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến nhưng nghiên cứu tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến từ góc nhìn văn hóa vẫn chưa nhiều, chưa thực sự trở thành công trình, hệ thống và cũng rất ít công trình tiếp cận được sâu bản chất vấn đề. Trong tạp văn của Nguyễn Ngọc Tiến có nhiều vấn đề văn hóa cần được khai thác và tìm hiểu. Đặc biệt việc nghiên cứu đặc điểm tạp văn của Nguyễn Ngọc Tiến từ góc nhìn văn hóa là việc làm thiết thực, khả quan, hứa hẹn mang lại nhiều điều thú vị, giúp người đọc thấy được rõ hơn văn hóa Hà Nội ngàn năm văn hiến. Xuất phát từ những yêu cầu cấp thiết trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài: “Đặc điểm của tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến từ góc nhìn văn hóa” để nghiên cứu, với mong muốn góp thêm một cách nhìn nhận mới, nhận ra những giá trị văn hóa tiềm ẩn dưới những trang viết của Nguyễn Ngọc Tiến. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Ở Việt Nam, hướng tiếp cận văn học từ văn hóa đã xuất hiện từ lâu nhưng đến những năm đầu của thế kỉ XX, hướng tiếp cận này mới được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, tìm hiểu và đạt được một số thành tựu nhất định như các công trình nghiên cứu của: Đào Duy Anh, Đặng Thai Mai, Hoài Thanh Phan Ngọc trong công trình Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều (1985) đã vận dụng những yếu tố văn hóa - xã hội để tìm ra những đặc trưng của phong cách Nguyễn Du. Sau đó đến năm 1994, ông đã đưa ra những quan điểm về văn hóa, cách tiếp cận văn hóa trong văn học và đã gợi mở ra nhiều hướng nghiên cứu cho các nhà nghiên cứu sau này. Năm 1995, công trình Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại của Trần Đình Hựu đã chỉ ra đặc điểm văn học Việt Nam dưới ảnh hưởng của Nho giáo giai đoạn cuối thời Lê đầu thời Nguyễn. Đến năm 1995, công trình Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam của Trần Ngọc Vương bằng cái nhìn loại hình học cũng đã làm rõ hơn điều này. Tác giả Đỗ Lai Thúy trong Hồ Xuân Hương, hoài niệm phồn thực, Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa của Trần Nho Thìn đã đạt được thành công khi nghiên cứu văn học trung đại dưới góc nhìn văn hóa. Hiện nay, ở Việt Nam đã có rất nhiều tác giả áp dụng phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa cho các công trình nghiên cứu của mình và rất 4
9. nhiều công trình đạt được nhiều thành tựu nhất định như: Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa (Trần Nho Thìn, Nhà xuất bản (Nxb) Giáo dục, 2003); Bản sắc Việt Nam qua giao lưu văn học (Nguyễn Bá Thành, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004); Nguyễn Bính – hành trình sáng tạo thi ca (Đoàn Đức Phương, Nxb Giáo dục, 2005); Thơ Mới từ góc độ văn hóa – văn học (Luận án Tiến sĩ, Hoàng Thị Huế, Học Viện Khoa học Xã hội, 2007); Tiếp cận Truyện Kiều từ góc nhìn văn hóa (Lê Nguyên Cẩn, Nxb Thông tin và Truyền thông, 2011); Như vậy, có thể khẳng định rằng hướng nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa đã, đang và vẫn là một hướng đi đúng đắn, khoa học. 2.2. Cho đến nay, Nguyễn Ngọc Tiến đã cho ra đời bốn cuốn tạp văn viết về những gì gần gũi, thân thuộc của Hà Nội từ xưa đến nay và đã được rất được lòng công chúng yêu văn học, yêu Hà Nội. Hiện nay đã có nhiều bài viết, bài báo viết về tạp văn của Nguyễn Ngọc Tiến tuy nhiên đó mới chỉ là những trang viết chỉ dừng lại ở nhận xét khái quát, sơ bộ, bộc bạch ấn tượng, cảm xúc về một cuốn sách hay một bài tạp văn cụ thể nào đó chứ chưa hề có một luận án hay luận văn nào nghiên cứu sâu về đặc điểm tạp văn Nguyễn Ngọc Tiến từ góc nhìn văn hóa và chỉ ra được dấu ấn riêng của tác giả Nguyễn Ngọc Tiến. Về các bài viết trên báo, tạp chí cũng đã có nhiều tác giả đã dành những đánh giá sâu sắc về tác giả Nguyễn Ngọc Tiến cũng như tạp văn viết về Hà Nội của ông. Trong bài viết Đi dọc Hà Nội khám phá chiều sâu của văn hóa thủ đô, ( 8/2012), tác giả Thanh Huyền đã nhận xét: “Trong cuốn sách mới này, Nguyễn Ngọc Tiến tiếp tục triển khai góc nhìn mới về một số vấn đề - sự kiện, giúp người đọc biết về “người Tràng An thanh lịch” qua thú chơi hoa, qua lịch sử cầu Thê Húc, qua thuốc phiện và rượu lậu của một thời Tất cả đều được xây dựng trên nền tảng con người, mà nổi trội là những người Hà Nội rất bình thường. Họ là người trồng hoa ở làng Ngọc Hà, là chị công nhân đã có mấy chục năm làm công việc coi sóc đồng hồ trên nóc nhà Bưu điện Bờ Hồ, và xa nữa về thời gian là những anh chị, cô bác bán hàng rong, người hát xẩm cùng với các câu vè, 5
10. lời rao hàng sinh động và lý thú. Đó là những con người đã góp phần làm nên một diện mạo khác của Hà Nội, khác xa với những “dân chơi” của đất kinh kỳ ” Tác giả Xuân Phong với bài viết Nguyễn Ngọc Tiến: Lãng từ đi dọc, ngang Hà Nội trên ( tháng 9/2012 đã phát hiện ra: “Những trang viết của anh rất thú vị, có nhiều thứ để đọc, để tìm hiểu và người ta nhận ra rằng anh viết rất nghiêm túc, viết có trách nhiệm, một thứ trách nhiệm không ai ràng buộc nhưng lại chặt chẽ hơn tất thảy mọi thứ luật định nào, một thứ ràng buộc cá nhân với mỗi con chữ được đưa ra”. Nguyễn Ngọc Tiến đã đưa người đọc tìm hiểu, khám phá đất và người Thăng Long-Hà Nội, giúp họ càng thêm yêu mảnh đất kinh kỳ ngàn năm văn hiến này. Nhà xuất bản trẻ trong một bài viết Những tác phẩm về Hà Nội của Nguyễn Ngọc Tiến (7/2017) của tác giả Tú Duyên đã có những nhận xét khái quát về các tác phẩm của ông: “Bộ sách khảo cứu về Hà Nội của Nguyễn Ngọc Tiến, là một cuộc phiêu lưu vô cùng đặc biệt mà tác giả đã tạo ra cho những ai yêu mến Hà Nội. Mỗi một tác phẩm, lại có nét riêng biệt cùng với đó là những câu chuyện về con người, xã hội, văn hóa, lịch sử, được tác giả tái hiện lại vô cùng đặc sắc”. Tất cả những câu chuyện dung dị về Hà Nội giúp chúng ta hình dung ra một Hà nội cổ kính nhưng luôn có những nét riêng biệt, độc đáo. Trong bài viết “Nguyễn Ngọc Tiến – một sử nhân của Hà Nội” trên Báo Người Hà Nội (7/2018) tác giả Thu Hằng với nhiều năm cùng làm việc với Nguyễn Ngọc Tiến và đọc các tác phẩm của ông đã nêu lên nhận xét: “Đọc các ký sự - khảo cứu công phu của Nguyễn Ngọc Tiến thấy ông rất yêu Hà Nội, yêu một cách cụ thể, chi tiết. Những câu chuyện về phở, bia hơi vỉa hè, phố cổ, tiếng chuông tàu điện leng keng, những ngày đầu khi Hà Nội bắt đầu có đèn giao thông, cầu Long Biên được khởi dựng ra sao, nhà vệ sinh công cộng đầu tiên ở đâu... hay những câu chuyện thú vị về những con người bình dị: cô bán hàng rong, người hát xẩm, chị công nhân đã có mấy chục năm làm công việc coi sóc đồng hồ trên nóc nhà Bưu điện Bờ Hồ, rồi thú chơi hoa, chơi cá cảnh, đi hát cô đầu của người Hà Nội xưa, tất cả được tái hiện một cách tự nhiên, dung dị để người đọc có thể hình dung ra 6