Luận văn Đặc điểm ca dao Đồng Tháp

Nội dung tài liệu: Luận văn Đặc điểm ca dao Đồng Tháp

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Thị Thúy Hằng ĐẶC ĐIỂM CA DAO ĐỒNG THÁP LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Thị Thúy Hằng ĐẶC ĐIỂM CA DAO ĐỒNG THÁP Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN THỊ NGỌC ĐIỆP Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Đây là công trình khoa học được thực hiện một cách nghiêm túc bằng chính khả năng của tác giả dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Luận văn có tham khảo tài liệu từ nhiều nguồn và có ghi rõ nguồn trích dẫn. Tôi xin cam đoan rằng luận văn này do chính tôi thực hiện và chưa được đăng trên bất kì phương tiện nào. Tác giả Trần Thị Thúy Hằng
4. LỜI CẢM ƠN Trong quá trình tham gia lớp cao học, chuyên ngành Văn học Việt Nam tại trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, tôi đã được Quý lãnh đạo cơ quan hiện đang công tác cùng các bạn đồng nghiệp tạo điều kiện thuận lợi để học tập. Để hoàn thành nhiệm vụ học tập tại trường, tôi đã nhận sự quan tâm hướng dẫn và giúp đỡ nhiệt tình của các vị Giáo sư Tiến sĩ, Phó giáo sư Tiến sĩ về nội dung kiến thức chuyên ngành cũng như cách thức nghiên cứu khoa học, trình bày luận văn. Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến PGS. TS. Nguyễn Thị Ngọc Điệp vì đã giúp tôi hình thành ý tưởng để chọn đề tài của luận văn. Cảm ơn cô đã dành thời gian quý báu và tâm huyết để hướng dẫn nghiên cứu, giúp tôi hoàn thành luận văn một cách thuận lợi. Đồng thời, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các vị Giáo sư Tiến sĩ, Phó giáo sư Tiến sĩ, quý thầy cô khoa Ngữ văn Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh và Phòng Sau đại học đã thực hiện tốt ở khâu quản lý, kịp thời cập nhật thông tin, sắp xếp thời gian hợp lý, tạo điều kiện thuận lợi cho học viên trong quá trình học tập tại trường. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn quý Lãnh đạo cơ quan hiện đang công tác, Thư viện tỉnh Đồng Tháp, các anh chị học viên cùng lớp, cùng khoa, các bạn đồng nghiệp đã giúp đỡ và đồng hành cùng tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu đề tài. Về phía bản thân, người viết đã không ngừng tìm tòi, thu thập tài liệu nghiên cứu, học tập kinh nghiệm từ những người đi trước. Cùng với sự hướng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Thị Ngọc Điệp, tôi đã có thêm nhiều kiến thức về đề tài cũng như kỹ năng trong nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên, trong quá trình làm luận văn, bản thân người viết không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được sự đóng góp quý báu từ phía thầy cô cùng bạn đọc. Tôi xin chân thành cảm ơn. Tp. Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2017 Tác giả Trần Thị Thúy Hằng
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các từ viết tắt, ký hiệu dùng trong luận văn Danh mục các bảng MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ CÓ LIÊN QUAN ........... 10 1.1. Khái quát về tỉnh Đồng Tháp .......................................................................... 10 1.1.1. Địa lý ........................................................................................................ 10 1.1.2. Lịch sử...................................................................................................... 16 1.1.3. Tín ngưỡng, phong tục và tập quán ......................................................... 19 1.1.4. Văn học .................................................................................................... 22 1.2. Giới thiệu chung về ca dao Đồng Tháp........................................................... 23 1.2.1. Khái niệm ca dao ..................................................................................... 23 1.2.2. Khái niệm ca dao Đồng Tháp .................................................................. 26 1.2.3. Các môi trường và hình thức diễn xướng ca dao Đồng Tháp .................. 27 1.2.4. Tình hình nguồn văn bản ......................................................................... 32 1.2.5. Số lượng và giá trị những bài ca dao sưu tầm được ................................ 34 Tiểu kết chương 1 ..................................................................................................... 38 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CA DAO ĐỒNG THÁP ............................. 39 2.1. Ca dao Đồng Tháp phản ánh sinh động hình ảnh của thế giới tự nhiên ......... 39 2.1.1. Nước và đất Đồng Tháp ........................................................................... 39 2.1.2. Thực vật ................................................................................................... 46 2.1.3. Động vật ................................................................................................... 54 2.2. Ca dao phác họa rõ nét chân dung con người Đồng Tháp .............................. 58 2.2.1. Con người trong lao động sản xuất .......................................................... 58 2.2.2. Con người trong sinh hoạt hàng ngày ...................................................... 62 2.2.3. Con người trong chiến đấu....................................................................... 79 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................................... 83
6. Chương 3. ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CA DAO ĐỒNG THÁP ....................... 84 3.1. Thể thơ trong ca dao Đồng Tháp rất phong phú ............................................. 84 3.1.1. Lục bát và lục bát biến thể ....................................................................... 85 3.1.2. Song thất lục bát và song thất lục bát biến thể ........................................ 91 3.1.3. Song thất và song thất biến thể ................................................................ 95 3.1.4. Thể ba dòng .............................................................................................. 98 3.1.5. Thể hỗn hợp ........................................................................................... 101 3.2. Ngôn ngữ trong ca dao Đồng Tháp vừa mang đậm hơi thở của đời sống lại vừa rất uyên bác ........................................................................................ 104 3.2.1. Ngôn ngữ sinh hoạt đời thường ............................................................. 105 3.2.2. Ngôn ngữ văn chương bác học .............................................................. 109 3.3. Kết cấu của ca dao Đồng Tháp khá đa dạng ................................................. 114 3.3.1. Kết cấu đối thoại .................................................................................... 114 3.3.2. Kết cấu theo công thức .......................................................................... 127 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................... 133 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 134 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 137 PHỤ LỤC
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT, KÝ HIỆU DÙNG TRONG LUẬN VĂN Viết tắt, ký hiệu Viết đầy đủ CD- DC Ca dao- dân ca ĐVTP Đơn vị tác phẩm Nxb Nhà xuất bản PGS. TS Phó Giáo sư Tiến sĩ Tp. Thành phố Tr. Trang VHDG Văn học dân gian
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các đơn vị hành chính của tỉnh Đồng Tháp ............................................... 12 Bảng 1.2. Thống kê nguồn tư liệu ca dao Đồng Tháp ................................................ 36 Bảng 1.3. Thống kê ca dao Đồng Tháp theo chủ đề .................................................. 37 Bảng 2.1. Thống kê các loại cây tiêu biểu trong ca dao Đồng Tháp .......................... 47 Bảng 2.2. Thống kê sự xuất hiện của từ “nghĩa” trong CD- DC ................................ 77 Bảng 3.1. Thống kê việc sử dụng thể thơ trong ca dao Đồng Tháp ........................... 84 Bảng 3.2. Thống kê việc sử dụng thể thơ lục bát chính thể trong CD- DC ............... 86 Bảng 3.3. Thống kê ca dao Đồng Tháp theo các dạng kết cấu ................................ 115
9. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Việc chọn đề tài cho luận văn cao học của tôi xuất phát từ những lý do sau: Thứ nhất, bản thân tôi rất yêu thích ca dao. Có những vẻ đẹp rồi sẽ phai mờ theo lớp bụi thời gian, nhưng vẻ đẹp của ca dao giống như ngọc vậy, càng mài càng sáng mãi. Từ thuở nhỏ, tâm hồn tôi đã được nuôi dưỡng từ những lời ca, câu hát mượt mà dung dị, đậm màu sắc thôn quê. Không chỉ vậy, thơ ca dân gian mà đặc biệt là những bài ca dao gần gũi dễ nhớ đã hình thành trong ký ức tôi về hình ảnh làng quê với những đặc trưng về địa lý, về dấu ấn lịch sử một thời oanh liệt của dân tộc ta. Tôi muốn đóng góp một phần nhỏ vào việc giữ gìn vẻ đẹp của ca dao. Thứ hai, trong quá trình học tập, tôi được giảng viên truyền thêm cảm hứng và hình thành ý tưởng. Ở Việt Nam, miền nào cũng có ca dao. Ngoài nét chung, ca dao lại có đặc điểm riêng theo vùng miền về nhiều mặt như địa lý, lịch sử, văn hóa xã hội Ở miền Tây Nam Bộ có một vùng đất thân thương đã từng đi vào ca dao: Ai về Đồng Tháp xa xôi, Cho tôi nhắn gởi đôi lời nhớ nhung, Ai về Ngã Sáu ấp Trung, Cho tôi gởi nhớ về trong Tháp Mười. Là người con của đất Đồng Tháp, những lời ca, câu hát dân gian mượt mà, dung dị ấy đã đi vào tâm thức tôi. Vẻ đẹp của nó càng khai thác, càng phát hiện ra nhiều điều thú vị. Chính vì vậy, tôi muốn tìm hiểu về vẻ đẹp của ca dao quê mình . Thứ ba, ca dao có sức ảnh hưởng rộng rãi không chỉ với người dân lao động mà theo thời gian, ca dao còn xuất hiện trong các tác phẩm văn học viết, bài chính luận, sân khấu, điện ảnh Hơn nữa, ca dao xuất hiện như một đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học với nhiều góc nhìn khác nhau. Bên cạnh những vẻ đẹp từ góc độ văn học nghệ thuật, chúng ta còn phát hiện ra dấu ấn riêng của vùng đất Tháp với yếu tố địa hình, thiên nhiên, lịch sử. Điều này xuất hiện trong ca dao Đồng Tháp với tần số cao. Điều thú vị là dấu ấn lịch sử không chỉ tồn tại ở thể loại truyền thuyết mà nó còn tồn tại trong ca dao. Địa lý và lịch sử trong ca dao Đồng Tháp có ý nghĩa như thế nào? Có quan hệ gì với đời sống vật chất và tinh thần của con người
10. 2 nơi đây? Có những đặc trưng gì của ca dao Việt Nam nói chung và ca dao đất Tháp nói riêng? Đó là những câu hỏi cần được giải đáp. Chính vì vậy, việc nghiên cứu ca dao Đồng Tháp mang lại nhiều hứa hẹn giúp tôi có thể hiểu rõ hơn về địa lý, lịch sử, con người quê hương thông qua cái nhìn đậm chất trữ tình của người bình dân. Thứ tư, ca dao Đồng Tháp là ca dao về một vùng đất trũng miền Tây Nam Bộ đã được các nhà khoa học sưu tầm và biên soạn. Lâu nay đã có không ít công trình khoa học về ca dao Đồng Tháp nhưng việc nghiên cứu về đặc điểm nội dung và nghệ thuật thì hiện nay tôi chỉ tìm thấy một vài công trình có đề cập đến. Tôi mong muốn tiếp tục tìm ra những đặc điểm nội dung và nghệ thuật của ca dao Đồng Tháp cũng như hiểu thêm về con người, văn học, văn hóa... địa phương nói riêng, Nam Bộ nói chung. Qua đó, tôi muốn đóng góp một phần nhỏ của mình vào việc giữ gìn phát huy vẻ đẹp của ca dao Đồng Tháp, văn học dân gian (VHDG) tỉnh nhà, đồng thời thấy được mối quan hệ giữa ca dao Đồng Tháp với ca dao Nam Bộ. Thứ năm, xuất phát từ nhu cầu giảng dạy, đề tài này giúp ích cho việc giảng dạy chuyên đề VHDG, trong đó có VHDG địa phương. Từ những lý do nói trên, tôi đã chọn “Đặc điểm ca dao Đồng Tháp” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn cao học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Về công trình sưu tầm, giới thiệu ca dao Đồng Tháp, chúng tôi tìm được những công trình như sau: Công trình Ca dao Đồng Tháp Mười của Đỗ Văn Tân, xuất bản tháng 11 năm 1984 có 815 (tám trăm mười lăm) đơn vị tác phẩm (ĐVTP). Trong đoạn ba của lời giới thiệu về quyển sách thì đây là công trình sưu tầm ca dao trên một địa bàn khá rộng “gồm hầu hết các xã, ấp thuộc 7 huyện và 2 thị xã trên địa bàn trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp” (Đỗ Văn Tân, 1984). Tài liệu này cung cấp cho luận văn số lượng văn bản khá lớn để nghiên cứu về ca dao Đồng Tháp. Nhóm tác giả Bảo Định Giang, Nguyễn Tấn Phát, Trần Tấn Vĩnh và Bùi Mạnh Nhị đã có đóng góp cho nền VHDG nước nhà với quyển Ca dao dân ca Nam Bộ xuất bản tháng 12 năm 1984, tại nhà xuất bản (Nxb) Thành phố (Tp.) Hồ Chí Minh. Đây là công trình sưu tầm và biên soạn tập thể của cán bộ giáo viên đang làm