Luận văn Cộng đồng người Hoa ở Thành phố Hải Phòng (1888-1980)

Nội dung tài liệu: Luận văn Cộng đồng người Hoa ở Thành phố Hải Phòng (1888-1980)

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN . LÊ HUY ĐỨC CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG (1888-1980) LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội – 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN . LÊ HUY ĐỨC CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG (1888-1980) Chuyên ngành Lịch sử văn hóa Việt Nam Mã số: 8229040.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Hoài Phương Hà Nội – 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận văn này là sản phẩm nghiên cứu của tôi. Các ý kiến tham khảo, trích dẫn của các tác giả khác đều được dẫn nguồn đầy đủ. Tôi xin chịu mọi trách nhiệm về nghiên cứu của mình Tác giả Lê Huy Đức
4. LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình thực hiện luận văn, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình, những lời động viên khích lệ của các thầy cô, gia đình và bạn bè. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thày cô giáo trong Khoa Lịch sử cũng như Bộ môn Văn hóa học và Lịch sử Văn hóa Việt Nam- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập tại Khoa cũng như khi nghiên cứu đề tài. Tôi xin gửi lời tri ân tới TS. Nguyễn Thị Hoài Phương, người đã khơi mở ý tưởng về đề tài cũng như tạo điều kiện cho tôi về tư liệu, định hướng cách tiếp cận và nghiên cứu vấn đề trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin trân thành cảm ơn sự giúp đỡ của lãnh đạo và cán bộ Trung tâm Lưu trữ thành phố Hải Phòng, Thư viện Khoa học Tổng hợp thành phố Hải Phòng, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch thành phố Hải Phòng, Sở Xây dựng Thành phố Hải Phòng, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thành phố Hải Phòng, Cục Thống Kê Thành phố Hải Phòng, Ban Dân vận Thành ủy Hải Phòng, Bảo tàng thành phố Hải Phòng đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi khi tiếp cận và khai thác các nguồn tư liệu tại địa phương. Tôi xin cảm ơn Đảng ủy, Ủy ban nhân dân các phường Phạm Hồng Thái, phường Phan Bội Châu, phường Hoàng Văn Thụ đã giúp đỡ tôi trong quá trình khảo sát tại đại bàn nghiên cứu. Đồng thời, tôi xin cảm ơn tất cả ông/bà đã giúp đỡ và tham gia phỏng vấn tại Hải Phòng, Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và nhiều nơi khác để tôi có được những nguồn tư liệu quý giá phục vụ cho luân văn này. Chân thành cảm ơn! Tác giả Lê Huy Đức
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài. ............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. ................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu. ......................................................................................... 7 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. ..................................................................... 8 5. Tư liệu và phương pháp nghiên cứu. ................................................................. 8 6. Đóng góp của luận văn. .................................................................................... 11 7. Cấu trúc của luận văn. ...................................................................................... 11 CHƢƠNG 1: CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG, LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ QUÁ TRÌNH BIẾN ĐỔI ............................... 12 1.1. Cơ sở lý thuyết ............................................................................................. 12 1.1.1. Khái niệm “người Hoa” ............................................................................ 12 1.1.2. Một số vấn đề về lý thuyết di cư. ................................................................ 15 1.1.3. Nguyên nhân quá trình di dân của cộng đồng người Hoa vào Việt Nam. . 18 1.1.4. Chính sách của các chính quyền đối với người Hoa di cư vào Việt Nam. 21 1.2. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển thành phố Hải Phòng .. 32 1.2.1. Điều kiện tự nhiên của thành phố Hải Phòng ............................................ 32 1.2.2. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển đô thị Hải Phòng .............. 33 1.2.3. Đặc điểm kinh tế, dân cư, văn hóa – xã hội. .............................................. 40 1.3 Lịch sử hình thành và quá trình biến đổi của cộng đồng ngƣời Hoa tại thành phố Hải Phòng. ........................................................................................ 42 1.3.1. Lịch sử hình thành ...................................................................................... 42 1.3.2. Dân số, các nhóm dân cư. .......................................................................... 44 1.3.3. Tổ chức hành chính, thiết chế xã hội ......................................................... 45 Tiểu kết chƣơng 1 ............................................................................................... 46 CHƢƠNG 2: HOẠT ĐỘNG KINH TẾ CỦA NGƢỜI HOA TẠI HẢI PHÕNG 48 2.1. Thể chế tổ chức kinh tế của cộng đồng ngƣời Hoa tại Hải Phòng .......... 48 2.2. Hoạt động thƣơng mại – dịch vụ ............................................................... 49
6. 2.3. Kinh tế thủ công nghiệp – công nghiệp. ................................................... 64 2.4. Tác động của hoạt động kinh tế Hoa kiều vào nền kinh tế chung của thành phố Hải Phòng. ........................................................................................ 68 Tiểu kết chƣơng 2. .............................................................................................. 70 CHƢƠNG 3: ĐỜI SỐNG VĂN HÓA – XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG ............................................ 72 3.1. Văn hóa vật chất. ......................................................................................... 72 3.1.1. Kiến trúc đô thị. .......................................................................................... 72 3.1.2. Nhà ở. ......................................................................................................... 74 3.1.3. Cơ sở tín ngưỡng tôn giáo. ........................................................................ 76 3.1.4. Cơ sở sinh hoạt cộng đồng. ........................................................................ 80 3.1.5. Trang phục. ................................................................................................ 81 3.1.6. Ẩm thực. ..................................................................................................... 82 3.1.7. Phương tiện đi lại. ...................................................................................... 88 3.2. Văn hóa tinh thần ........................................................................................ 89 3.2.1. Tôn giáo, tín ngưỡng .................................................................................. 89 3.2.2. Các phong tục, nghi lễ truyền thống. ......................................................... 95 3.2.3. Văn hóa nghệ thuật. ................................................................................. 105 3.2.4. Giáo dục ................................................................................................... 108 3.3. Đời sống và mối quan hệ xã hội. .............................................................. 110 3.3.1. Quan hệ hôn nhân, gia đình và dòng họ. ................................................. 110 3.3.3. Các quan hệ xã hội trong và ngoài cộng đồng người Hoa. ..................... 114 Tiểu kết chƣơng 3. ............................................................................................. 117 CHƢƠNG 4: NHỮNG BIẾN ĐỘNG VÀ QUÁ TRÌNH HỒI HƢƠNG CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA CUỐI THẾ KỶ XX ....................................... 119 4.1. Những biến cố lịch sử và nguyên nhân.................................................... 119 4.2. Quá trình hồi hƣơng. ................................................................................ 123 4.3. Sự tác động của cuộc hồi cƣ tới hoạt động kinh tế, đời sống xã hội tại thành phố Hải Phòng. ...................................................................................... 134
7. 4.4. Mối quan hệ giữa cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở Hải Phòng với ngƣời thân, gia tộc, họ hàng ở nƣớc ngoài. ............................................................... 137 Tiểu kết chƣơng 4. ............................................................................................ 142 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 145 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 149 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 156
8. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Việt Nam là một quốc gia đa tộc người với một nền văn hóa đa dạng, phong phú và giàu bản sắc. Trải qua quá trình lịch sử dựng nước và giữ nước lâu đời, cộng đồng các tộc người sinh sống ở Việt Nam đã xây dựng lên những giá trị văn hóa tốt đẹp, góp phần tạo sự thống nhất trong đa dạng của văn hóa Việt Nam. Trong nhiều năm qua đã có rất nhiều công trình khoa học trong và ngoài nước nghiên cứu về vấn đề cộng đồng các tộc. Hướng nghiên cứu di dân, dịch chuyển, hồi cư của cộng đồng các tộc người luôn được quan tâm và tập trung nguồn lực cho các công trình nghiên cứu. Trong số đó, những nghiên cứu về cộng đồng người Hoa cũng không phải là số lượng nhỏ. Tuy nhiên các công trình khoa học hầu hết tập trung chủ yếu nghiên cứu về cộng đồng người Hoa ở khu vực miền Trung và Nam Bộ, mà ở Bắc Bộ lại ít được quan tâm hơn. Hải Phòng là một đô thị cảng biển trẻ, ra đời vào cuối thế kỷ XIX với vai trò là khu vực nhượng địa của người Pháp. Không bắt đầu từ một lũy trị sở của chính quyền phong kiến, Hải Phòng gắn liền với quá trình tạo lập và phát triển của một vùng cửa sông ven biển, với một quân cảng kiêm thương cảng lớn nhất xứ Bắc Kỳ. Từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX, chỉ trong vòng nửa thế kỷ, Hải Phòng đã vươn mình trở thành một trong ba trung tâm kinh tế lớn nhất của miền Bắc. diện mạo đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của đô thị Hải Phòng đã thay đổi hoàn toàn. Ngoài chính quyền người Pháp và những cư dân bản địa, không thể không nhắc đến những công sức đóng góp của cộng đồng người Hoa cư trú tại nơi đây trong việc xây dựng và phát triển thành phố Hải Phòng. Trước năm 1979, cộng đồng người Hoa sinh sống tại Hải Phòng có trên 10 nghìn người [28, 105], tuy nhiên do những biến cố lịch sử, đặc biệt là dưới sự ảnh hưởng của quan hệ hai nước Việt – Trung từ những năm 70 của thế kỷ XX, hiện nay những người gốc Hoa chỉ còn hơn 2000 người[43]. Cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng đã để lại những dấu ấn mạnh trong mọi mặt đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của thành phố mà hiện nay vẫn còn hiện hữu. Tuy nhiên, có thể nói hiện nay chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu đầy đủ, cụ thể và chi tiết về cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng nói riêng và ở Bắc Bộ nói chung. Với quan điểm văn hóa là nền tảng vật chất và tinh thần của xã hội, là mục tiêu và độc lực của sự phát triển, vì thế nghiên cứu về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng để thấy được vai trò của những Hoa kiều trong sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của thành phố trong từng giai đoạn cũng như sự tác động của các yếu tố bản địa đến đặc điểm văn hóa của cộng đồng người Hoa. Đó 1
9. là những lý do khiến tôi chọn đề tài “Cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng (1888-1980)” làm đề tài luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. 2.1. Các công trình nghiên cứu về người Hoa ở Việt Nam. Có rất nhiều tư liệu, công trình nghiên cứu về người Hoa ở Việt Nam nói chung. Ngay từ thời phong kiến đã xuất hiện các tư liệu. Các sách “Đại Nam thực lục”, “Gia định thành thông chí”, “Khâm Định Việt Sử thông giám cương mục” đều đề cập đến sự có mặt của người Hoa ở Việt Nam. Không chỉ trên phương diện chính trị, quan hệ bang giao giữa hai quốc gia, các nhà viết sử các vương triều phong kiến cũng đã đề cập tới đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của người Hoa khi sinh sống tại Việt Nam. Trong nhiều năm qua đã có nhiều đề tài, công trình khoa học nghiên cứu về cộng đồng người Hoa sinh sống tại Việt Nam cũng như đề tài về quá trình di dân, di cư. Năm 1924, lần đầu tiên ở Việt Nam một công trình nghiên cứu mang tính chất chính luận của Đào Trinh Nhất về cộng đồng người Hoa: Thế lực khách trú và vấn đề di dân vào Nam Kỳ. Trong khi mô tả quá trình di cư của người Hoa vào Nam Kỳ, Đào Trinh Nhất có quan tâm đến các yếu tố hình thành các nhóm cộng đồng của họ, nhưng chủ yếu đề cao vai trò của người Hoa trong quá trình hình thành và phát triển nền kinh tế hành hóa ở miền Nam Việt Nam. Trong những năm 40 của thế kỷ XX, trên các tập san của trường Viễn Đông Bác Cổ và Đô Thành Hiếu Cổ xuất hiện một số các bài viết của các học giả trong đó có cố giáo sư Đào Duy Anh, đáng chú ý nhất là bài nghiên cứu “Phố Lở, người Trung Quốc ở Huế trước thời kỳ thuộc địa”, đây là công trình đầu tiên ở Việt Nam đi sâu mô tả cấu trúc và các giai đoạn phát triển của cộng đồng người Hoa nói chung. Từ những năm 60 của thế kỷ XX, vấn đề người Hoa ở Việt Nam được các nhà nghiên cứu trong nước quan tâm đến nhiều hơn. Trên các tạp chí chuyên ngành cũng như trong các cuộc hội thảo được tổ chức tại Hà Nội năm 1985 và 1989, nhiều ý kiến khoa học bàn về vấn đề người Hoa ở Việt Nam được đưa ra thảo luận sôi nổi. Đã có một số công trình tổng hợp của một số học giả đã giúp chúng ta hiểu khá đầy đủ về người Hoa như công trình nghiên cứu Người Hoa tại Việt Nam (Nguyễn Văn Huy, 1993). Nội dung của công trình nghiên cứu này nhấn mạnh đến khía cạnh có tính chính trị và ảnh hưởng của những thành quả kinh tế mà cộng đồng người Hoa phát triển trong đời sống xã hội Việt Nam. Bên cạnh đó, các sinh hoạt khác như văn hóa, xã hội cũng được đề cập đến. Với công trình nghiên cứu này, tác giả đã nghiên cứu một phần sinh hoạt của cộng đồng người Hoa như chuyên đề về lịch sử, văn hóa, kinh tế. Qua đó tác giả cũng khẳng định đây không phải là một tài liệu nghiên cứu về xã hội học, chủng tộc học hay sắc tộc học mà là đóng góp để khám phá và hiểu rõ thêm những đặc tính về một cộng đồng. Cũng trong tác phẩm này, tuy không có một chương riêng 2
10. cho cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng, nhưng tác giả đã cung cấp những thông tin có giá trị về nguồn gốc hình thành, vai trò, vị trí của người Hoa ở thành phố này; đồng thời cung cấp các tư liệu, số liệu về dân số, đời sống dân cư, ngành nghề, những hoạt động trước và sau cuộc di cư những năm 70 – 80 của thế kỷ XX , đặc biệt tại phần 2 Qua các thời đại , các mục II Thực dân Pháp đến Việt Nam, mục III Thời Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa (1954-1975), mục V Dưới chế độ cộng sản (sau 1975). Luận án tiến sĩ Tìm hiểu sự hình thành các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam trong bối cảnh lịch sử Đông Nam Á (1989) của tác giả Châu Thị Hải đã nghiên cứu các vấn đề của quá trình di dân, định cư của người Minh Hương và các lớp cư dân Hoa kiều. Luận án đã góp phần xác định một số khái niệm và thuật ngữ trong hệ thống đề tài nghiên cứu, phân loại các hình thức di cư của cộng đồng người Hoa, các loại hình liên kết cũng như tính chất và đặc điểm của các loại hình liên kết đó. Góp phần đánh giá đúng vai trò và vị trí kinh tế, xã hội của người Hoa ở Việt Nam nói riêng và trong mối quan hệ quốc tế của khu vực Đông Nam Á cuối thế kỷ XX. Thông qua công trình nghiên cứu này, người nghiên cứu đã tiếp thu được cách phân loại các hình thức di cư, tụ cư của cộng đồng người Hoa cũng như lý do họ di cư đến Việt Nam. Đồng thời tại công trình nghiên cứu Các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam của TS. Châu Thị Hải, tác giả đã đề cập tới loại hình liên kết của cộng đồng người Hoa ở Việt Nam, các tổ chức như “bang”, “hội”,.. trong hoạt động kinh tế, xã hội. Công trình nghiên cứu Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ (Nguyễn Duy Bính, 1999, tp. Hồ Chí Minh) đã khái quát về người Hoa ở Nam Bộ, cộng đồng, dân số, hoạt động kinh tế văn hóa; những quan niệm trong hôn nhân, quy tắc và nghi lễ; hình thức và cấu trúc gia đình người Hoa ở Nam Bộ; chức năng và những nghi lễ gia đình. Đây là nền tảng để so sánh, phân tích sự giống nhau và khác nhau của Hoa Kiều ở miền Bắc và cộng đồng người Hoa ở miền Nam. Sách Vai trò người Hoa trong nền kinh tế các nước Đông Nam Á (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2000) của tác giả Trần Khánh cố gắng tập trung phân tích những yếu tố và quá trình xã hội tác động đến sự thay đổi các hình thức kinh doanh, hoạt động thương mại của người Hoa và vai trò của họ trong sự hình thành và phát triển ngành kinh tế then chốt của các quốc gia Đông Nam Á nói chung và Việt Nam nói riêng từ cuối thế kỷ XIX, đặc biệt từ sau khi các nước trong khu vực giành độc lập đến cuối những năm 1980. Tác giả cũng đã phân tích nguyên nhân, lý do người Hoa ở Việt Nam di cư về nước hoặc các nước lân cận, đề cập một phần nhỏ quá trình di cư của cộng đồng này khu vực phía bắc Việt Nam. 3