Luận văn Cơ chế cạnh tranh giữa các doanh nghiệp xuất khẩu Cá Tra Việt Nam nhìn từ lý thuyết trò chơi

Nội dung tài liệu: Luận văn Cơ chế cạnh tranh giữa các doanh nghiệp xuất khẩu Cá Tra Việt Nam nhìn từ lý thuyết trò chơi

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ------------- HUỲNH THỊ HỒNG HẠNH CƠ CHẾ CẠNH TRANH GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU CÁ TRA VIỆT NAM NHÌN TỪ LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2017
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ------------- HUỲNH THỊ HỒNG HẠNH CƠ CHẾ CẠNH TRANH GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU CÁ TRA VIỆT NAM NHÌN TỪ LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG Chuyên ngành: Chính sách công Mã số: 60340402 Hướng dẫn khoa học: TS. VŨ THÀNH TỰ ANH TP. Hồ Chí Minh – Năm 2017
3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân do tôi thực hiện. Các số liệu và trích dẫn được sử dụng trong luận văn đều được dẫn nguồn và chính xác nhất trong phạm vi hiểu biết của tôi. Kết quả thực hiện của luận văn là trung thực và chưa từng được công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Luận văn này không nhất thiết thể hiện quan điểm của Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright hoặc Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh. Tác giả luận văn Huỳnh Thị Hồng Hạnh
4. ii LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, tôi muốn gửi lời cảm ơn chân thành tới TS. Vũ Thành Tự Anh vì đã ủng hộ tôi ngay từ những ngày đầu manh nha ý tưởng về đề tài này. Cám ơn thầy đã truyền nhiệt huyết nghiên cứu, định hướng đường đi và cách thức làm việc để tôi tìm ra được kết quả nghiên cứu cuối cùng. Tôi tìm được từ quá trình làm luận văn không chỉ là câu trả lời cho câu hỏi nghiên cứu mà hơn tất cả là phương pháp làm việc, phương pháp tư duy và niềm vui khi được áp dụng những kiến thức đã học vào thực tế. Trân trọng cám ơn thầy. Cảm ơn Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright, quý thầy cô và các cô chú nhân viên trong trường đã hết lòng giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn cũng như trong thời gian hai năm học tập và nghiên cứu tại trường. Xin gửi lời cảm ơn tới các anh chị đồng nghiệp, các chuyên gia và chủ doanh nghiệp đã nhận lời giúp đỡ và góp ý chân thành cho tôi trong quá trình thu thập thông tin để thực hiện luận văn này. Cuối cùng là cảm ơn tập thể lớp MPP8 đã luôn đồng hành cùng tôi vượt qua mọi khó khăn trong 2 năm vừa qua. Huỳnh Thị Hồng Hạnh
5. iii TÓM TẮT Khác với các loại nông sản xuất khẩu chủ lực khác của Việt Nam như gạo, cà phê, hồ tiêu, ... cá tra xuất khẩu của Việt Nam hiện chiếm đến hơn 90% thị phần xuất khẩu cá tra của thế giới. Nói cách khác, hầu như không có đối thủ cạnh tranh nào trên thế giới có thể so sánh với Việt Nam về năng lực sản xuất cá tra phi lê và quy mô thị phần xuất khẩu. Tuy nhiên, từ năm 2012 trở lại đây, ngành cá tra Việt Nam đã phải chứng kiến một áp lực giảm giá xuất khẩu kéo dài ở hầu khắp các thị trường. Hệ quả là hàng loạt các doanh nghiệp phá sản, nông dân nuôi cá treo ao, các doanh nghiệp hiện hữu phải đối mặt với rất nhiều khó khăn để duy trì hoạt động sản xuất kinh doanh. Thực trạng đó đặt ra cho ngành cá tra Việt Nam một câu hỏi lớn về nguyên nhân vì sao giá giảm. Để tìm câu trả lời cho câu hỏi lớn của ngành cá tra, bài nghiên cứu này chọn cách tiếp cận của kinh tế học vi mô về cấu trúc thị trường để phân tích và mô hình hóa thị trường cá tra nhằm tìm ra cơ sở để giải quyết vấn đề nghiên cứu. Trong đó, lý thuyết trò chơi được sử dụng làm công cụ để xác định trạng thái cân bằng mà thị trường hướng tới. Theo đó, thị trường cá tra được mô hình hóa dưới dạng một trò chơi động trong đó từng nhóm người chơi với các đặc điểm và động cơ thôi thúc khác nhau sẽ lựa chọn những chiến lược áp đảo khác nhau để cạnh tranh. Kết cục của trò chơi là kết quả của việc phối hợp các chiến lược áp đảo giữa các người chơi và giúp giải thích cho hiện trạng ngành cá tra Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cho thấy áp lực rất lớn mà các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra phải đối mặt, trong đó giảm giá là chiến lược mà các doanh nghiệp phải chấp nhận để tồn tại. Cơ chế cạnh tranh giữa các doanh nghiệp cũng giải thích cho nguyên nhân thất bại của một số chính sách của nhà nước đối với ngành trong thời gian qua. Đồng thời, thông qua các lập luận có cơ sở lý thuyết và bằng chứng thực tế ủng hộ, kết quả nghiên cứu giúp bác bỏ nhiều lập luận gây tranh cãi về ngành cá tra Việt Nam; cung cấp thông tin hữu ích cho nhiều bên liên quan bao gồm: doanh nghiệp xuất khẩu hiện hữu và tiềm năng, cơ quan chức năng, người nghiên cứu và người làm chính sách.
6. iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................................... ii TÓM TẮT ............................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ........................................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH VẼ .................................................................................................... viii CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU ............................................................................................. 1 1.1. Bối cảnh nghiên cứu ............................................................................................... 1 1.2. Vấn đề nghiên cứu .................................................................................................. 4 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 4 1.4. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................. 4 1.5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................ 4 1.6. Cấu trúc bài viết ...................................................................................................... 4 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHUNG PHÂN TÍCH ................................. 5 2.1. Tổng quan các nghiên cứu trước ............................................................................. 5 2.2. Các cơ sở lý thuyết quan trọng ............................................................................... 7 2.2.1. Cơ sở lý thuyết về cấu trúc thị trường có yếu tố độc quyền ............................ 7 2.2.2. Cơ sở lý thuyết về trạng thái cân bằng thị trường và ứng dụng của lý thuyết trò chơi. ...................................................................................................................... 8 2.3. Khung phân tích ...................................................................................................... 9 2.4. Nguồn thông tin ...................................................................................................... 9 CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM THỊ TRƯỜNG CÁ TRA VÀ MÔ HÌNH TƯƠNG TÁC CHIẾN LƯỢC GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU ................................ 11 3.1. Cấu trúc thị trường cá tra ...................................................................................... 11 3.2. Các người chơi chính ............................................................................................ 12 3.2.1. Cơ cấu tài sản – nguồn vốn của hai loại hình doanh nghiệp.......................... 13 3.2.2. Cơ cấu chi phí giữa 2 loại hình doanh nghiệp ............................................... 14 3.2.3. Tóm tắt ưu nhược điểm của 2 loại hình doanh nghiệp .................................. 16 3.3. Các giả định quan trọng của mô hình ................................................................... 17 3.4. Xây dựng mô hình ................................................................................................ 17 3.4.1. Số lượng người chơi ...................................................................................... 17 3.4.2. Không gian chiến lược ................................................................................... 17
7. v 3.4.3. Động cơ của các doanh nghiệp ...................................................................... 17 3.4.4. Chiến lược áp đảo của các doanh nghiệp ....................................................... 19 CHƯƠNG 4. KẾT CỤC CỦA MÔ HÌNH VÀ CÁC GIẢ THUYẾT THAY THẾ .. 23 4.1. Giai đoạn 1: Cạnh tranh giảm giá bán .................................................................. 23 4.1.1. Cạnh tranh giữa các DNCB cá tra xuất khẩu với nhau .................................. 23 4.1.2. Cạnh tranh giữa các DNCB và các DNTM ................................................... 26 4.1.3. Trạng thái cân bằng ........................................................................................ 26 4.2. Giai đoạn 2: Cạnh tranh hạ chi phí sản xuất ......................................................... 27 4.2.1. Chiến lược tăng cường liên kết ngành theo chiều dọc ................................... 27 4.2.2. Chiến lược hạ giá thành bằng giảm chất lượng ............................................. 28 4.2.3. Trạng thái cân bằng thị trường ....................................................................... 28 4.3. Các giải thuyết khác về nguyên nhân chính gây ra áp lực giảm giá cá tra. .......... 32 4.3.1. (H1): Giá cá tra giảm do cung tăng vượt cầu ................................................. 32 4.3.2. (H2) : Giá cá tra giảm là do áp lực cạnh tranh từ các sản phẩm thay thế ....... 34 4.3.3. (H3): Giá cá tra giảm là do rào cản tại các thị trường nhập khẩu (áp lực từ phía các đối thủ ngoài nước). ................................................................................... 36 4.4. Kết luận chung ...................................................................................................... 37 CHƯƠNG 5. HÀM Ý CHÍNH SÁCH .......................................................................... 39 5.1. Về phía cơ quan quản lý nhà nước ....................................................................... 39 5.2. Về phía doanh nghiệp ........................................................................................... 40 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 41 PHỤ LỤC 01: GIỚI THIỆU MỘT SỐ BÀI TOÁN ĐIỂN HÌNH TRONG LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI ................................................................................................... 43 PHỤ LỤC 02: LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA NGÀNH CÁ TRA VIỆT NAM ............................................................................................................ 46
8. vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Thuật ngữ tiếng Anh Thuật ngữ tiếng Việt AC Average cost Chi phí trung bình Association of Southeast Asian ASEAN Hiệp hội các nước Đông Nam Á Nations ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long DNCB Doanh nghiệp chế biến xuất khẩu DNTM Doanh nghiệp thương mại xuất khẩu Food and Agriculture FAO Organization of the United Tổ chức Nông Lương thế giới Nations MC Marginal cost Chi phí biên MR Marginal revenue Doanh thu biên ROS Return on sales Tỷ suất sinh lợi trên doanh thu Vietnam Association of Seafood Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu VASEP Exporters and Producers Thủy sản Việt Nam VCSH Vốn Chủ sở hữu
9. vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1-1: Kim ngạch xuất khẩu cá tra Việt Nam năm 2016 ................................................. 1 Bảng 3-1: Cơ cấu tài sản – nguồn vốn của một số DNCB xuất khẩu tiêu biểu ................... 13 Bảng 3-2: Cơ cấu chi phí của một số DNCB xuất khẩu tiêu biểu ....................................... 15 Bảng 3-3: Cơ cấu giá vốn hàng bán của 1 kg cá tra phi lê thịt trắng ................................... 16 Bảng 4-1: Tình hình thua lỗ và áp lực trả nợ của Công ty CP Thủy sản Bình An đến 2012 ............................................................................................................................................. 24 Bảng 4-2: Tình hình thua lỗ và áp lực trả nợ của Công ty CP Việt An đến 2016 ............... 25 Bảng 4-3: Sản lượng nhập khẩu cá tra phi lê đông lạnh vào một số thị trường chính từ năm 2012 – 2014 ......................................................................................................................... 33 Bảng 4-4: Nguồn cung các sản phẩm cá phi lê thịt trắng đến năm 2014 và ước tính đến 2017 ..................................................................................................................................... 34
10. viii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1-1: Diễn biến giá xuất khẩu cá tra trung bình sang một số thị trường từ năm 2011 - 2013 ....................................................................................................................................... 2 Hình 1-2: Diễn biến giá nhập khẩu cá tra của Mỹ từ Việt Nam từ 2010 – đầu 2016 ........... 2 Hình 1-3: Chỉ số giá ngành cá thế giới từ 1990 – 2016 ......................................................... 3 Hình 3-1: Diễn biến lãi suất vay vốn trong giai đoạn 2009 – 2012: .................................... 14 Hình 3-2: Đồ thị điểm cân bằng của thị trường cá tra ......................................................... 20 Hình 4-1: Biên sinh lợi của một số doanh nghiệp lớn trong ngành đến 2016 ..................... 29 Hình 4-2: Sơ đồ cây quyết định của mô hình ..................................................................... 31 Hình 4-3: Nguồn cung cá tra và cá rô phi sản xuất từ 1990 – 2013 .................................... 33 Hình 4-4: Diễn biến giá các loại cá phi lê thịt trắng tại các thị trường nhập khẩu .............. 34 Hình 4-5: Sự chuyển dịch cơ cấu thị trường xuất khẩu cá tra Việt Nam qua các năm ........ 37 Hình 5-1: Kim ngạch và sản lượng xuất khẩu cá tra Việt Nam từ năm 2006 – 2011 .......... 47 Hình 5-2: Diện tích nuôi cá tra tại ĐBSCL đến năm 2007 .................................................. 48