Luận văn Chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng

Nội dung tài liệu: Luận văn Chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH -------------------------- KIỀU THANH UYÊN CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI TRONG TÁC PHẨM CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH -------------------------- KIỀU THANH UYÊN CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI TRONG TÁC PHẨM CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 62 22 01 21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TS. HUỲNH NHƯ PHƯƠNG 2. TS. NGUYỄN MẠNH HÙNG Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của GS.TS. Huỳnh Như Phương và TS. Nguyễn Mạnh Hùng. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 2 năm 2019 Tác giả luận án Kiều Thanh Uyên
4. MỤC LỤC DẪN NHẬP ...................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .......................................................... 4 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................. 5 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 7 6. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 8 7. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 9 8. Đóng góp của đề tài ................................................................................. 11 9. Cấu trúc của luận án ................................................................................ 11 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI VÀ VŨ TRỌNG PHỤNG ........................................... 13 1.1. Chủ nghĩa hiện đại – lịch sử và khái niệm ....................................... 13 1.1.1. Bối cảnh phát sinh trào lưu chủ nghĩa hiện đại ............................. 13 1.1.2. Đặc điểm trào lưu chủ nghĩa hiện đại ........................................... 18 1.1.3. Khái niệm “hiện đại, “thời hiện đại” và “chủ nghĩa hiện đại” ..... 23 1.2. Tình hình nghiên cứu chủ nghĩa hiện đại và Vũ Trọng Phụng ở Việt Nam ..................................................................................................... 28 1.2.1. Trước năm 1945 ............................................................................ 28 1.2.2. Từ năm 1945 đến năm 1975 ......................................................... 33 1.2.3. Từ năm 1975 đến nay .................................................................... 36 CHƯƠNG 2. CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI VÀ VŨ TRỌNG PHỤNG TRONG BỐI CẢNH VĂN HỌC VIỆT NAM 1930 – 1945 ....................... 50 2.1. Bối cảnh tiếp nhận chủ nghĩa hiện đại trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 ....................................................................................... 50
5. 2.1.1. Bối cảnh lịch sử, xã hội và văn hóa .............................................. 50 2.1.2. Bối cảnh văn học ........................................................................... 54 2.1.3. Hệ quả hiện đại hóa xã hội và văn học ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX ...................................................................................................... 58 2.2. Trào lưu chủ nghĩa hiện đại trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 ................................................................................................. 65 2.2.1. Đối sánh bối cảnh xuất hiện trào lưu chủ nghĩa hiện đại ở phương Tây và Việt Nam ..................................................................................... 65 2.2.2. Bản sắc trào lưu chủ nghĩa hiện đại ở Việt Nam .......................... 68 2.3. Yếu tố chủ nghĩa hiện đại trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 ............................................................................................................. 74 2.3.1. Yếu tố chủ nghĩa hiện đại trong thơ .............................................. 75 2.3.2. Yếu tố chủ nghĩa hiện đại trong văn xuôi hiện thực ..................... 77 2.4. Vũ Trọng Phụng với các trào lưu văn học hiện đại ........................ 80 2.4.1. Vũ Trọng Phụng với chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa tự nhiên ..... 81 2.4.2. Vũ Trọng Phụng với trào lưu chủ nghĩa hiện đại ......................... 84 CHƯƠNG 3. CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI TRONG TÁC PHẨM CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG NHÌN TỪ BÌNH DIỆN CHỦ ĐỀ ................................. 93 3.1. Vấn đề phi nhân ................................................................................. 93 3.1.1. Cái nhìn toàn diện ......................................................................... 97 3.1.2. Tinh thần dân chủ ........................................................................ 102 3.2. Vấn đề tha hoá .................................................................................. 105 3.2.1. Sự tự tha hóa ............................................................................... 109 3.2.2. Đám đông tha hóa ....................................................................... 115 3.3. Vấn đề tính dục ................................................................................. 120 3.3.1. Con người ẩn ức .......................................................................... 123 3.3.2.Con người sinh lý ......................................................................... 126
6. CHƯƠNG 4. CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI TRONG TÁC PHẨM CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG NHÌN TỪ BÌNH DIỆN THI PHÁP ............................ 135 4.1. Phương thức tiếp cận hiện thực ...................................................... 135 4.1.1. Mô hình tự sự ẩn ý – tượng trưng ............................................... 138 4.1.2. Thủ pháp cắt dán điện ảnh .......................................................... 142 4.2. Thủ pháp nghịch dị .......................................................................... 150 4.2.1. Nhân vật nghịch dị ...................................................................... 152 4.2.2. Tình huống nghịch dị .................................................................. 158 4.3. Tính biểu trưng ................................................................................ 163 4.3.1. Phương thức chi tiết hóa ............................................................. 165 4.3.2. Phương thức mô hình hóa ........................................................... 167 KẾT LUẬN .................................................................................................. 172 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ......................................... 177 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 179 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 191
7. 1 DẪN NHẬP 1. Tính cấp thiết của đề tài Quá trình hiện đại hoá văn học Việt Nam khởi động từ những năm 1900 – 1930 là kết quả tất yếu của cuộc hội nhập văn hoá lần thứ hai – tiếp xúc với văn hoá phương Tây. Những năm 1930 – 1945 là giai đoạn gặt hái thành quả của công cuộc hiện đại hoá văn học dân tộc. Chỉ trong một thời gian ngắn, văn học Việt Nam đã chịu ảnh hưởng và tiếp nhận nhiều trào lưu, trường phái, khuynh hướng sáng tác của văn học phương Tây. Vì vậy, văn học Việt Nam giai đoạn này là những năm sôi động cả về lực lượng sáng tác, trào lưu, khuynh hướng, số lượng tác phẩm cũng như tầng lớp tiếp nhận. Biểu hiện rõ ràng nhất của công cuộc hiện đại hoá văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX là sự tiếp nhận và vận dụng những khuynh hướng, trào lưu văn học phương Tây của lực lượng sáng tác. Từ chủ nghĩa lãng mạn đến chủ nghĩa hiện thực, hay chủ nghĩa tự nhiên và những trào lưu, khuynh hướng thời thượng chủ nghĩa hiện đại đều hiện diện trong đời sống văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Chủ nghĩa hiện đại (Modernism) cũng là một trong những trào lưu có ảnh hưởng đến văn học Việt Nam thế kỷ XX. Một số hiện tượng văn học Việt Nam theo trào lưu chủ nghĩa hiện đại có thể kể đến như thơ tượng trưng, thơ siêu thực của phong trào Thơ Mới, thủ pháp nghịch dị trong sáng tác của Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, hay chủ nghĩa hiện sinh, tiểu thuyết dòng ý thức trong văn học miền Nam 1954 – 1975. Thế nhưng, với tư cách là một trào lưu tư tưởng và nghệ thuật có ảnh hưởng đến văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa hiện đại lại chưa được nghiên cứu và giới thiệu rộng rãi ở Việt Nam.
8. 2 Trong bối cảnh văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX cùng lúc tiếp nhận nhiều trào lưu văn học phương Tây để đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa bắt kịp xu hướng văn học thế giới, Vũ Trọng Phụng là một trong những nhà văn sớm chịu ảnh hưởng của trào lưu chủ nghĩa hiện đại. Tuy đời sống và đời viết ngắn ngủi nhưng Vũ Trọng Phụng đã để lại một số lượng không ít các tác phẩm “gây tiếng vang” trên văn đàn. Xét về phương diện nội dung, tác phẩm của Vũ Trọng Phụng chủ yếu chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện thực của văn học phương Tây. Một số nhà nghiên cứu còn cho rằng, tác phẩm của Vũ Trọng Phụng có một số yếu tố của trào lưu chủ nghĩa hiện đại như vấn đề tính dục (libido) theo lý thuyết Phân tâm học của Sigmund Freud, vấn đề phi lý. Mặt khác, Vũ Trọng Phụng còn chịu nhiều ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện đại trong bút pháp nghệ thuật. Do vậy, tác phẩm của Vũ Trọng Phụng gây nhiều bỡ ngỡ trong tiếp nhận với những thủ pháp nghệ thuật hiện đại khi mới xuất hiện trên văn đàn. Song, cho đến nay, vấn đề chủ nghĩa hiện đại trong văn học Việt Nam nói chung cũng như trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng nói riêng chưa được quan tâm đầy đủ. Chúng tôi chọn đề tài Chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng để khảo sát về chủ nghĩa hiện đại với vai trò là một trào lưu du nhập từ phương Tây và bắt rễ trong môi trường văn học Việt Nam, đồng thời nghiên cứu về Vũ Trọng Phụng với tư cách là một trong những nhà văn chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện đại. Trên cơ sở đó, luận án đưa ra những đánh giá về vị trí cũng như vai trò của chủ nghĩa hiện đại trong đời sống văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Đặc biệt, luận án củng cố những giá trị về tư tưởng và nghệ thuật trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng qua lăng kính của chủ nghĩa hiện đại.
9. 3 2. Mục đích nghiên cứu Trong bối cảnh hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, cùng với chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực và một số trào lưu khác, chủ nghĩa hiện đại đã góp phần không nhỏ trong cuộc canh tân đó. Nhưng do một số điều kiện lịch sử và bối cảnh văn hóa mà chủ nghĩa hiện đại chưa đi hết con đường cùng với văn học Việt Nam. Nghiên cứu về đề tài Chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, chúng tôi mong muốn tìm kiếm và chỉ ra những dấu hiệu cũng như các yếu tố của chủ nghĩa hiện đại ở cả bình diện chủ đề cũng như bình diện thi pháp trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng. Khi thực hiện luận án, chúng tôi còn hướng đến những mục tiêu như sau để đạt được kết quả có ý nghĩa lý luận và giá trị thực tiễn. Đầu tiên, luận án trình bày tổng quan về vấn đề chủ nghĩa hiện đại cũng như tình hình nghiên cứu trào lưu chủ nghĩa hiện đại ở Việt Nam. Luận án còn tổng hợp, phân tích về tình hình nghiên cứu vấn đề chủ nghĩa hiện đại và tác phẩm của Vũ Trọng Phụng theo tiến trình lịch sử văn học Việt Nam. Tiếp theo, luận án góp tiếng nói khẳng định về vị trí cũng như vai trò của chủ nghĩa hiện đại trong đời sống văn học Việt Nam. Luận án tạo lập một cái nhìn bao quát về quá trình tiếp nhận, vận dụng chủ nghĩa hiện đại trong đời sống văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Chúng tôi còn tổng hợp cũng như đánh giá lại những ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa tự nhiên trong toàn bộ tác phẩm thuộc thể hư cấu của Vũ Trọng Phụng. Trên cơ sở đó, luận án bước đầu đưa ra nhận định tổng quan về vấn đề chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng. Cuối cùng, mục tiêu chính của luận án là khảo sát, chọn lọc những yếu tố chủ đề và thủ pháp nghệ thuật trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng in đậm dấu ấn của chủ nghĩa hiện đại. Luận án còn phân tích và luận giải nguyên
10. 4 nhân cũng như chỉ ra mức độ tiếp nhận chủ nghĩa hiện đại của Vũ Trọng Phụng. Rộng hơn, luận án còn hướng đến chỉ ra những điểm khác biệt trong nội dung tư tưởng và thủ pháp nghệ thuật của tác phẩm Vũ Trọng Phụng so với các tác phẩm văn xuôi hiện thực nói riêng cũng như các tác phẩm cùng thời nói chung. Trên cơ sở những khảo sát về yếu tố chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng ở cả phương diện chủ đề và thi pháp, luận án hướng đến khẳng định, Vũ Trọng Phụng là một trong những nhà văn tiên phong tiếp thu chủ nghĩa hiện đại của văn học phương Tây. Qua đó, chúng tôi mong muốn mở ra một hướng tiếp cận mới đối với tác phẩm của Vũ Trọng Phụng để có cái nhìn toàn diện hơn về tài năng và phong cách của nhà văn này. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu Về khách thể nghiên cứu, đối với đề tài này có hai khách thể nghiên cứu cần lưu ý, đó là chủ nghĩa hiện đại và tác phẩm của Vũ Trọng Phụng. Đối với chủ nghĩa hiện đại, luận án tập trung khảo sát, tổng hợp tài liệu để chỉ ra được những đặc điểm, tính chất và biểu hiện của nó trong văn học nghệ thuật. Luận án còn phân tích và chỉ ra những đặc trưng của chủ nghĩa hiện đại đặt trong bối cảnh văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Là một trào lưu tư tưởng xuất hiện vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ở phương Tây và dần lan rộng khắp thế giới, vì vậy, việc nghiên cứu về chủ nghĩa hiện đại là vấn đề đáng lưu tâm. Tuy nhiên, do hạn chế về khả năng tìm kiếm, thu thập tài liệu nên luận án chủ yếu khảo sát các tài liệu nghiên cứu bằng tiếng Anh khi nghiên cứu về chủ nghĩa hiện đại. Qua đó, luận án làm rõ khái niệm và chỉ ra những đặc điểm quan trọng của chủ nghĩa hiện đại trong văn học nghệ thuật. Nghiên cứu về Chủ nghĩa hiện đại trong tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, luận án hướng vào đối tượng chính là yếu tố chủ nghĩa hiện đại trong các tác phẩm được sáng tác theo phương thức hư cấu của Vũ Trọng Phụng.