Luận văn Cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên trong mối quan hệ với gia đình

Nội dung tài liệu: Luận văn Cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên trong mối quan hệ với gia đình

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ĐÀO LAN HƯƠNG CẢM NHẬN HẠNH PHÚC CỦA THANH THIẾU NIÊN TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI GIA ĐÌNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Hà Nội - 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ĐÀO LAN HƯƠNG CẢM NHẬN HẠNH PHÚC CỦA THANH THIẾU NIÊN TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI GIA ĐÌNH Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 62 31 04 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Minh Hằng Hà Nội - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan rằng, luận án tiến sĩ “Cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên trong mối quan hệ với gia đình” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Dữ liệu nghiên cứu định lượng được thu thập, xử lý một cách trung thực, đảm bảo tính bảo mật và quyền được thông tin của người tham gia nghiên cứu. Các dẫn chứng và kết quả từ những nghiên cứu khác để so sánh, phân tích đều được chỉ rõ nguồn trích dẫn. Kết quả trong phần nghiên cứu chính thức chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào của các tác giả khác từ trước đến nay. Tác giả luận án Đào Lan Hương
4. LỜI CẢM ƠN Tôi muốn gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới cô giáo PGS.TS Nguyễn Thị Minh Hằng. Nhờ sự gần gũi và sự dạy bảo nhiệt tình của cô dành cho tôi mà tôi đã trưởng thành hơn trên con đường chinh phục khoa học cũng như có động lực để hoàn thành luận án. Trong quá trình làm nghiên cứu sinh tôi có cơ hội được học tập từ PGS.TS Lê Văn Hảo, PGS.TS Phan Thị Mai Hương, GS.TS Phạm Thành Nghị. Nhờ những kiến thức và những lời động viên của thầy cô mà tôi được học từ thầy cô đã giúp tôi có động lực trong quá trình hoàn thiện ý tưởng, tìm tài liệu và xử lý số liệu khoa học. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy các cô đã có những góp ý, đưa ra những ý tưởng giúp tôi có thể hoàn thiện hơn luận án của mình sau mỗi giai đoạn thực hiện luận án cũng như trong các hội đồng bảo vệ. Tôi luôn cảm ơn nụ cười hiền hòa, những lời góp ý chân tình của GS.TS Trần Thị Minh Đức; những ý tưởng và lời khuyên giá trị của PGS.TS Lã Thị Thu Thủy, PGS.TS Trần Thu Hương, PGS.TS Trịnh Thị Linh cho luận án; sự động viên, khích lệ của PGS.TS Trương Thị Khánh Hà, GS.TS Nguyễn Hữu Thụ; sự dí dỏm của PSG.TS Nguyễn Sinh Phúc. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tập thể cán bộ, giảng viên của Khoa Tâm lý học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQG Hà Nội. Đối với tôi, các thầy cô trong khoa cũng như các thầy cô cộng tác, giảng dạy tại đây là tấm gương sáng về niềm đam mê khoa học, nhiệt huyết với chuyên môn và giàu lòng nhân ái với học trò. Các thầy cô là động lực lớn giúp tôi có thể hoàn thành luận án và gắn bó lâu dài với ngành Tâm lý học. Tôi cũng trân trọng gửi lời cảm ơn tới ban lãnh đạo trường Cao đẳng sư phạm Bắc Ninh, các thầy cô giáo khoa Lý luận chính trị - Tâm lý giáo dục, đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi để có thể hoàn thành luận án của mình. Bên cạnh đó tôi xin gửi lời cảm ơn đến những người bạn trong lớp NCS khóa 2016 và bạn bè thân thiết. Nhờ sự giúp đỡ, động viên cả về học thuật và các khía cạnh khác trong cuộc sống mà tôi có thêm động lực để hoàn thành tốt nhất luận án. Cuối cùng, tôi xin dành lời cảm ơn sâu sắc nhất tới cha mẹ, gia đình luôn tạo điều kiện, động viên và là động lực để tôi vượt qua những khó khăn để hoàn thiện luận án của mình. Tác giả luận án Đào Lan Hương
5. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC SƠ ĐỒ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 8 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 9 2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. 11 3. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 11 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................ 11 5. Khách thể và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 11 6. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................... 12 7. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................... 12 8. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .................................................... 12 9. Đóng góp mới của luận án .................................................................................... 14 Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU CẢM NHẬN HẠNH PHÚC CỦA THANH THIẾU NIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA CÁC YẾU TỐ GIA ĐÌNH .. 17 1.1. Những nghiên cứu về cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên .............. 18 1.2. Nghiên cứu về cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên và ảnh hưởng của các yếu tố gia đình ............................................................................................ 25 1.2.1. Cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên và kiểu gia đình .......................... 26 1.2.2. Hướng nghiên cứu cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên và môi trường tâm lý gia đình ........................................................................................................... 30 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 41 1
6. Chương 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CẢM NHẬN HẠNH PHÚC CỦA THANH THIẾU NIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA CÁC YẾU TỐ GIA ĐÌNH .................. 43 2.1. Lý luận về cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ................................. 43 2.1.1. Các lý thuyết nghiên cứu cảm nhận hạnh phúc .............................................. 43 2.1.2. Khái niệm cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên .................................... 52 2.2. Mô hình nghiên cứu cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ................ 60 2.2.1. Hài lòng với cuộc sống ................................................................................... 60 2.2.2. Hạnh phúc tinh thần ........................................................................................ 61 2.2.3. Hạnh phúc phụ thuộc ...................................................................................... 62 2.3. Ảnh hưởng của các yếu tố gia đình đến cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ................................................................................................................. 63 2.3.1. Chất lượng cuộc sống cảm xúc ....................................................................... 63 2.3.2. Chất lượng cuộc sống vật chất ........................................................................ 64 2.3.3. Quyền tham gia của con trong gia đình .......................................................... 65 2.3.4. Kiểm soát tâm lý của cha mẹ........................................................................... 67 2.3.5. Mối quan hệ của cha mẹ ................................................................................. 70 2.3.6. Hành vi làm cha mẹ ......................................................................................... 71 2.3.7. Gắn kết gia đình .............................................................................................. 73 2.3.8. Mối quan hệ giữa hành vi làm cha mẹ, gắn kết gia đình và cảm nhận hạnh phúc ................................................................................................................. 74 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 76 Chương 3. TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................ 78 3.1. Vài nét về địa bàn và khách thể nghiên cứu .................................................. 78 3.1.1. Địa bàn nghiên cứu ......................................................................................... 78 3.1.2. Khách thể nghiên cứu ...................................................................................... 79 3.2. Tổ chức nghiên cứu .......................................................................................... 80 3.2.1. Giai đoạn 1: Nghiên cứu lí luận ..................................................................... 80 3.2.2. Giai đoạn 2: Chuẩn bị công cụ nghiên cứu .................................................... 81 3.2.3. Giai đoạn 3: Điều tra chính thức .................................................................... 81 3.2.4. Giai đoạn 4: Xử lí dữ liệu và viết luận án...................................................... 82 2
7. 3.3. Các phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 82 3.3.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu .................................................................... 82 3.3.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi ............................................................. 83 3.3.3. Phương pháp phỏng vấn sâu ........................................................................... 92 3.3.4. Phương pháp xử lí số liệu bằng thống kê toán học ......................................... 93 3.3.5. Phương pháp phân tích chân dung tâm lý nhóm .......................................... 100 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 101 Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ CẢM NHẬN HẠNH PHÚC CỦA THANH THIẾU NIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA CÁC YẾU TỐ GIA ĐÌNH 102 4.1. Thực trạng cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ............................. 102 4.1.1. Đánh giá chung về cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên .................... 102 4.1.2. Mối quan hệ giữa các mặt biểu hiện cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ................................................................................................................ 107 4.1.3. Cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên theo các biến nhân khẩu .......... 109 4.2. Thực trạng các yếu tố gia đình của thanh thiếu niên ....................................... 115 4.2.1. Hành vi làm cha mẹ ....................................................................................... 115 4.2.2. Chất lượng cuộc sống cảm xúc ..................................................................... 117 4.2.3. Chất lượng cuộc sống vật chất ...................................................................... 118 4.2.4. Gắn kết gia đình ............................................................................................ 119 4.2.5. Quyền tham gia của con trong gia đình ........................................................ 120 4.2.6. Kiểm soát tâm lý của cha mẹ......................................................................... 122 4.2.7. Mối quan hệ của cha mẹ của thanh thiếu niên ............................................. 124 4.3. Ảnh hưởng của các yếu tố gia đình đến cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ................................................................................................................ 126 4.3.1. Tương quan giữa các yếu tố trong gia đình của thanh thiếu niên ................ 126 4.3.2. Tương quan giữa cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên và các yếu tố gia đình ................................................................................................................... 130 4.3.3. Dự báo các yếu tố ảnh hưởng đến cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ............................................................................................................... 140 3
8. 4.4. Chân dung tâm lý nhóm thanh thiếu niên rất hạnh phúc và nhóm thanh thiếu niên không hạnh phúc ................................................................................. 154 4.4.1. Cách thức lựa chọn hai nhóm ....................................................................... 154 4.4.2. Đặc điểm nhân khẩu – xã hội của nhóm hạnh phúc và nhóm không hạnh phúc ... 156 4.4.3. Ảnh hưởng của các yếu tố gia đình đến nhóm thanh thiếu niên hạnh phúc và nhóm thanh thiếu niên không hạnh phúc ................................................................ 160 Tiểu kết chương 4 và bàn luận chung ................................................................. 167 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 171 1. KẾT LUẬN ........................................................................................................ 171 2. KIẾN NGHỊ ....................................................................................................... 174 3. HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU ..................................................................... 177 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................... 178 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 179 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 192 4
9. DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT CLCS Chất lượng cuộc sống CNHPC Cảm nhận hạnh phúc chung CS Cộng sự HLVCS Hài lòng với cuộc sống HPPT Hạnh phúc phụ thuộc HPTT Hạnh phúc tinh thần KSTL Kiểm soát tâm lý M/ĐTB Điểm trung bình SD/ĐLC Độ lệch chuẩn TBC Trung bình chung THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông 5
10. DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Các nghiên cứu về kiểu gia đình và cảm nhận hạnh phúc ........................ 28 của thanh thiếu niên .................................................................................................. 28 Bảng 3.1. Đặc điểm khách thể nghiên cứu................................................................ 79 Bảng 3.2. Thông số của các thang đo dựa trên dữ liệu điều tra thử .......................... 86 Bảng 3.3. Độ tin cậy của thang đo dựa trên dữ liệu điều tra chính thức ................... 94 Bảng 3.4. Độ tin cậy của thang đo cảm nhận hạnh phúc .......................................... 95 Bảng 3.5. Phân phối chuẩn của các thang đo dựa trên dữ liệu điều tra chính thức ....... 96 Bảng 4.1. Hạnh phúc tinh thần của thanh thiếu niên .............................................. 105 Bảng 4.2. Hạnh phúc phụ thuộc của thanh thiếu niên............................................. 106 Bảng 4.3. Sự khác biệt về điểm trung bình cảm nhận hạnh phúc của thanh .......... 110 thiếu niên theo độ tuổi ............................................................................................. 110 Bảng 4.4. So sánh điểm trung bình cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên về biến số kinh tế ......................................................................................................... 113 Bảng 4.5. Điểm trung bình cảm nhận của thanh thiếu niên về ............................... 116 hành vi làm cha mẹ ................................................................................................. 116 Bảng 4.6. Điểm trung bình đánh giá của thanh thiếu niên về chất lượng cuộc sống cảm xúc trong gia đình ............................................................................................ 117 Bảng 4.7. Điểm trung bình đánh giá của thanh thiếu niên về chất lượng cuộc sống vật chất trong gia đình ............................................................................................. 118 Bảng 4.8. Điểm trung bình đánh giá của thanh thiếu niên về gắn kết gia đình ...... 119 Bảng 4.9. Điểm trung bình đánh giá của thanh thiếu niên về quyền tham gia của con trong gia đình .......................................................................................................... 121 Bảng 4.10. Điểm trung bình đánh giá của thanh thiếu niên về mức độ kiểm soát tâm lý của cha mẹ ........................................................................................................... 123 Bảng 4.11. Điểm trung bình đánh giá của thanh thiếu niên về mối quan hệ của cha mẹ .... 124 Bảng 4.12. Tương quan giữa các yếu tố gia đình của thanh thiếu niên .................. 127 Bảng 4.13. Tương quan giữa cảm nhận hạnh phúc của thanh thiếu niên ............... 130 và các yếu tố gia đình .............................................................................................. 130 6