Luận văn Các cấp độ của thời lưu trong dưới bóng Những cô gái đương hoa của Marcel Proust

Nội dung tài liệu: Luận văn Các cấp độ của thời lưu trong dưới bóng Những cô gái đương hoa của Marcel Proust

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- NGUYỄN THỊ THANH HÀ CÁC CẤP ĐỘ CỦA THỜI LƢU TRONG DƢỚI BÓNG NHỮNG CÔ GÁI ĐƢƠNG HOA CỦA MARCEL PROUST LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội – 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- NGUYỄN THỊ THANH HÀ CÁC CẤP ĐỘ CỦA THỜI LƢU TRONG DƢỚI BÓNG NHỮNG CÔ GÁI ĐƢƠNG HOA CỦA MARCEL PROUST Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học nước ngoài Mã số: 8229030.03 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đào Duy Hiệp Hà Nội – 2020
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................. 3 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................ 4 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu .................................................................... 9 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................... 9 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................ 10 6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................... 11 Chương 1. ................................................................................................................ 12 Khái lược về Thời gian trong truyện kể và cấp độ Thời lưu ........................... 12 1.1. Lí thuyết về Thời gian trong truyện kể ....................................................... 12 1.2. Cấp độ Thời lƣu ........................................................................................... 15 1.3. Kết cấu thời gian cốt truyện trong Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa 17 Tiểu kết .................................................................................................................... 21 Chương 2. ................................................................................................................ 23 Quãng ngƣng trong Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa ................................. 23 2.1. Quãng ngƣng trong lý thuyết về thời gian truyện kể ................................. 23 2.2. Quãng ngƣng – “những nốt tròn kì diệu” ngƣng đọng thời gian cảm xúc trong Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa .................................................... 24 Tiểu kết .................................................................................................................... 47 Chương 3. ................................................................................................................ 49 Tỉnh lƣợc và Cảnh trong Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa ........................ 49 3.1. Tỉnh lƣợc trong truyện kể ............................................................................... 49 3.2. Tỉnh lƣợc trong Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa ................................... 50 1
4. 3.3. Cảnh trong lý thuyết thời gian truyện kể ........................................................ 58 3.4. Cảnh – Xã hội Pháp thu nhỏ trong Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa ... 59 Tiểu kết .................................................................................................................... 70 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 73 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 76 2
5. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Marcel Proust là một nhà văn vĩ đại thế kỉ XX trong văn học Pháp và thế giới. Đi tìm thời gian đã mất là cuốn sách được đánh giá là cuốn sách hay nhất trong văn học Pháp do Tuần báo Pháp L‟Evènement du Jeudi cùng Đài phát thanh và Trung tâm văn hoá Pompidou ở Paris tổ chức. Sau đó, rất nhiều nhà nghiên cứu đã quan tâm đến bộ tiểu thuyết đồ sộ này. Đi tìm thời gian đã mất là một bộ tiểu thuyết gồm 7 tập có nhiều cách tân lớn về cách kể, trong đó, đặc biệt về cấu trúc thời gian. Ông được mệnh danh là một Einstein trong tiểu thuyết. Sáng tạo nghệ thuật tiểu thuyết của Proust, ban đầu, ngay tại các nhà xuất bản cũng như công chúng độc giả Pháp chưa được hiểu và ủng hộ ngay. Chỉ sau khi Dưới bóng những cô gái đương hoa, tập thứ hai của bộ tiểu thuyết được trao giải thưởng Goncourt, ông mới bắt đầu được đón nhận rầm rộ từ các nhà phê bình cũng như độc giả Pháp và châu Âu. Khi nhận xét về Marcel Proust, nhà văn Pháp Anatole France cho rằng: ―Đời quá ngắn mà Proust lại quá dài. Việc đọc tác phẩm của M.Proust đòi hỏi người đọc không ngừng nâng cao tầm đón nhận một lối viết cách tân trong tiểu thuyết, tạo lập những hệ hình mới trên những phương diện nghệ thuật về thời gian, kế cấu, ‖ Ngay tại Việt Nam, từ những năm 40 của thế kỉ trước, Thạch Lam đã nhắc đến và điểm qua nội dung Đi tìm thời gian đã mất. Còn Vũ Ngọc Phan trong công trình Nhà văn Việt Nam hiện đại cũng đã nhắc đến tác phẩm của Proust. Cho đến thời điểm này, ở Việt Nam, đã có hai, trên bảy cuốn của bộ tiểu thuyết trong Đi tìm thời gian đã mất đã được dịch gồm Về phía nhà Swann và Dưới bóng những cô gái đương hoa. Tính đến thời điểm hiện tại, cuốn mà luận văn làm có 2 bản dịch: bản đầu do Nguyễn Trọng Định dịch, 2 tập, Nxb. Văn học, 1992 có tên Đi tìm thời gian đã mất – bên trong là lời giới thiệu dịch Dưới bóng những cô gái tuổi hoa; bản sau do Dương 3
6. Tường dịch, Nxb Văn học và Nhã Nam phối hợp, 2018, Dưới bóng những cô gái đương hoa. Vấn đề thời gian là mối quan tâm lớn trong tiểu thuyết của Proust. Sự cách tân về thời gian khiến việc tổ chức các sự kiện, kết cấu truyện được hiện lên với một diện mạo mới mẻ, độc đáo. Việc nghiên cứu thời gian trong các tác phẩm của Proust là điều cần thiết. Nghiên cứu tác phẩm đưa Proust đến gần hơn với công chúng sẽ giúp chúng ta phần nào hiểu hơn về thế giới nghệ thuật của ông. Dưới bóng những cô gái đương hoa do Dương Tường dịch là bản dịch mới nhất, vẫn chưa có nhiều bài nghiên cứu đi sâu khai thác. Do đó, Luận văn sẽ đi sâu tìm hiểu các cấp độ thời lưu trong Dưới bóng những cô gái đương hoa do Dương Tường dịch. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Thời gian Thời gian là một trong những phạm trù nghiên cứu căn bản nhất của văn học nói chung và được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, đặc biệt là các nhà nghiên cứu theo trường phái tiếp cận thi pháp học và tự sự học. Hướng nghiên cứu thời gian trong văn học trên cơ sở lý luận thi pháp học và tự sự học trở thành xu hướng phổ biến giúp người đọc đi sâu khám phá cách thức phản ánh và tổ chức tác phẩm. Nếu như trong triết học, thời gian là hình thức tồn tại của vật chất thì trong văn học, thời gian chính là phương thức tồn tại của thế giới nghệ thuật, cảm nhận được nhịp độ nhanh, chậm, các chiều kích của thời gian. Trong các tác phẩm nghệ thuật của mình, các tác giả sẽ khắc ghi, in dấu những sự kiện bằng cách tổ chức lại thời gian bằng cách sử dụng nhiều cách thức khác nhau. Trước thế kỉ XX, thời gian trong nghệ thuật hầu như chưa được ý thức. Chủ nghĩa cổ điển Pháp với luật ―tam duy nhất‖ đồng nhất thời gian cốt truyện và thời gian diễn xuất (từ 3-4 tiếng hoặc tối đa là một ngày một đêm) đã gò bó nghệ thuật. Từ năm 1885, Mach trong tác phẩm Phân tích cảm giác và sự xuất hiện 4
7. cùng lúc bức tranh của Sezan và thiết kế mặt phẳng hai chiều thay cho không gian ba chiều của Picasso đã đổi mới quy tắc vận dụng thời gian trong nghệ thuật. Thời gian trong văn xuôi chỉ thực sự được nhận thức giữa thời gian trần thuật và thời gian cốt truyện không đồng đều trong các chương ở những tiểu thuyết. G. Genette, M. Bal là những người hệ thống hoá các hình thức thời gian trần thuật. Nhắc đến vấn đề thời gian trong văn học, nhà nghiên cứu Đào Duy Hiệp là một trong những nhà nghiên cứu đi sâu tìm hiểu vấn đề thời gian với một số bài nghiên cứu tiêu biểu như ―Thời gian và Tiểu thuyết‖, ―Những yếu tố thời gian qua Rousseau – Flaubert – Proust‖, ―Các cấp độ thời gian trong truyện ngắn Chí Phèo‖, ―Truyện ngắn và đọc truyện ngắn hiện đại‖, Ở các bài nghiên cứu trên, Đào Duy Hiệp dành một vị trí đáng kể cho việc nghiên cứu thời gian và các cấp độ thời gian trong văn học. Các bài viết thường dựa trên những lý luận nghiên cứu về thời gian của các nhà nghiên cứu đi trước, đặc biệt là tiếp cận vấn đề thời gian trên cơ sở ứng dụng lý thuyết của Genette, từ đó đưa ra những vấn đề thời gian cụ thể cho từng đề tài. Trần Đình Sử là một nhà nghiên cứu có nhiều quan tâm đến thi pháp học và lý luận. Ông đã có những bước đầu tách bạch thời gian và không gian trong tác phẩm văn học. Trong cuốn Lý luận văn học tập 1, Phương Lựu – Trần Đình Sử - Lê Ngọc Trà có đưa ra nhận định: ―Thời gian trong văn học không đồng nhất với thời gian hiện thực, vật chất ngoài đời gắn liền với thế giới tinh thần của con người‖. Trong một bài nghiên cứu khác với tên Thi pháp thơ Tố Hữu, giáo sư Trần Đình Sử có nhắc đến thi pháp về thời gian. Theo ông, thời gian trong các tác phẩm văn học được gọi là thời gian nghệ thuật. Để có cơ sở vững chắc cho quan điểm của mình, ông đã trình bày một cách có hệ thống, đặt vấn đề thời gian trong toàn thể hệ thống thi pháp học trong cuốn Giáo trình dẫn luận Thi pháp học. Ở đó, ông nêu rõ: ―Thời gian nghệ thuật là thời gian mà ta có thể nghiệm được trong tác phẩm nghệ thuật với tính liên tục và độ dài của nó, với nhịp độ 5
8. nhanh hay chậm, với các chiều thời gian hiện tại, quá khứ hay tương lai. Thời gian nghệ thuật do được sáng tạo nên mang tính chủ quan, gắn với thời gian tâm lý. Nó có thể kéo dài hay rút ngắn thời gian thực tế. Nó có thể đảo ngược hay vượt tới tương lai. Nó có thể dừng lại. Thời gian nghệ thuật là hình tượng nghệ thuật, sản phẩm sáng tạo của tác giả bằng các phương tiện nghệ thuật ‖ [34; tr.57]. Trong cuốn giáo trình Lý luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên có nhận định: ―Sự vận động của thời gian trong tác phẩm văn học phản ánh nhịp độ vận động cuộc sống‖ [7, tr.48]. Theo ông, thời gian trong tác phẩm văn học có thể được ―kéo căng‖ và cũng có thể dồn nén, đồng thời, văn học có khả năng đi theo chiều thuận hoặc chiều ngược lại, cũng có thể đồng hiện thời gian trong một thời khắc của hiện tại. Đó chính là nét đặc thù riêng của văn học. Ngoài các bài nghiên cứu kể trên, còn rất nhiều bài nghiên cứu chú ý đến vấn đề thời gian trong văn học khác như Khoá luận tốt nghiệp: Không gian và thời gian nghệ thuật trong văn xuôi viết cho thiếu nhi của Võ Quảng do Nguyễn Thị Soi thực hiện, Luận văn Thạc sĩ Văn học: Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng của Trần Thị Thu Hương, Luận văn Thạc sĩ: Cái nhìn không gian và thời gian nghệ thuật trong hồi kí của Tô Hoài (Qua hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều)‖ của Nguyễn Hoàng Hà Như vậy, có thể nhận thấy nghiên cứu vấn đề thời gian là một nghiên cứu không mới nhưng lại mở ra nhiều khía cạnh khai thác tác phẩm có chiều sâu nhất định, từ đó thu hút được nhiều nhà nghiên cứu tiếp cận văn học theo hướng thời gian. Từ việc tìm hiểu các bài viết, các công trình nghiên cứu về thời gian giúp bài luận văn có thêm cơ sở lý luận vững chắc để triển khai đề tài. Cũng từ việc nghiên cứu, tìm hiểu vấn đề thời gian, Luận văn lựa chọn đi theo quan điểm nghiên cứu thời gian của G.Genette và cũng tìm ra được hướng đi vào chi tiết vấn đề thời lưu mà ít nhà nghiên cứu chú ý đến hoặc chưa đi sâu khai thác. 2.2. Lịch sử nghiên cứu tác phẩm Dƣới bóng những cô gái đƣơng hoa 6
9. Với sự chảy trôi của thời gian, Đi tìm thời gian đã mất của Proust ngày càng in dấu ấn đậm sâu trong lòng độc giả thế giới. Đã có nhiều bài báo, nhiều công trình nghiên cứu, các bài tham luận, sách giới thiệu về tác giả và tác phẩm. Đi tìm thời gian đã mất có thể được coi như một ―công trình‖ nghiên cứu về thời gian của Marcel Proust bằng văn học. Điều này đã khiến tác phẩm thu hút rất nhiều nhà nghiên cứu về thời gian. Genette trong công trình Hình thái III đã đưa ra dẫn chứng cho những lý luận về trần thuật của ông qua cuốn tiểu thuyết đồ sộ này. [47] Tại Việt Nam, bộ tiểu thuyết Đi tìm thời gian đã mất cũng được độc giả, giới nghiên cứu quan tâm. Đây là một trong ba cuốn tiểu thuyết được nhắc đến trong bài ―Ba cuốn tiểu thuyết Pháp hiện đại‖ của Lê Huy Vân. Bài viết đã đặt dấu mốc quan trọng, như một lời giới thiệu mở đầu giới thiệu về cuốn tiểu thuyết. Tuy nhiên, việc giới thiệu cuốn tiểu thuyết đồ sộ này chưa được khai thác sâu mà chỉ dừng lại ở việc tóm tắt phần I của toàn bộ tiểu thuyết. [40] Ngoài ra, đã có một số khóa luận, luận văn đã thực hiện. Tại Khoa Văn học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQGHN, khóa luận của Tạ Thị Hường với đề tài: ―Thời gian trong Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của M.Proust‖ (1998), tác giả đã làm rõ một số thao tác thời gian trong tác phẩm này của Proust, nhưng không đi sâu vào cấp độ thời lưu. Nguyễn Thùy Linh (2005) với đề tài ―Nghệ thuật biểu hiện con người, xã hội trong Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của M.Proust‖ đã chỉ ra nghệ thuật làm nổi bật những khía cạnh của con người và xã hội Pháp thời Hoa lệ thông qua việc phân tích các nhân vật. Cả hai khóa luận đều do PGS.TS. Đào Duy Hiệp hướng dẫn. Cũng tại Khoa Văn học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQGHN, có luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Thị Đào do PGS.TS. Đào Duy Hiệp hướng dẫn với đề tài: ―Nghiên cứu Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của Marcel Proust từ lí thuyết phê bình phân tâm học‖ (2018). Ở đó tác giả đã sử dụng lí thuyết phân tâm học để nghiên cứu những hình thái của ―cái tôi‖ biểu hiện qua tình yêu, tình dục, những ham muốn cùng với những biểu tượng, ý nghĩa thiêng 7
10. liêng, trường tồn của cái đẹp qua các biểu tượng ―hoa‖, ―nhà thờ‖ qua những miêu tả hay ―cô gái‖ trong tranh của Elstir. Những Luận văn Thạc sĩ về tác phẩm của Proust đã thực hiện ở Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, gồm có Nguyễn Thị Thu Hương (2011): ―Nghệ thuật miêu tả trong Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của Marcel Proust‖; Trần Thúy An (2012) : ―Trần thuật trong Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của Marcel Proust‖ ; Chu Thị Thuỳ Dương (2015): ―Chất thơ trong Bên phía nhà Swann của Marcel Proust‖ đã chỉ ra những nét độc đáo, đặc sắc của chất thơ trong trong tác phẩm này của M.Proust. Luận văn còn đi sâu vào phân tích yếu tố nhạc và họa trong Bên phía nhà. Lê Thị Loan (2016) với đề tài ―Đối thoại và độc thoại trong Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của Marcel Proust‖ đã chỉ ra nghệ thuật sáng tạo độc thoại nội tâm của M.Proust mà ban đầu người đọc dễ lầm tưởng là dòng ý thức. Với đề tài ―Thời gian trong Đi tìm thời gian đã mất của Marcel Proust‖, luận án tiến sĩ của Đào Duy Hiệp đã đi sâu, tập trung nghiên cứu các khía cạnh về thời gian trong cuốn tiểu thuyết ở các cấp độ khác nhau, thủ pháp khác nhau và đưa ra được thời gian niên biểu của cuốn tiểu thuyết mà Proust đã hư cấu nên. Luận án đã đóng góp quan trọng trong việc nghiên cứu, nhìn nhận sức ảnh hưởng của bộ tiểu thuyết đối với nền văn học đương thời đồng thời khẳng định thêm một lần nữa sự cách tân lớn về mặt nghệ thuật của Đi tìm thời gian đã mất. Bên cạnh các luận văn, luận án có tính quy mô cùng các khóa luận tốt nghiệp thì còn có những bài viết, bài tham luận, phê bình đánh giá về M.Proust và tác phẩm của ông. Không thể không kể đến 3 bài viết của Đào Duy Hiệp : ―Những quy tụ thời gian trong Dưới bóng những cô gái tuổi hoa của Marcel Proust‖ đăng trên tạp chí Văn học số 6/1999, bài viết ―Proust và Đi tìm thời gian đã mất đăng trên tạp chí Văn học nước ngoài số 3/2002 và bài viết ―Lev Tolstoi trong Đi tìm thời gian đã mất và những quan niệm về phong cách‖ đăng trên tạp chí Nghiên cứu văn học số 12/2010, đây là những bài viết đi sâu vào tác phẩm, giúp người đọc có cái nhìn tổng quan nhất về nội dung cũng như nghệ thuật miêu tả thời gian trong tác phẩm. 8