Luận văn Biểu tượng người mẹ qua tục thờ mẫu ở Việt Nam

Nội dung tài liệu: Luận văn Biểu tượng người mẹ qua tục thờ mẫu ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------- NGÔ THỊ PHƢƠNG BIỂU TƢỢNG NGƢỜI MẸ QUA TỤC THỜ MẪU Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2020 1
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------- NGÔ THỊ PHƢƠNG BIỂU TƢỢNG NGƢỜI MẸ QUA TỤC THỜ MẪU Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Tôn giáo học Mã số: 8229009.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. Trần Thị Kim Oanh HÀ NỘI - 2020 2
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học trong luận văn chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Ngô Thị Phương 3
4. LỜI CẢM ƠN Tác giả xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo trong Bộ môn Tôn giáo học đã giảng dạy, trang bị kiến thức giúp tác giả nắm vững những vấn đề lý luận và phương pháp luận để hoàn thành tốt luận văn này. Đặc biệt, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Trần Thị Kim Oanh - người thầy đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tác giả trong suốt quá trình làm luận văn. Con xin đê đầu đỉnh lễ và tri ân chư tôn Hòa Thượng, chư Thượng tọa lãnh đạo Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã quan tâm, tạo nhiều thuận duyên cho con trong suốt quá trình học tập, bên cạnh đó nhờ sự động viên và trợ duyên quý báu của gia đình cũng như đàn na thí chủ. Kính chúc Chư Liệt vị pháp thể khinh an, đạo lộ tấn pháp, chúng sinh dị độ, Phật đạo viên thành! Xin chân thành cảm ơn! Tác giả luận văn Ngô Thị Phương 4
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. NỀN TẢNG TẠO DỰNG BIỂU TƯỢNG NGƯỜI MẸ TRONG TỤC THỜ MẪU Ở VIỆT NAM ..................................................................... 13 1.1. Nền tảng đời sống xã hội trong phức hợp văn hóa Việt Nam ........ 13 1.1.1. Nguyên lý Mẹ trong văn hóa Việt Nam ......................................... 13 1.1.2. Yếu tố Nữ trong tín ngưỡng, tôn giáo Việt Nam ........................... 16 1.2. Nền tảng thực nghiệm trong tục thờ Mẫu ở Việt Nam ................... 21 1.2.1. Sự tạo tác nên biểu tượng người Mẹ .............................................. 21 1.2.2. Sự hoàn thiện biểu tượng người Mẹ ............................................... 24 Tiểu kết chƣơng 1 ...................................................................................... 27 Chương 2. ĐẶC TRƯNG TIÊU BIỂU CỦA BIỂU TƯỢNG NGƯỜI MẸ QUA TỤC THỜ MẪU Ở VIỆT NAM ........................................................... 29 2.1. Tính thiêng trong phức hợp văn hóa của biểu tƣợng ngƣời Mẹ qua tục thờ Mẫu ................................................................................................ 29 2.1.1. Tính thiêng của biểu tượng người Mẹ tự nhiên qua tục thờ Mẫu....... 29 2.1.2. Tính thiêng của biểu tượng người Mẹ lịch sử, dân tộc qua tục thờ Mẫu .................................................................................................... 35 2.1.3. Tính thiêng của biểu tượng người Mẹ - Mẫu Nghi thiên hạ qua tục thờ Mẫu .................................................................................................... 43 2.2. Tính quyền năng trong phức hợp văn hóa của biểu tƣợng ngƣời Mẹ qua tục thờ Mẫu .................................................................................. 50 2.2.1. Tính quyền năng cai quản trong phức hợp văn hóa của biểu tượng người Mẹ .................................................................................................. 50 2.2.2. Tính quyền năng sinh sôi nảy nở, tạo dựng hạnh phúc của biểu tượng người Mẹ ........................................................................................ 53 Tiểu kết chƣơng 2 ...................................................................................... 60 Chương 3. BẢO TỒN GIÁ TRỊ VĂN HÓA CỦA BIỂU TƯỢNG NGƯỜI MẸ QUA TỤC THỜ MẪU Ở VIỆT NAM .................................................... 61 5
6. 3.1. Giá trị văn hóa của biểu tƣợng ngƣời Mẹ qua tục thờ Mẫu ở Việt Nam .................................................................................................... 61 3.1.1. Giá trị văn hóa thể hiện qua tính thiêng của biểu tượng người Mẹ ... 61 3.1.2. Giá trị văn hóa thể hiện qua tính quyền năng của biểu tượng người Mẹ .................................................................................................. 63 3.2. Một số vấn đề đặt ra và kiến nghị nhằm bảo tồn giá trị văn hóa của biểu tƣợng ngƣời Mẹ qua tục thờ Mẫu ở Việt Nam ............................... 70 3.2.1. Một số vấn đề đặt ra trong việc bảo tồn giá trị văn hóa của biểu tượng người Mẹ ........................................................................................ 70 3.2.2. Một số kiến nghị nhằm bảo tồn giá trị văn hóa của biểu tượng người Mẹ .................................................................................................. 73 Tiểu kết chƣơng 3 ...................................................................................... 76 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 78 6
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt Nam, tín ngưỡng, tôn giáo có một vai trò đặc biệt quan trọng. Từ ngàn xưa, ở những buổi đầu sơ khai của lịch sử, bắt nguồn từ chính thực tiễn cuộc sống của mình, người Việt cổ đã tôn sùng các hiện tượng tượng tự nhiên và thần thánh hóa nó thành những lực lượng siêu nhiên. Chính vì thế, người Việt Nam có một hệ thống tín ngưỡng dân gian đa dạng và phong phú mà nó đã góp phần không nhỏ vào việc tạo dựng bản sắc văn hóa Việt Nam. Việt Nam trong quá trình phát triển của lịch sử đã có sự giao thoa, tiếp xúc với một số nền văn hóa khác nhau tạo nên một dòng chảy văn hóa tiên tiến nhưng vẫn đậm màu sắc văn hóa dân tộc. Dòng chảy văn hóa này thể hiện rõ nét trên bề mặt của các tôn giáo ngoại nhập: Phật giáo, Ấn Độ giáo, Nho Giáo, Đạo giáo, Công giáo, Hồi giáo, Tin Lành,... Chính lẽ đó mà, tất cả các tôn giáo ngoại nhập khi vào Việt Nam thì đều bị “khúc xạ” bởi lăng kính văn hóa tín ngưỡng Việt Nam. Vì trong đời sống văn hóa tâm linh thì tín ngưỡng bản địa hay nói rộng hơn là văn hóa dân gian Việt Nam đã trở thành chất “kháng sinh” để chống lại sự đồng hóa văn hóa tâm linh của các tôn giáo khác. Kết quả là, mặc dù các tôn giáo du nhập vào Việt Nam là tôn giáo lớn, có hệ thống kết cấu hoàn chỉnh (Ý thức tôn giáo; Sự thờ cúng tôn giáo; Tổ chức tôn giáo) nhưng vẫn bị tín ngưỡng bản địa “bẻ gãy” làm khúc xạ để trở thành tôn giáo Việt Nam. Vậy điều gì làm nên sức sống mãnh liệt của tín ngưỡng bản địa Việt Nam? Có thể đã có nhiều cách lý giải khác nhau, nhưng có lẽ cách tiếp cận để trả lời mang tính thuyết phục hơn cả - đó là góc nhìn từ đời sống hiện thực đã tạo nên một nền văn hóa tín ngưỡng có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống tâm linh người Việt từ ngàn đời nay như mạch nước ngầm chạm vào mọi ngõ ngách tinh thần Việt Nam, trở thành điểm tựa 1
8. tâm linh không gì có thể thay thế được và là nền tảng vững chắc cho sự phát triển của nền văn hóa dân tộc sau này, khi tiếp xúc và giao lưu với các nền văn hóa ngoại lai nói chung với mọi tôn giáo ngoại nhập nói riêng. Trong hệ thống tín ngưỡng bản địa Việt Nam thì nổi bật là các tín ngưỡng liên quan đến sản xuất nông nghiệp (bởi văn hóa Việt Nam đặc trưng là văn hóa nông nghiệp lúa nước) đó là: tín ngưỡng thờ Nữ thần, tín ngưỡng thờ Mẹ hay còn gọi là tục thờ Mẹ, tục thờ Bà; Trong đó có thờ: Mẹ Trời, Mẹ Đất, Mẹ Lúa, Mẹ Nước, Mẹ Trăng... Bà Mây, Bà Mưa, Bà Sấm, Bà Chớp,... Tựu chung sau này đã thành tín ngưỡng thờ Mẫu hay còn gọi là tục thờ Mẫu Do vậy mà, trong dân gian, tục thờ Mẫu có nguồn gốc từ thời tiền sử, khi người Việt thờ các thần linh thiên nhiên (như trên đã nói) các thần linh này kết hợp trong khái niệm Thánh Mẫu hay còn gọi là nữ thần Mẹ. Trải qua lịch sử, tục thờ Mẫu đã phát triển1 hình thành nên tín ngưỡng thờ Tam phủ, Tứ phủ. Đến thế kỷ XVI, trên cơ sở tín ngưỡng thờ Tam phủ, Tứ phủ và sự ra đời của Thánh Mẫu Liễu Hạnh thì tín ngưỡng thờ Mẫu đã được hoàn thiện như hiện nay2. Tục thờ Mẫu nói chung, tín ngưỡng thờ Tam Phủ, Tứ Phủ nói riêng chứa đựng nhiều giá trị văn hóa lớn, thể hiện ở nhiều khía cạnh khác nhau. Tục thờ Mẫu là tục thờ đặc trưng của cư dân làm nông nghiệp, trồng lúa nước ở Việt Nam, trong đó hình tượng người Mẹ hiện lên với vai trò trung tâm trở thành biểu tượng văn hóa người Mẹ Việt Nam: Công - Dung - Ngôn - Hạnh. Do vậy, khi nghiên cứu về tín ngưỡng thờ Tam Phủ, Tứ Phủ thì không thể không nhắc đến biểu tượng người Mẹ, bởi tất cả những đặc trưng tiêu biểu của người Mẹ Việt Nam đã được tích hợp, hội tụ trong đó. Do vậy, chúng tôi 1 Tục này thể hiện khả năng tích hợp rất lớn với đạo Phật, đạo Giáo, đạo Nho cùng tín ngưỡng dân gian của đồng bào các dân tộc, để cuối cùng trở thành một tín ngưỡng đa văn hóa, đa tộc người 2 Tín ngưỡng thờ Mẫu còn gắn liền với nghệ thuật Chầu văn – một loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống của người Việt. Đặc biệt vào năm 2016, UNESCO vinh danh Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. 2
9. đã chọn đề tài: “Biểu tượng người Mẹ qua tục thờ Mẫu ở Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu Luận văn. 2. Tình hình nghiên cứu Về lịch sử nghiên cứu liên quan đến chủ đề biểu tượng người Mẹ qua tục thờ Mẫu ở Việt Nam, chúng tôi tìm hiểu các tác phẩm được phân loại xoay quanh hai chủ đề chính: các tác phẩm viết về biểu tượng nói chung và biểu tượng người Mẹ nói riêng; hai là các tác phẩm viết về tục thờ Mẫu ở Việt Nam. Chủ đề thứ nhất: Các tác phẩm viết về biểu tượng và biểu tượng người Mẹ thì có một số tác phẩm của tác giả tiêu biểu sau: Tác giả Đinh Hồng Hải có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề biểu tượng: Đinh Hồng Hải (2014), Nghiên cứu biểu tượng một số hướng tiếp cận lý thuyết, Nxb Thế giới, cuốn sách đã khái quát được lịch sử và thực tế của vấn đề nghiên cứu biểu tượng ở Việt Nam, cuốn sách cũng đã giới thiệu được nhiều quan điểm, góc tiếp cận khác nhau của các nhà khoa học về lý thuyết nghiên cứu biểu tượng. Cuốn sách cũng khẳng định: biểu tượng có khả năng kết nối con người ở nhiều không gian, thời gian khác nhau: con người ở các nền văn minh khác nhau, con người ở các vùng văn hóa khác nhau, là một kênh chuyển tải, kết nối văn hóa xuyên thời gian, không gian. Tác giả Đình Hồng Hải còn xuất bản bộ sách Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam gồm 4 tập, trong đó chúng tôi đặc biệt quan tâm đến tập 2 và tập 4. Năm 2015, tác giả Đinh Hồng Hải xuất bản cuốn sách: Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam, tập 2, Các vị thần, Nxb Thế giới cuốn sách là những nghiên cứu chuyên sâu của tác giả về vai trò của những biểu tượng tồn tại trong đời sống văn hóa, được biểu hiện thông qua các hành vi tín ngưỡng, tôn giáo. Tác giả cũng đi đến những khẳng định: tín ngưỡng, tôn giáo là một trong những nhu cầu thiết yếu đối với đời sống tinh thần của con người, vì vậy nó sẽ còn tồn tại và là 3
10. một phần quan trọng của văn hóa nhân loại. Năm 2018, tập 4, Các Vị Tổ ra mắt bạn đọc (Nxb Thế giới), cuốn sách viết về biểu tượng của người Việt thông qua các vị được coi là “tổ tiên” của người Việt trong đó có biểu tượng Mẫu. Trần Lâm Biền, Trịnh Sinh (2017), Thế giới biểu tượng trong di sản văn hóa, Nxb Hồng Đức, cuốn sách là công trình nghiên cứu tìm tòi về biểu tượng văn hóa của người Việt cổ nói chung, người Hà Nội cổ nói riêng qua các lát cắt lịch sử, thông qua các di sản khảo cổ học khai quật được. Viết về biểu tượng văn hóa Việt Nam ở một khía cạnh cụ thể, tập thể tác giả Phạm Đức Dương, Phạm Thanh Tịnh, Trịnh Thị Ngân (biên soạn) (2014), Biểu tượng văn hóa ở làng quê Việt Nam, Nxb Văn hóa – Thông tin, lật giở từng trang sách người đọc sẽ bắt gặp những hình ảnh thân thương của một làng quê truyền thống như: cây đa, giếng nước, sân đình, cổng chùa, Chủ đề thứ hai, Tín ngưỡng thờ Mẫu là một “đặc sản” của văn hóa Việt Nam, chính vì vậy, có không ít các tác phẩm đề cập đến các vấn đề khác nhau của tín ngưỡng thờ Mẫu. Nghiên cứu về văn hóa Việt nam không thể không quan tâm đến các cuốn sách của những nhà nghiên cứu lớn về văn hóa Việt Nam để thấy rõ được nữ tính, mẫu tính trong văn hóa Việt Nam. Về vấn đề này, chúng tôi tham khảo một số cuốn như: Trần Quốc Vượng (2000), Văn hóa Việt Nam tìm tòi và suy ngẫm, Nxb Văn hóa Dân tộc, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật. Trong cuốn sách, tác giả bàn về những vấn đề chung của văn hóa Việt Nam như: truyền thống văn hóa Việt Nam trong bối cảnh Đông Nam Á và Đông Á, vấn đề nhìn nhận bản sắc của văn hóa Việt Nam, và đi vào một vài nét bản sắc văn hóa Việt Nam: khả năng ứng biến, cái chung và cái riêng trong sự phát triển của văn hóa Việt Nam... Từ những lý luận chung, tác giả đi vào phân tích những vấn đề rất cụ thể của văn hóa Việt Nam như văn hóa dân gian, nghệ thuật ứng xử,... 4