Luận văn Biến đổi không gian cư trú của người Ê Đê ở Buôn Ma Thuột từ sau 1975 đến nay (Nghiên cứu trường hợp buôn Alê A và buôn Êa Bông)

Nội dung tài liệu: Luận văn Biến đổi không gian cư trú của người Ê Đê ở Buôn Ma Thuột từ sau 1975 đến nay (Nghiên cứu trường hợp buôn Alê A và buôn Êa Bông)

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN VŨ THỊ KIM CHUNG BIẾN ĐỔI KHÔNG GIAN CƯ TRÚ CỦA NGƯỜI Ê ĐÊ Ở BUÔN MA THUỘT TỪ SAU 1975 ĐẾN NAY (Nghiên cứu trường hợp buôn Alê A và buôn Êa Bông) LUẬN VĂN THẠC SĨ VIỆT NAM HỌC Hà Nội – 2020
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN VŨ THỊ KIM CHUNG BIẾN ĐỔI KHÔNG GIAN CƯ TRÚ CỦA NGƯỜI Ê ĐÊ Ở BUÔN MA THUỘT TỪ SAU 1975 ĐẾN NAY (Nghiên cứu trường hợp buôn Alê A và buôn Êa Bông) Chuyên ngành: Việt Nam học Mã số: 831063001 LUẬN VĂN THẠC SĨ VIỆT NAM HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Đặng Hoài Giang Hà Nội – 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ Biến đổi không gian cư trú của người Ê Đê ở Buôn Ma Thuột từ sau 1975 đến nay là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các tư liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực, kết quả nghiên cứu của luận văn chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Tác giả luận văn Vũ Thị Kim Chung
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. Tổng quan 11 1.1. Các khái niệm 11 1.1.1. Không gian văn hoá buôn làng 11 1.1.2. Không gian cư trú 13 1.2. Các quan điểm lý thuyết 13 1.3. Không gian cư trú buôn làng ÊĐê truyền thống 16 1.4. Bối cảnh tác động đến không gian cư trú của người Ê Đê từ sau 1975 đến nay 19 1.4.1. Chính sách phát triển kinh tế 19 1.4.2. Chính sách phát triển văn hóa – xã hội 22 1.4.3. Chuyển dịch cơ cấu dân cư và dân tộc 23 Chương 2. Quá trình biến đổi không gian cư trú buôn làng Ê Đê 25 2.1. Biến đổi về cơ cấu dân cư và dân tộc 25 2.1.1. Biến đổi cơ cấu dân số và cơ cấu tộc người 25 2.1.2. Biến đổi cơ cấu tôn giáo 29 2.2. Biến đổi về loại hình gia đình và kiến trúc nhà ở 32 2.2.1. Biến đổi về loại hình gia đình 32 2.2.2. Biến đổi về kiến trúc nhà ở 35 2.3. Hệ quả của biến đổi không gian cư trú 40 2.3.1. Những thay đổi trong đời sống gia đình 40 2.3.2. Những thay đổi về mặt tiếp biến văn hóa 44
5. Chương 3. Xu hướng và vấn đề đặt ra từ quá trình biến đổi không gian cư trú buôn làng ÊĐê truyền thống 48 3.1. Các xu hướng biến đổi 48 3.1.1. Xu hướng bảo tồn kết hợp hiện đại hóa 48 3.1.2. Xu hướng giải thể 50 3.2. Vấn đề đặt ra từ sự biến đổi 52 3.2.1. Nhu cầu bảo tồn không gian cư trú truyền thống 52 3.2.2. Sự thay đổi quá nhanh của không gian cư trú truyền thống 54 3.2.3. Thiếu sự liên kết giữa nhà nước và cộng đồng trong vấn đề bảo tồn 56 3.3. Đề xuất nhằm quy hoạch và bảo tồn 57 3.3.1. Nâng cao nhận thức về vai trò của không gian cư trú truyền thống 57 3.3.2. Nâng cao nhận thức về phát triển du lịch cộng đồng tại buôn 59 3.3.3. Một số khuyến nghị về quy hoạch và bảo tồn 62 KẾT LUẬN 67 TÀI LIỆU THAM KHẢO 70 PHỤ LỤC ẢNH 73
6. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Không gian cư trú là một trong những thành tố quan trọng có ảnh hưởng rất lớn đến quá trình sinh sống và phát triển của con người. Nó vừa thể hiện được sự thích nghi với tự nhiên của con người, vừa là nơi phản chiếu rõ nhất những giá trị văn hóa bởi nó có tính địa điểm rất rõ rệt và đôi khi có những nét riêng mà không một vùng nào có. Không gian cư trú của mỗi tộc người phản ánh những nét văn hóa bản địa khác nhau, cho ta những hiểu biết và cảm nhận chân thực về lối sống và con người nơi ấy. Nhắc đến không gian cư trú của các tộc người thiểu số vùng cao, không thể không nhắc đến các cộng đồng sinh sống ở vùng Tây Nguyên - mảnh đất đầy nắng, gió, rượu cần và cồng chiêng. Trong số các tộc người Tây Nguyên, không gian cư trú của người ÊĐê có những nét đặc trưng riêng biệt. Khi đọc Trường ca Đam Săn – một tác phẩm dân ca bất hủ của người ÊĐê, hẳn chúng ta sẽ rất nhớ hình ảnh “Mái nhà dài như một tiếng chiêng”. Đúng vậy, ngôi nhà sàn dài vừa là yếu tố chính tạo nên nét đặc sắc cho không gian cư trú của người ÊĐê, vừa là nơi sáng tạo, lưu giữ và trao truyền các giá trị truyền thống của cộng đồng này. Nhìn vào nhà sàn dài, ta có thể thấy rõ được những vấn đề căn bản góp phần duy trì xã hội ÊĐê truyền thống: thế giới quan, cấu trúc và quan hệ thân tộc, đời sống gia đình vận hành theo nguyên tắc mẫu hệ, gu nghệ thuật và thẩm mỹ. Từ năm 1975 đến nay, trong bối cảnh hai miền Nam - Bắc thống nhất, cả nước nói chung và Tây Nguyên nói riêng đi theo con đường công nghiệp, hiện đại hóa, không gian sinh sống của người ÊĐê đã thay đổi mạnh mẽ, đặc biệt là các buôn cư trú ở thành phố Buôn Ma Thuột - thủ phủ của tỉnh Đắk Lắk và Tây Nguyên. Quá trình thay đổi không gian cư trú của người ÊĐê ở 1
7. Buôn Ma Thuột, do đó, có ý nghĩa điển hình nếu xét trong bối cảnh thay đổi không gian sống của các nhóm ÊĐê ở Đắk Lắk nói riêng và các tộc người sinh sống ở Tây Nguyên nói chung. Thông qua việc nghiên cứu nhóm điển hình này, chúng ta vừa có thể hiểu rõ hơn những thay đổi về giá trị, quan niệm, lối sống của người ÊĐê, vừa có thể cung cấp các tham vấn hữu ích cho các nhà quản lý địa phương trong việc quy hoạch không gian ÊĐê cho phù hợp với tổng thể không gian đô thị Buôn Ma Thuột. Từ các ý nghĩa lý thuyết và thực tiễn như vậy, tôi quyết định chọn đề tài Sự biến đổi không gian cư trú của người ÊĐê ở Buôn Ma Thuột từ sau 1975 đến nay (Nghiên cứu trường hợp buôn Alê A và Êa Bông) cho luận văn thạc sĩ của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Trong phạm vi luận văn này, tôi hướng đến ba mục tiêu chính sau: Thứ nhất, làm rõ quá trình biến đổi không gian cư trú của buôn làng ÊĐê ở Buôn Ma Thuột từ sau 1975 đến nay; Thứ hai, làm rõ những thay đổi về lối sống gắn liền với không gian cư trú. Thứ ba, đưa ra một số ý tưởng nhằm góp phần bảo tồn không gian nhà dài của người ÊĐê ở Buôn Ma Thuột. Những mục đích nghiên cứu này sẽ là những định hướng giúp tôi tiến hành nghiên cứu đề tài của mình một cách hiệu quả và chính xác. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là: Sự biến đổi không gian cư trú của cộng đồng người ÊĐê ở Buôn Ma Thuột từ 1975 đến nay. Phạm vi nghiên cứu 2
8. Phạm vi không gian: Tôi sẽ tập trung nghiên cứu buôn Alê A (phường Ea Tam) và buôn Êa Bông (xã Cư Êbur). Cả hai buôn cùng thuộc thành phố Buôn Ma Thuột. Buôn Alê nằm ở gần đường Y Ngông. Vì Pháp đã lấy đất của buôn làm khu quân sự khi trở lại Tây Nguyên nên buôn Alê đã chuyển xuống khu vực sát đường Lê Duẩn hiện nay. Để thuận tiện hơn cho việc sản xuất và sinh hoạt, một bộ phận dân cư của buôn đã tách ra lập buôn mới. Từ đó, buôn cũ được gọi là buôn Alê A và buôn mới được gọi là buôn Alê B. Theo lời kể của những già làng ở đây, cái tên Alê có nguồn gốc từ tiếng ÊĐê. Trong tiếng ÊĐê, chữ “lê” có nghĩa là tre xanh. Vì buôn có rất nhiều rừng tre lớn nên người dân đã đặt cho buôn cái tên là Alê A. Ở vùng Buôn Mê Thuột, Alê A là một buôn lớn, giàu có và trí thức nhất vì ở buôn có có rất nhiều người làm công chức, chiếm tỉ lệ cao hơn so với các buôn khác trong vùng. Có lẽ bởi vậy mà số lượng người di cư về buôn cũng chiếm một tỉ lệ cao, tác động lớn đến tốc độ biến đổi của buôn, biến Alê A dần trở thành buôn ÊĐê mang đậm dáng dấp của người Kinh. Tuy nhiên, do ngày càng khan hiếm đất cả về đất ở lẫn đất tự nhiên mà mật độ dân số lại cao nên Alê A được xếp vào buôn nghèo của vùng Buôn Mê Thuột. Thay vào đó, với vị trí là buôn cận trung tâm nên cơ hội thay đổi cuộc sống của người dân trong buôn dần nhiều hơn và mức sống cũng phát triển hơn theo hướng hiện đại hóa. Cho đến nay, Alê A là buôn không còn một nhà sàn truyền thống nào, các hoạt động sinh hoạt văn hóa truyền thống cũng không còn diễn ra nhiều tại đây. Nhà thờ Kitô giáo và không gian đạo Tin lành dần trở thành không gian tinh thần quan trọng nhất đối với cả buôn làng. Nếu Alê A là một buôn cận trung tâm thì Êa Bông lại là một buôn khá xa trung tâm, cách trung tâm thành phố khoảng 5 ki lô mét. Êa Bông là tên một con suối chảy qua buôn, nằm ở phía Đông Bắc của buôn ngày nay và là 3
9. nơi cư trú của người dân giai đoạn trước năm 1975. Êa Bông là một buôn thuần nông, nghề nghiệp chính của người dân trong buôn là làm nông nghiệp, chủ yếu là đốt nương làm rẫy. Đối với họ, đất, nước và rừng là nguồn tài nguyên vô tận để họ có thể canh tác theo các phương thức làm nông nghiệp truyền thống. Vì vậy, mức sống của họ giai đoạn trước 1975 là mức sống trung bình, nghèo và sinh hoạt theo hình thức tự cung tự cấp. Cho đến cuối thập niên 1980, khi mô hình canh tác cây công nghiệp được phổ biến thì người dân mới bắt đầu trồng cà phê. Nhờ có diện tích đất sản xuất tương đối cao nên cà phê trở thành nguồn thu nhập chính của người dân, mức thu nhập của họ được nâng lên và mức sống cũng được cải thiện hơn, tỷ lệ hộ nghèo cũng giảm đi đáng kể. Đời sống thay đổi, nhu cầu về ăn, mặc, ở, đi lại cũng thay đổi theo. Nhà sàn dài truyền thống được thay thế dần bằng nhà bê tông, nhà cấp bốn. Hơn 50% người dân đi theo Kitô giáo và đạo Tin lành. Bộ phận còn lại vẫn giữ được các tín ngưỡng và sinh hoạt truyền thống. Bảng 1. Khái quát về các buôn được lựa chọn nghiên cứu Tên buôn ALê A Êa Bông Thông số Vị trí Phường Ea Tam Xã Cư Êbur Vùng trung tâm Vùng ngoại ô Dân số Tổng: 365 hộ, 1561 khẩu Tổng: 312 hộ, 1559 khẩu Ê Đê: 197 hộ, 745 khẩu Ê Đê: 270 hộ, 1358 khẩu Diện 23,9 ha 159,6 ha tích Sinh kế Công chức nhà nước, làm nông Làm nông nghiệp kết hợp nghiệp kết hợp buôn bán và làm thuê làm thuê công nhật 4
10. công nhật Tôn 70% Kitô giáo; 30% Tin lành, lương 70% Kitô giáo; giáo giáo và tín ngưỡng truyền thống 30% Tin lành, lương giáo và tín ngưỡng truyền thống Mức Khá giả Trung bình khá sống [Nguồn: Số liệu tổng hợp của tác giả năm 2020] Nếu nhìn vào các thông số ở bảng 1, giữa Buôn Alê A và Êa Bông có nhiều điểm khác nhau căn bản, do đó, có thể đại diện cho cộng đồng 33 thôn buôn Ê Đê ở Buôn Ma Thuột. Phạm vi thời gian: Đề tài này tập trung nghiên cứu sự biến đổi trong khoảng thời gian từ năm 1975 đến nay. 4. Phương pháp nghiên cứu Tác giả sẽ sử dụng một số phương pháp chính để nghiên cứu đề tài này như: Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu: Tôi đã tham khảo các nghiên cứu của các học giả trong nước và quốc tế, đặc biệt là các nghiên cứu liên quan đến biến đổi không gian cư trú tộc người ở vùng cao nói chung và ở Tây Nguyên nói riêng. Bên cạnh đó, tôi cũng tham khảo các báo cáo tổng kết hàng năm của thành phố Buôn Ma Thuột và của các phường Ea Tam, xã Cư Êbur để hiểu được bối cảnh kinh tế - xã hội của sự biến đổi không gian cư trú ở các điểm nghiên cứu. Phương pháp điền dã dân tộc học: Dưới sự hỗ trợ trực tiếp của giáo viên hướng dẫn, tôi đã đi thực địa ở hai buôn Alê A và Êa Bông. Tuy thời gian thực địa không nhiều, tôi đã cố gắng thực hiện các cuộc phỏng vấn sâu và tổ chức các cuộc thảo luận nhóm với người dân ở hai buôn nhằm có được 5