Luận văn Anh hùng của Trương Nghệ Mưu: Từ chất liệu Lịch sử, Văn học Trung Hoa đến Điện ảnh

Nội dung tài liệu: Luận văn Anh hùng của Trương Nghệ Mưu: Từ chất liệu Lịch sử, Văn học Trung Hoa đến Điện ảnh

1. BỘ GIÁO DỤC VÀO ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Tuấn Tú ANH HÙNG CỦA TRƯƠNG NGHỆ MƯU: TỪ CHẤT LIỆU LỊCH SỬ, VĂN HỌC TRUNG HOA ĐẾN ĐIỆN ẢNH LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2020
2. BỘ GIÁO DỤC VÀO ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Tuấn Tú ANH HÙNG CỦA TRƯƠNG NGHỆ MƯU: TỪ CHẤT LIỆU LỊCH SỬ, VĂN HỌC TRUNG HOA ĐẾN ĐIỆN ẢNH Chuyên ngành : Văn học Nước Ngoài Mã số : 8220242 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHAN THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Luận văn Thạc sĩ của tôi mang tên: “Anh hùng” của Trương Nghệ Mưu: từ chất liệu lịch sử, văn học Trung Hoa là một công trình nghiên cứu độc lập dưới sự hướng dẫn của TS. Phan Thu Vân. Ngoài ra không có bất cứ sự sao chép của người khác. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về những lời cam đoan này. TP.Hồ Chí Minh, Ngày 27 tháng 04 năm 2020 Người thực hiện Nguyễn Tuấn Tú
4. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi xin bày tỏ sự cảm kích đặc biệt tới Giảng viên hướng dẫn của tôi, Tiến sĩ Phan Thu Vân – Người đã định hướng, trực tiếp dẫn dắt, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu. Xin cảm ơn những bài giảng, những nghiên cứu về Văn học – Điện ảnh của cô đã cung cấp cho tôi nguồn tư liệu tham khảo quý giá. Một lần nữa, xin gửi đến cô lời cảm ơn bằng cả tấm lòng của tôi. Tôi xin cảm ơn cô Đào Lê Na, người đã giúp đỡ nhiệt tình trong việc hoàn chỉnh luận văn. Ngoài ra, những nghiên cứu của cô về lý thuyết cải biên cũng là nguồn tham khảo quý giá để tôi thực hiện luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn Thầy – Cô giảng viên Khoa Ngữ Văn, Thầy – Cô phòng Sau Đại học, Trung tâm Thư viện – Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, Thầy – Cô giảng viên Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh, Thầy – Cô giảng viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Ban lãnh đạo Tổ hợp Giáo dục Công nghệ TOPICA đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi thực hiện tốt luận văn. Đồng thời, tôi xin cảm ơn anh Đặng Ngọc Ngận, anh Lê Duy Tân, chị Ngô Thị Hồng Vân và tập thể lớp cao học chuyên ngành Văn học Nước ngoài Khóa 28 (2017 - 2019) đã giúp đỡ, động viên em rất nhiều để có thể thực hiện tốt luận văn. Lời cuối tôi xin gửi lời cảm ơn đến ba mẹ - những người đã luôn bên cạnh, giúp đỡ mọi mặt để tôi hoàn thành tốt luận văn. TP.Hồ Chí Minh, Ngày 27 tháng 04 năm 2020 Người thực hiện Nguyễn Tuấn Tú
5. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. CẢI BIÊN VĂN HỌC - ĐIỆN ẢNH TRONG LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH TRUNG QUỐC ........................................................................... 7 1.1. Sơ lược về khái niệm và lịch sử cải biên văn học - điện ảnh .......................... 7 1.1.1. Khái niệm cải biên văn học - điện ảnh ..................................................... 7 1.1.2. Lịch sử cải biên điện ảnh dựa trên tác phẩm văn học .............................. 9 1.2. Tính chất liên văn bản trong tác phẩm cải biên của điện ảnh Trung Quốc ... 13 1.2.1. Lý thuyết Liên văn bản .......................................................................... 13 1.2.2. Một số trường hợp tiêu biểu của điện ảnh Trung Quốc ......................... 16 1.3. Trương Nghệ Mưu và kinh nghiệm cải biên văn học điện ảnh ..................... 24 1.3.1.Trương Nghệ Mưu – Đạo diễn tài ba của điện ảnh Trung Quốc. ........... 24 1.3.2.Trương Nghệ Mưu và các tác phẩm cải biên văn học điện ảnh .............. 26 Tiểu kết chương 1 ..................................................................................................... 42 Chương 2. HÌNH TƯỢNG ANH HÙNG THỜI TẦN THỦY HOÀNG TRONG LỊCH SỬ, VĂN HỌC, ĐIỆN ẢNH TRUNG QUỐC ... 43 2.1. Hình tượng Kinh Kha Trong lịch sử, văn học, điện ảnh Trung Quốc ........... 43 2.1.1. Hình Tượng Kinh Kha từ góc nhìn lịch sử ............................................ 43 2.1.2. Kinh Kha từ góc nhìn văn học ............................................................... 48 2.1.3. Kinh Kha từ góc nhìn điện ảnh .............................................................. 55 2.2.Những anh hùng hỗ trợ Kinh Kha thời Tần Thủy Hoàng trong ..................... 67 lịch sử, điện ảnh Trung Quốc ............................................................................... 67 2.2.1. Cao Tiệm Ly .......................................................................................... 67 2.2.2. Phàn Ư Kỳ .............................................................................................. 71 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................................... 73
6. Chương 3. TIẾP NHẬN VÀ CẢI BIÊN HÌNH TƯỢNG VÀ TƯ TƯỞNG ANH HÙNG TRONG PHIM ANH HÙNG CỦA TRƯƠNG NGHỆ MƯU ........................................................................................ 74 3.1. Từ hình tượng Kinh Kha đến Vô danh trong Anh hùng ............................... 74 3.1.1. Nhân vật Vô danh ................................................................................... 74 3.1.2. Góc nhìn Trương Nghệ Mưu về Anh Hùng ........................................... 78 3.2. Câu chuyện về Thiên hạ (天下) .................................................................... 80 3.2.1. Thiên hạ từ văn hóa, lịch sử Trung Quốc ............................................... 80 3.2.2. Góc nhìn về Thiên hạ trong phim Anh hùng ......................................... 86 3.3.Văn hóa Trung Hoa từ ngôn ngữ - hình tượng điện ảnh của Anh hùng ......... 88 3.3.1. Tự sự điện ảnh trong Anh hùng ............................................................. 88 3.3.2. Ngôn ngữ điện ảnh trong Anh hùng ...................................................... 93 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................. 102 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 105 PHỤ LỤC
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Điện ảnh là loại hình nghệ thuật thể hiện sự vĩ đại của trí tuệ và tâm hồn nhân loại. Hãy tưởng tượng rằng gần như mọi tác phẩm đều có thể được tái diễn giải, làm lại, chuyển dạng sang một hình thức khác nhau. Trong mối quan hệ phức tạp của mạng lưới cải biên, văn học, sân khấu và điện ảnh đã trở thành những kênh dữ liệu dồi dào và sống động nhất bởi quá trình tái lặp cải biên diễn ra không ngừng giữa các hình thức nghệ thuật và trong từng phiên bản tạo sinh. Đồng thời, cải biên từ văn học sang điện ảnh còn phần nào thể hiện được văn hoá – lịch sử của từng thời kì thông qua cách nhìn nhận của tác giả, đạo diễn, biên kịch và cả của khán giả. Trong điện ảnh, có rất nhiều tác phẩm cải biên thành công và để lại nhiều ấn tượng tốt cho khán giả như: “Bố Già” (The Godfather), “Forrest Gump”, “Cuộc đời của Pi” (Life of Pi), “Triệu phú khu ổ chuột” (Slumdog Millionaire),”... Vì vậy đây là một mảng nghiên cứu màu mỡ hứa hẹn rất thú vị. Trương Nghệ Mưu là một trong những đạo diễn nổi tiếng thuộc thế hệ thứ 5 của Trung Quốc nói riêng và nền điện ảnh thế giới nói chung, tài năng của Trương Nghệ Mưu đã được cả thế giới công nhận qua những cảnh phim đầy trau chuốt, những gam màu đầy ẩn ý, những cốt truyện rất tinh tế. Mặc dù mới chỉ là một bộ phim võ hiệp đầu tay của Trương Nghệ Mưu, nhưng Anh hùng đã gây được tiếng vang lớn tại Trung Quốc cũng như quốc tế. Tuy vậy, bộ phim cũng là chủ đề của nhiều cuộc tranh cãi. Nhiều nhà phê bình phim đã ủng hộ tính thẩm mỹ của Anh hùng nhưng một số nhà phê bình khác đã bị sốc khi xem Anh hùng, họ cho rằng bộ phim đi trái ngược lại với quan điểm sáng tác của Trương Nghệ Mưu ở những tác phẩm trước của ông. Nếu như ở các tác phẩm như Cao lương đỏ, Thu Cúc đi kiện, Đèn lồng đỏ treo cao, đạo diễn họ Trương luôn đứng về phía những con người có thân phận nhỏ bé, tố cáo hiện thực xã hội một cách quyết liệt thì đến Anh hùng, Trương Nghệ Mưu mang tính thỏa hiệp với giai cấp lãnh đạo, chính điều này đã gây ra tranh cãi lớn giữa các nhà phê bình phim khi Anh hùng ra đời. Trương Nghệ Mưu là đạo diễn nổi tiếng ở tầm quốc tế của điện ảnh Trung Hoa, ông còn là một trong những đạo diễn hàng đầu trong việc thực hiện các tác
8. 2 phẩm điện ảnh cải biên với tổng số 16/23 tác phẩm điện ảnh liên quan đến cải biên văn học như Cao lương đỏ (1987), Đèn lồng đỏ treo cao (1991), Anh hùng (2002) những tác phẩm của ông là nguồn cảm hứng, nguồn tư liệu với những ai thực hiện việc cải biên văn học điện ảnh. Tuy vậy cho đến nay hầu như chưa có nhiều nghiên cứu chuyên sâu về tác phẩm cải biên của Trương Nghệ Mưu. Đó là lý do chúng tôi chọn nghiên cứu Chúng tôi chọn tác phẩm Anh hùng bởi vì đây là tác phẩm bước ngoặt trong sự nghiệp của Trương Nghệ Mưu, nó không chỉ đơn thuần là cải biên mà còn tận dụng tất cả chất liệu truyền thống của Trung Hoa. Đó là lý do chúng tôi chọn tên đề tài là: Anh hùng của Trương Nghệ Mưu: từ chất liệu lịch sử, văn học Trung Hoa đến điện ảnh. Vì vậy khi đi vào nghiên cứu cải biên trong điện ảnh, chúng tôi mong muốn thông qua các bộ phim cải biên của Trương Nghệ Mưu nói chung và Anh hùng nói riêng để tìm hiểu rõ hơn về quan điểm sáng tác của đạo diễn Trương Nghệ Mưu, cũng như có cái nhìn toàn diện về văn hóa, tư tương Trung Hoa thông qua điện ảnh. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Lý thuyết cải biên Tại Việt Nam, tài liệu nghiên cứu về lý thuyết cải biên rất ít. Chỉ có một số công trình nghiên cứu lý thuyết cải biên một cách có hệ thống và chuyên biệt. Nhà nghiên cứu Nguyễn Nam có công trình nghiên cứu Từ Chùa Đàn đến Mê Thảo: Liên văn bản trong văn chương và điện ảnh vào năm 2006 Vào năm 2010, Thạc sĩ Đỗ Thị Ngọc Điệp thực hiện nghiên cứu luận văn Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sáng tác phẩm điện ảnh (Từ góc nhìn tự sự) để tìm hiểu, so sánh đối chiếu đặc trưng của tự sự văn học và tự sự điện ảnh. Năm 2014, Lê Thị Dương viết cuốn Chuyển thể văn học điện ảnh - nghiên cứu liên văn bản để chỉ ra hướng nghiên cứu chuyển thể từ góc độ liên văn bản là một hướng nghiên cứu mới và đầy triển vọng phát triển. Năm 2016, Thạc sĩ Trần Thị Dung cho ra đời luận văn Nghệ thuật chuyển thể tác phẩm văn học sang điện ảnh nhìn từ phương diện cốt truyện và nhân vật (Qua Trăng nơi đáy giếng, Cánh đồng bất tận) với mục đích khai thác vấn đề cốt truyện và nhân vật trong quá trình chuyển thể từ văn học sáng điện ảnh, đồng thời ghi nhận
9. 3 dấu ấn của nhà làm phim trong mỗi tác phẩm chuyển thể văn học điện ảnh. Năm 2017, Đào Lê Na cho ra đời cuốn sách Chân trời của hình ảnh (Từ văn chương đến điện ảnh qua trường hợp Kurosawa Akira) nhằm đưa ra một góc nhìn khác về cải biên học qua đó trả lại vị trí vốn có của phim cải biên, đồng thời cuốn sách còn có những nghiên cứu giá trị về đạo diễn Kurosawa Akira và phim cải biên của ông. Cũng trong năm 2017 tác giả Bùi Trần Quỳnh Ngọc có bài viết “Chuyển thể và liên văn bản – trường hợp tác phẩm Long thành cầm giả ca” nghiên cứu về lí thuyết chuyển thể và lý thuyết liên văn bản trong trường hợp cụ thể là tác phẩm Long thành cầm giả ca từ tác phẩm văn học đến tác phẩm điện ảnh. Bên cạnh đó, có rất nhiều luận văn, luận án nghiên cứu về lý thuyết cải biên văn học - điện ảnh và thực hành. Mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh cũng được nhà nghiên cứu Phan Thu Vân nghiên cứu kỹ càng qua loạt bài viết về những tác phẩm văn học - điện ảnh cụ thể của mình. Trong bài “Nhìn lằn ranh giữa văn học và điện ảnh qua “Sắc, Giới” (2011), người viết đã chỉ ra những yếu tố cá nhân, thời đại cụ thể chi phối góc nhìn của tác phẩm như thế nào, từ đó làm rõ những nét tương đồng và khác biệt về mặt nội dung cũng như cảm xúc; những điều có thể và không thể phản ánh bằng ngôn ngữ văn học và ngôn ngữ điện ảnh. Ở bài viết Lang tai ký của Inoue Yasushi: Giấc mộng Tây vực từ văn học đến điện ảnh (2016), tác giả Phan Thu Vân giới thiệu về nhà văn hiện đại Nhật Bản Inoue Yasushi, tác phẩm Lang tai ký, từ đây đi vào phân tích chủ đề người sói trong văn học – điện ảnh dưới góc nhìn của Điền Tráng Tráng, thông qua đó xem xét lại tác phẩm Lang tai ký của Inoue Yasushi. Một bài viết khác có tiêu đề “Chiến tranh Việt Nam và tinh thần hòa giải trong Forrest Gump – Từ văn học đến điện ảnh” (2017), người viết chú ý đến điểm chung lớn nhất giữa hai tác phẩm văn học và điện ảnh: tinh thần phản chiến qua chiến tranh Việt Nam, từ đó nêu bật lên điểm khác biệt lớn nhất giữa hai tác phẩm: tinh thần hòa giải trong bộ phim Forrest Gump. Những công trình nghiên cứu này giúp cho chúng tôi có cái nhìn toàn diện hơn về các hình ảnh, biểu tượng nghệ thuật của tác phẩm điện ảnh, từ đó giúp ích rất nhiều cho đề tài luận văn.
10. 4 2.2 . Đạo diễn Trương Nghệ Mưu và bộ phim Anh hùng (2002) - Đạo diễn Trương Nghệ Mưu Năm 1993, một nhà văn hóa học người Mỹ gốc Đài là Mayfair Yang đã viết bài báo “Of Gender, State Censorship, and Overseas Capital: An Interview with Chinese Director Zhang Yimou” sau cuộc phỏng vấn với Trương Nghệ Mưu. Bài báo nói về các vấn đề tính dục, sự khó khăn khi vượt qua kiểm duyệt và nguồn vốn đầu tư nước ngoài tập trung vào các bộ phim Cao lương đỏ, Cúc đậu, Đèn lồng đỏ treo cao và Thu Cúc đi kiện. Năm 2001, Frances Gateward đã tổng hợp lại những cuộc phỏng vấn liên quan đến nội dung, nghệ thuật các bộ phim của Trương Nghệ Mưu từ năm 1988 đến năm 1999, để viết thành cuốn: “Zhang Yimou: Interviews”. Hai năm sau đó, nhà biên kịch, nhà văn Lý Nhĩ Uy đã viết cuốn sách “Đối thoại với Trương Nghệ Mưu” để thể hiện một cách khái quát nhất về quan niệm sáng tác, tình yêu, các mối quan hệ gia đình, bạn bè và ngay cả với diễn viên Củng Lợi thông qua các tác phẩm cải biên của Trương Nghệ Mưu như: từ Cao lương đỏ, Cúc Đậu, Đèn lồng đỏ treo cao đến Anh hùng. - Phim Anh hùng (2002) Năm 2007, Jenny Kwok Wah - một nữ nghiên cứu về văn học điện ảnh của Mỹ đã viết một nghiên cứu mang tên Hero: China’s response to Hollywood globalization. Đến năm 2011, Giáo sư Gary D. Rawnsley và Ming-Yeh T.Rawnsley đã cho ra mắt cuốn sách Global Chinese Cinema: the culture and politics of Hero, để tìm hiểu về chủ nghĩa anh hùng và cách tiếp nhận chủ nghĩa dân tộc Trung Hoa trong phim Anh hùng của khán giả Bắc Mỹ nói riêng và điện ảnh thế giới nói chung. Ở Việt Nam, có rất ít nghiên cứu về Trương Nghệ Mưu và phim Anh hùng. Vì vậy việc nghiên cứu về Trương Nghệ Mưu và tác phẩm Anh hùng vừa là cơ hội vừa là thách thức đòi hỏi chúng tôi phải nỗ lực rất nhiều để hoàn thành được nghiên cứu. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Bộ phim Anh hùng của Trương Nghệ Mưu. - Phạm vi nghiên cứu: