Luận án Trí tuệ cảm xúc của học sinh Trung học cơ sở

Nội dung tài liệu: Luận án Trí tuệ cảm xúc của học sinh Trung học cơ sở

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------ Trần Hà Thu TRÍ TUỆ CẢM XÚC CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Hà Nội - 2019
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------ Trần Hà Thu TRÍ TUỆ CẢM XÚC CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 62 31 04 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Trương Thị Khánh Hà 2. PGS.TS. Lê Văn Hảo XÁC NHẬN NCS ĐÃ CHỈNH SỬA THEO QUYẾT NGHỊ CỦA HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ LUẬN ÁN Chủ tịch hội đồng đánh giá TM. Tập thể hướng dẫn Luận án Tiến sĩ GS.TS. Nguyễn Hữu Thụ PGS.TS. Trương Thị Khánh Hà Hà Nội - 2019
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là hoàn toàn trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Trần Hà Thu
4. LỜI CẢM ƠN Trước tiên, em xin chân thành cảm ơn các thầy, các cô của Khoa Tâm lý học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội cùng các cán bộ của Nhà trường đã đã tạo điều kiện tốt nhất cho em thực hiện luận án này. Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Trương Thị Khánh Hà. Cô là người thường xuyên tận tình hướng dẫn và chỉ bảo em trong suốt thời gian thực hiện luận án. Em cũng xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Lê Văn Hảo. Thầy là người đã cho em nhiều ý kiến quý báu trong quá trình thực hiện luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các đồng nghiệp của tôi tại khoa Tâm lý học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội đã trao đổi về chuyên môn, động viên về tinh thần và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong những năm làm nghiên cứu sinh vừa qua. Cuối cùng, với tất cả tấm lòng của mình, tôi rất biết ơn cha mẹ và gia đình đã luôn luôn ở bên động viên, chia sẻ và giúp đỡ tôi hoàn thành luận án này cũng như công việc chuyên môn trong những năm học tập và công tác vừa qua. Tác giả Trần Hà Thu
5. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .......................................................................... 3 DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. 4 DANH MỤC BIỂU ĐỒ ............................................................................................ 5 MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 6 Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TRÍ TUỆ CẢM XÚC ............... 13 1.1. Các nghiên cứu lý luận về trí tuệ cảm xúc ......................................................... 13 1.2. Các nghiên cứu về trí tuệ cảm xúc của thanh thiếu niên ................................... 19 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 28 Chương 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRÍ TUỆ CẢM XÚC .................................... 29 2.1. Trí tuệ cảm xúc .................................................................................................. 29 2.1.1. Khái niệm .................................................................................................... 29 2.1.2. Cấu trúc trí tuệ cảm xúc ............................................................................. 31 2.1.3. Thang đo trí tuệ cảm xúc ............................................................................ 36 2.2. Học sinh trung học cơ sở ................................................................................... 44 2.2.1. Khái niệm học sinh trung học cơ sở ........................................................... 44 2.2.2. Đặc điểm cảm xúc của học sinh trung học cơ sở ....................................... 45 2.3. Trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở ................................................... 48 2.3.1. Khái niệm tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở ................................ 48 2.3.2. Cấu trúc trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở .............................. 49 2.3.3. Thang đo trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở ............................. 50 2.4. Những yếu tố có mối quan hệ với trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở .......................................................................................................................... 51 2.4.1. Tính cách của học sinh trung học cơ sở ..................................................... 51 2.4.2. Hành vi ứng xử của cha mẹ ........................................................................ 60 2.4.3. Ảnh hưởng của trí tuệ cảm xúc đến các mối quan hệ cá nhân của học sinh trung học cơ sở.......................................................................................................... 66 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 73 1
6. Chương 3. TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................ 75 3.1. Tổ chức nghiên cứu............................................................................................ 75 3.1.1. Tổ chức nghiên cứu lý luận ........................................................................ 75 3.1.2. Tổ chức nghiên cứu thực tiễn ..................................................................... 75 3.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 80 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận ............................................................... 80 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn ............................................................ 81 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................... 89 Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ TRÍ TUỆ CẢM XÚC CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ .............................................................. 90 4.1. Độ tin cậy và cấu trúc của thang đo Bar-on EQ-i: YV ...................................... 90 4.2. Thực trạng trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở .................................. 95 4.3. So sánh trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở theo các tiêu chí .......... 106 4.4. Những yếu tố có mối quan hệ với trí tuệ cảm xúc của học sinh trung học cơ sở ........................................................................................................................ 111 4.4.1. Trí tuệ cảm xúc và đặc điểm tính cách của học sinh trung học cơ sở...... 111 4.4.2. Trí tuệ cảm xúc và hành vi ứng xử của cha mẹ ........................................ 118 4.4.3. Trí tuệ cảm xúc và các mối quan hệ cá nhân của học sinh trung học cơ sở ........................................................................................................................ 125 4.5. Phân tích chân dung tâm lý điển hình .............................................................. 132 4.5.1. Trường hợp thứ nhất ................................................................................ 133 4.5.2. Trường hợp thứ hai................................................................................... 138 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 142 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 144 1. Kết luận ............................................................................................................... 144 2. Kiến nghị ............................................................................................................. 146 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 148 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 149 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 164 2
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Ký hiệu viết tắt Danh mục từ 1 TTCX Trí tuệ cảm xúc 2 ĐTB Điểm trung bình 3 THCS Trung học cơ sở 4 HS Học sinh 5 EI Emotional Intelligence 6 IQ Intelligence Quotient 7 EQ Emotional Quotient 8 MSCEIT Mayer-Salovey-Causo Emotional Intelligence Test 9 EQ - i : YV Emotional Quotient Inventory: Youth Version 10 NRI-SPV Network of Relationships - Social Provisions Version 11 BFI Big Five Inventory 12 CRPBI Children’s Report of Parent Behaviour Inventory 3
8. DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Cơ cấu khách thể nghiên cứu ban đầu ..................................................... 77 Bảng 3.2. Độ tin cậy của các thang đo trong lần khảo sát thăm dò ......................... 79 Bảng 3.3. Cơ cấu khách thể nghiên cứu sau khi kiểm tra tính bất ổn định của thang đo .............................................................................................................. 79 Bảng 3.4. Các cặp biến số kiểm tra chỉ số bất ổn định của thang đo ....................... 82 Bảng 3.5. Kết quả đánh giá TTCX tổng quát của thang đo Bar-On EQ - i : YV ..... 83 Bảng 3.6. Mô tả thang đo Bar-On EQ - i: YV.......................................................... 84 Bảng 4.1. Các biến bị loại bỏ trong thang đo Bar-On EQ - i: YV ........................... 90 Bảng 4.2. Hệ số tải nhân tố của các biến vào mỗi yếu tố ......................................... 91 Bảng 4.3. Độ tin cậy của các thang đo được sử dụng trong khảo sát thực tế ........... 95 Bảng 4.4. Thực trạng mức độ TTCX tổng quát và các khả năng thành phần trong TTCX của HS THCS ....................................................................................... 96 Bảng 4.5. Mối tương quan giữa các tiểu thang đo thành phần trong TTCX ............ 98 Bảng 4.6. Tỉ lệ mức độ TTCX của HS THCS .......................................................... 99 Bảng 4.7. So sánh TTCX tổng quát và các khả năng thành phần theo các tiêu chí ...................................................................................................... 107 Bảng 4.8. So sánh giữa nhóm có TTCX ở mức dưới trung bình và trên trung bình .................................................................................................... 110 Bảng 4.9. Mối tương quan giữa TTCX và đặc điểm tính cách của học sinh trung học cơ sở ........................................................................................................ 113 Bảng 4.10. Phân tích hồi quy dự đoán của đặc điểm tính cách đến TTCX của HS THCS .......................................................................................................... 116 Bảng 4.11. Tương quan giữa TTCX của học sinh và hành vi ứng xử của cha mẹ ............................................................................................................... 121 Bảng 4.12. Phân tích hồi quy dự báo hành vi ứng xử của cha mẹ tới TTCX của HS THCS .......................................................................................................... 122 Bảng 4.13. Mối tương quan giữa TTCX tổng quát và chất lượng các mối quan hệ cá nhân của học sinh trung học cơ sở ..................................................................... 130 Bảng 4.14. Phân tích hồi quy dự đoán của TTCX đến các mối quan hệ của HS THCS .......................................................................................................... 131 4
9. DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Mô hình phân tích của nghiên cứu ....................................................... 72 Biểu đồ 4.1. Phân phối điểm TTCX tổng quát của HS THCS ................................. 96 Biểu đồ 4.2. Thực trạng đặc điểm tính cách của HS THCS ................................... 112 Biểu đồ 4.3. Thực trạng hành vi ứng xử của cha mẹ đối với HS THCS ................ 119 Biểu đồ 4.4. Thực trạng các mối quan hệ cá nhân của HS THCS ......................... 125 Biểu đồ 4.5. Kết quả thang đo BarOn EQ - i: YV của trường hợp thứ nhất .......... 133 Biểu đồ 4.6. Kết quả thang đo BarOn EQ - i: YV của trường hợp thứ hai ............ 138 5
10. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đối với mỗi gia đình, nhà trường và xã hội, trẻ em và thiếu niên là đối tượng luôn nhận được sự quan tâm đặc biệt. Hoạt động chủ đạo của thiếu niên nói chung và học sinh trung học cơ sở nói riêng là hoạt động học tập và giao tiếp, đặc biệt là giao tiếp với bạn bè cùng trang lứa. Các bậc phụ huynh ai cũng mong muốn con mình có thành tích học tập tốt, có mối quan hệ thân tình với bạn bè, thầy cô, biết chia sẻ, yêu thương mọi người xung quanh, sống vui vẻ và hạnh phúc. Điều này đã thu hút các nhà nghiên cứu tâm lý tìm hiểu xem điều gì có liên quan đến những kết quả mong đợi trên của học sinh và phụ huynh và một trong những yếu tố được bàn luận đó là khả năng trí tuệ cảm xúc của học sinh. Một số kết quả nghiên cứu ở những nền văn hóa khác biệt cho thấy, những em có trí tuệ cảm xúc cao thường có thành tích học tập tốt hơn, chất lượng các mối quan hệ xã hội tích cực hơn, thích nghi tốt hơn với những thay đổi trong môi trường học đường và hài lòng về cuộc sống nhiều hơn [Goleman, 1995; Parker, 2004; Mikolajczak, 2008; Ramesh & Ramkumar, 2016]. Khi học sinh biết cách thể hiện và kiểm soát cảm xúc của bản thân, biết cảm thông, chia sẻ với người khác, biết cách ứng phó tích cực với các tình huống xảy ra trong cuộc sống, đó thực sự là điều rất cần thiết và có ý nghĩa đối với sự phát triển nhân cách của các em. Những em có TTCX cao sẽ có mối quan hệ tương tác tích cực hơn với cha mẹ, thầy cô, bạn bè; thích nghi tốt hơn với những thay đổi trong môi trường học đường và cuộc sống. TTCX phát triển cao đồng nghĩa với việc các em có khả năng nhận diện và kiểm soát tốt cảm xúc của bản thân. Các em luôn biết cách giữ được trạng thái tâm lý tích cực dù trong hoàn cảnh thay đổi hay khó khăn. Khả năng nhận diện và đồng cảm với cảm xúc của người khác giúp các em xây dựng và duy trì những mối quan hệ tốt đẹp trong trường học và cuộc sống [Lopes và đồng nghiệp, 2004; Ramesh & Ramkumar, 2016]. Nói cách khác, TTCX có thể được xem là “chiếc chìa khóa” góp phần tạo nên những mối quan hệ cá nhân tốt đẹp của các em. Bên cạnh đó, vẫn còn những tranh luận liệu rằng có sự khác biệt TTCX giữa học sinh nam và học sinh nữ, sự thay đổi các khả năng thành phần trong TTCX theo lứa tuổi diễn ra như thế nào [Álvarez và đồng nghiệp, 2015; Igor và đồng nghiệp, 2017]. Việc xác định mô hình, 6