Luận án Tính hiện đại trong thơ nữ Việt Nam và Trung Quốc nửa đầu thế kỷ xx

Nội dung tài liệu: Luận án Tính hiện đại trong thơ nữ Việt Nam và Trung Quốc nửa đầu thế kỷ xx

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH -------------------------- GUAN HONG WEI TÍNH HIỆN ĐẠI TRONG THƠ NỮ VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2020
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực. Trong đó, có một số nội dung nghiên cứu đã được công bố trong các bài báo khoa học của tác giả, các nội dung còn lại trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Tác giả luận án GUAN HONGWEI
3. LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến những tổ chức đã trao cho tôi cơ hội học tập, đặc biệt là Trường Đại học Ngoại ngữ Bắc Kinh và Trường Đại học Sư phạm TP.HCM, nhờ đó tôi đã có được những kiến thức cho những trang viết của luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Đinh Phan Cẩm Vân, PGS.TS. Nguyễn Thành Thi, PGS.TS. Đoàn Thị Thu Vân, PGS.TS. Wang Jia, PGS.TS. Lê Thu Yến, Th.S. Phạm Thanh Hiệp, GS. Qin Sai Nan, TS. Zhong Shan và Th.S. Na Dan Hong đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tiếng Việt và thực hiện nghiên cứu luận văn Thạc sĩ & luận án Tiến sĩ. Tôi xin cảm ơn các thầy cô trong Hội đồng chấm luận án cấp cơ sở và hai phản biện độc lập dành cho tôi nhiều ý kiến quý giá để luận án này được bổ sung và nâng cấp về cả quan điểm nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu: PGS.TS. Trần Hoài Anh, PGS.TS. Nguyễn Đình Phức, PGS.TS. Võ Văn Nhơn, TS. Bạch Văn Hợp, TS. Phan Thu Vân và PGS.TS. Bùi Thanh Truyền. Đặc biệt cảm ơn nghiên cứu sinh Phạm Ngọc Đăng đã giúp hộ tôi sửa lại nhiều lỗi dùng từ và ngữ pháp của luận án. Tôi không kể hết được ở đây tất cả cơ duyên đẹp và đặc biệt tên những người đã giúp tôi trong quá trình học tập. Dù tên các thầy cô và các bạn nhắc đến trong luận án hay không, cũng mong các thầy cô và các bạn nhận lấy từ tôi lòng biết ơn sâu sắc. Lời cảm ơn lớn nhất xin được dành cho bố mẹ tôi, hai người ít khi ép
4. buộc, hạn chế và luôn theo dõi, động viên từng bước đi của tôi trong cuộc sống, để tôi sống mạnh khỏe và có được một góc nhìn đa nguyên trong cảm nhận thế giới và con người.
5. Mục lục MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1 Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 1 3 Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 14 5 Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 17 6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu .............................. 18 7 Cấu trúc của luận án ................................................................................. 19 CHƯƠNG 1. SỰ VẬN ĐỘNG CỦA VĂN HỌC VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX. ........................................................................................ 19 1.1 Khái niệm “hiện đại” trong văn học ......................................................... 20 1.2 Những đặc điểm mới trong văn học Việt Nam và Trung Quốc nửa đầu thế kỷ XX .................................................................................................................. 21 1.3 Những đặc điểm mới trong thơ ca Việt Nam và Trung Quốc nửa đầu thế kỷ XX .................................................................................................................. 25 1.4 Tinh hình chung về thơ nữ Việt Nam và Trung Quốc nửa đầu thế kỷ XX44 CHƯƠNG 2. TÍNH HIỆN ĐẠI TRONG THƠ NỮ VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX – NHÌN TỪ BÌNH DIỆN NỘI DUNG ........................ 57 2.1 Nguyên nhân về lựa chọn tinh thần nữ quyền luận phương Tây làm đối tượng nghiên cứu .......................................................................................................... 57 2.2 Sự xuất hiện của tinh thần nữ quyền luận phương Tây trong thơ nữ Việt Nam và Trung Quốc .................................................................................................... 59 2.3 Những biểu hiện của tinh thần nữ quyền luận trong thơ nữ hai dân tộc – từ góc nhìn phê bình nữ quyền luận Marxist.......................................................... 71 2.4 Những biểu hiện của tinh thần nữ quyền luận trong thơ nữ hai dân tộc – từ góc nhìn phê bình nữ quyền luận sinh thái ........................................................ 80
6. CHƯƠNG 3. TÍNH HIỆN ĐẠI TRONG THƠ NỮ VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX – NHÌN TỪ BÌNH DIỆN HÌNH THỨC .............. 100 3.1 Thể thơ .................................................................................................... 101 3.2 Từ vựng và Hình ảnh .............................................................................. 131 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 165 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .......................................... 168 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 169 PHỤ LỤC 1 Tiếp cận logic học phương Tây ..................................................... 179 PHỤ LỤC 2 Sự vận động của văn học phương Tây là đi theo tư tưởng khoa học tự nhiên ................................................................................................................... 181 PHỤ LỤC 3 Hiểu thêm về các thể thơ Tân thi Trung Quốc theo giai đoạn ....... 190 PHỤ LỤC 4 Hiểu thêm về các thể thơ Tân thi Trung Quốc theo giai đoạn ....... 201 PHỤ LỤC 5 Những bài thơ nữ Trung Quốc được sử dụng trong bài ................. 211
7. 1 MỞ ĐẦU 1 Lý do chọn đề tài Chúng tôi có hai lý do chọn đề tài này: Thứ nhất, văn hóa của khu vực văn hóa chữ Hán và văn hóa phương Tây đến từ hai nguồn gốc triết học hoàn toàn khác nhau. Dưới phong trào Tây học/Tân học ở đầu thế kỷ XX, văn học Việt Nam, Trung Quốc biến đổi lớn so với thời kỳ trung đại và cổ – trung đại, sự ảnh hưởng của thi pháp phương Tây lên thơ ca hiện đại một cách rõ ràng. Vậy, mối quan hệ giữa thơ hiện đại hai dân tộc và văn hóa phương Tây là thế nào? Sau phong trào Ngũ Tứ và phong trào Thơ mới, liệu văn hóa Việt Nam và Trung Quốc nên ngày càng đi xa văn hóa khu vực chữ Hán hay không? Chúng tôi sẽ qua tìm tòi khái niệm của “tính hiện đại” và “hiện đại hóa” để trả lời những câu hỏi này. Thứ hai, nằm trong cùng một khu vực văn hóa, Việt Nam và Trung Quốc có lịch sử giao lưu văn hóa lâu đời. So với việc nghiên cứu những hiện tượng của văn học cổ điển, khối lượng bài nghiên cứu về so sánh văn học hiện đại của hai nước còn rất ít. Riêng về thể loại thơ ca, do những vấn đề lịch sử diễn ra ở hai nước trong thế kỷ XX, thơ hiện đại Việt Nam và Trung Quốc vẫn chủ yếu đang trong quá trình được tiếp tục đánh giá bởi các học giả bản địa. Những công trình nghiên cứu so sánh hai bộ phận thơ ca này còn ít được bàn tới. Về so sánh hiện tượng thơ nữ chưa có công trình nghiên cứu nào. Hai lý do trên chính là động lực để chúng tôi thực hiện đề tài “Tính hiện đại trong thơ nữ Việt Nam và Trung Quốc nửa đầu thế kỷ XX”. Chúng tôi mong muốn góp phần khẳng định hệ giá trị không chỉ cho thơ nữ Việt Nam – Trung Quốc mà còn cho vai trò của người phụ nữ trong việc dùng thơ ca như một tiếng nói, góp phần đấu tranh đòi quyền sống, quyền làm người đúng nghĩa; vai trò của tác giả nữ trong tiến trình hiện đại hóa và phát triển của văn học dân tộc, khu vực. 2 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1 Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu về quá trình hiện đại hóa cũng như tính hiện đại của văn học nói chung, thơ ca nói riêng của Việt Nam và Trung Quốc là vấn đề không mới. Tuy nhiên, hướng nghiên cứu về “tính hiện đại trong thơ nữ hai nước” chúng tôi thấy chưa được xem xét một cách hệ thống với tư cách là một công trình khoa học. Nói cách khác, nếu tính hiện
8. 2 đại được coi là đặc trưng của văn học hiện đại, là điểm khác biệt với văn học cổ điển, thì thơ nữ có phải là văn học hiện đại không? Nếu phải, thì tính hiện đại của nó thể hiện ở chỗ nào? Quả là, giới nghiên cứu chưa dành nhiều quan tâm cho những vấn đề này. Với bối cảnh trên, chúng tôi có hai mục đích nghiên cứu: Thứ nhất là trong khi tìm tòi nguyên nhân gốc rễ sâu xa của thơ ca hai nước biến đổi từ cổ điển sang hiện đại, nhìn rõ tính hiện đại của thơ nữ được thể hiện như thế nào; và thứ hai, nhìn nhận những nét dị biệt và tương đồng trong tính hiện đại của thơ nữ hai nước ở thời kỳ đổi mới văn học. Ngoài hai mục đích trên, chúng tôi cũng hy vọng qua việc nghiên cứu có thể giới thiệu thành tựu và đặc sắc thơ nữ Việt Nam với Trung Quốc và ngược lại, để độc giả hiểu biết thêm về hai hiện tượng văn học này. 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu a. Chúng tôi đặt khái niệm “tính hiện đại” trong mối quan hệ giữa triết học và văn học của phương Đông & phương Tây, từ đó phát hiện những thay đổi cụ thể trong thi pháp của thơ ca hiện đại hai nước. b. Tiếp cận nữ quyền luận phương Tây, sử dụng phê bình nữ quyền luận khảo sát ý thức nữ tính phương Tây như một nội dung mới được xuất hiện trong các bài thơ nữ hai dân tộc nửa đầu thế kỷ XX. c. Khảo sát những thay đổi trong hệ thống hình thức thơ nữ so với thơ ca cổ điển; so sánh sự thay đổi cụ thể giữa thơ nữ hai nước để nhìn nhận những nét dị biệt và tương đồng. d. Xuất phát từ khái niệm “tính hiện đại” và quá trình nảy sinh ra tính hiện đại (nội dung chương 2 và chương 3), chúng tôi sẽ đưa ra quan điểm về khái niệm “hiện đại hóa” – một khái niệm quan trọng đối với luận án. 3 Lịch sử vấn đề Để triển khai đề tài, chúng tôi phải khảo sát hai phần Lịch sử vấn đề: lịch sử lý thuyết (khái niệm hiện đại, tính hiện đại và hiện đại hóa) và lịch sử nghiên cứu trường hợp (các tác giả, tác phẩm thơ nữ). Theo tình hình thực tế, lịch sử lý thuyết nhiều và tập trung, trong khi lịch sử nghiên cứu trường hợp nhiều mà tản mác. 3.1 Lịch sử lý thuyết Như đã xác định, nghiên cứu quá trình hiện đại hóa cũng như tính hiện đại của văn học nói chung, thơ ca nói riêng của Việt Nam và Trung Quốc là những vấn đề không
9. 3 mới. Tình hình này dẫn đến rất nhiều vấn đề cần xem xét đối với nội dung của luận án. Về phía Tân thi, những vấn đề “hiện đại”, “tính hiện đại” và “hiện đại hóa” đã được học giả Trung Quốc, Việt Nam và thế giới nhìn nhận như thế nào.Về phía Thơ mới cũng tương tự như vậy. Rõ ràng những nội dung cần trả lời đã gây khó khăn cho chúng tôi xây dựng cơ sở khách quan (hệ thống lịch sử lý thuyết) để xác định đối tượng nghiên cứu cho công trình này. Theo chúng tôi, việc xây dựng cơ sở khách quan có hai điểm cần lưu ý: Thứ nhất, cần phải tìm thấy mối liên hệ giữa “hiện đại”, “tính hiện đại” và “hiện đại hóa”, từ đó mới hiểu được việc nghiên cứu “hiện đại” và “hiện đại hóa” văn học có liên quan mật thiết đến nghiên cứu về “tính hiện đại” của văn học. Thứ hai, cần phải xác định cách nhìn về “tính hiện đại” của nhóm học giả nào là chính? Là nhóm học giả Việt Nam, nhóm học giả Trung Quốc hay là nhóm học giả thế giới? Vì sao là nhóm học giả này?... Hiểu rõ những vấn đề này, chúng tôi mới thu hẹp được phạm vi nghiên cứu mà đồng thời đảm bảo được tính khách quan để xác định đối tượng nghiên cứu. Trước khi trình bày lịch sử vấn đề cụ thể, chúng tôi xin lần lượt giải quyết hai nội dung này: Thứ nhất, mối liên hệ giữa “hiện đại”, “tính hiện đại” và “hiện đại hóa”. Theo cách hiểu của chúng tôi, cần phải có khái niệm về “hiện đại” trong văn học trước, mới nghiên cứu được “tính hiện đại” của văn học; và hiểu trước “tính hiện đại” sẽ dễ tiếp cận khái niệm “hiện đại hóa”. “Muốn hiểu đúng nội dung của phong trào Thơ mới thì phải nhìn vào thi pháp” [44, tr.61]. Trong chương 1, chúng tôi sẽ dựa trên những công trình đề cập đến khái niệm “hiện đại” của các học giả Việt Nam chỉ ra những đặc điểm mới trong thi pháp hiện đại hai nước, và theo chúng tôi, những đặc điểm mới này đều đã mang “tính hiện đại”. Từ “tính hiện đại” đến “hiện đại hóa” dễ hiểu hơn, bởi vì quá trình nảy sinh ra “tính hiện đại” chính là tiến trình “hiện đại hóa”. Trong phần kết luận, xuất phát từ khái niệm “tính hiện đại” và quá trình nảy sinh ra “tính hiện đại” (nội dung chương 2 và chương 3), chúng tôi sẽ đưa ra cách hiểu về khái niệm “hiện đại hóa”. Chính vì thế, hiểu về “hiện đại” và “hiện đại hóa” văn học trong các công trình nghiên cứu đều giúp chúng tôi tiếp cận “tính hiện đại” trong văn học. Vì vậy, những công trình nghiên cứu đề cập đến cả ba khái niệm “hiện đại”, “tính hiện đại” và “hiện
10. 4 đại hóa” đều nằm trong lịch sử lý thuyết. Thứ hai, những công trình nghiên cứu của Việt Nam là nội dung chính của lịch sử vấn đề. Bốn lý do dưới đây sẽ giúp chúng tôi thu hẹp phạm vi của lịch sử vấn đề theo từng bước một: a. Cách nhìn của hai nhóm trí thức Việt Nam và Trung Quốc đối với “tính hiện đại” của văn học mang tính thống nhất, chọn một trong hai cách nhìn sẽ đảm bảo được tính khách quan. Nền văn học nói chung và thơ ca nói riêng của Việt Nam và Trung Quốc có nhiều điểm tương tự, chẳng hạn như: những đặc điểm của thi pháp cổ điển, thời cơ và động lực đổi mới văn học (Tây học/Tân học), những khó khăn chung trong quá trình hội nhập nền văn học thế giới,v.v. Chính vì thế, các khái niệm về “hiện đại”, “tính hiện đại” và “hiện đại hóa” liên quan đến văn học có nhiều điểm tương đồng. Theo chúng tôi, cách nhìn của hai nhóm học giả Việt Nam và Trung Quốc đối với “hiện đại” và “tính hiện đại” của văn học bản địa mang tính thống nhất. b. Luận án này là một công trình của chuyên ngành “ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam”, những kết luận luận án xây dựng trên cơ sở lý luận của học giả Việt Nam sẽ thuyết phục hơn. Cho dù cách nhìn đối với “tính hiện đại” của hai nhóm trí thức Việt Nam và Trung Quốc về cơ bản là thống nhất, nhưng do hai nhóm trí thức tiếp thu nguồn ảnh hưởng khác nhau, như: các nước tây Âu, Nga, Nhật Bản, Mĩ, nên đã dựng lên hai hệ thống lý luận văn học hiện đại có dị biệt. Chính vì thế, với tư cách là một công trình nghiên cứu văn học Việt Nam, luận án này thiên về sử dụng những lý luận văn học hiện đại của Việt Nam hoặc những lý luận văn học hiện đại Trung Quốc đã được công bố tại Việt Nam. c. Khối lượng công trình nghiên cứu của nhóm trí thức Trung Quốc đối với văn học hiện đại Việt Nam còn khiêm tốn, trong khi nhóm trí thức Việt Nam đã quan tâm nhiều hơn đến văn học hiện đại Trung Quốc. Văn học hiện đại Việt Nam sử dụng chữ quốc ngữ, do loại ngôn ngữ này khá mới mẻ, dẫn đến kết quả văn học hiện đại Việt Nam đi ra thế giới gặp khó khăn riêng và “Trung Quốc hầu như không dịch văn học Việt Nam” [43, tr.34]. Ngược lại với tình hình trên, nhóm trí thức Việt Nam ngoài việc nghiên cứu về văn học hiện đại bản địa, cũng đã công bố khá nhiều công trình nghiên cứu về văn học hiện đại Trung Quốc nói chung và Tân thi nói riêng, trong đó bao gồm việc so sánh về tính hiện đại của thơ mới hai nước.