Luận án Tín ngưỡng tứ vị thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng Đồng bằng sông Hồng hiện nay

Nội dung tài liệu: Luận án Tín ngưỡng tứ vị thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng Đồng bằng sông Hồng hiện nay

1. HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH ĐỖ THỊ THANH HƯƠNG TÍN NGƯỠNG TỨ VỊ THÁNH TỔ Ở MỘT SỐ NGÔI CHÙA VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2020
2. HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH ĐỖ THỊ THANH HƯƠNG TÍN NGƯỠNG TỨ VỊ THÁNH TỔ Ở MỘT SỐ NGÔI CHÙA VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH TÔN GIÁO HỌC Mã số: 62 22 03 09 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS,TS ĐỖ LAN HIỀN 2. TS. TẠ QUỐC KHÁNH HÀ NỘI - 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả Đỗ Thị Thanh Hương
4. MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 8 1.2. Những vấn đề lý luận cơ bản liên quan đến luận án 23 Chương 2: NHẬN DIỆN TÍN NGƯỠNG TỨ VỊ THÁNH TỔ Ở MỘT SỐ NGÔI CHÙA VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG 31 2.1. Điều kiện hình thành tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ 31 2.2. Đối tượng thờ cúng 55 2.3. Cơ sở thờ tự Tứ vị Thánh tổ 62 Chương 3: THỰC TRẠNG TÍN NGƯỠNG TỨ VỊ THÁNH TỔ Ở MỘT SỐ NGÔI CHÙA VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG 69 3.1. Niềm tin của người dân vào Tứ vị Thánh tổ 69 3.2. Thực hành nghi lễ đối với Tứ vị Thánh tổ 79 3.3. Những biến đổi của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng đồng bằng sông Hồng hiện nay 97 Chương 4: ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ VÀ MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ NHẰM PHÁT HUY GIÁ TRỊ CỦA TÍN NGƯỠNG TỨ VỊ THÁNH TỔ TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI HIỆN NAY 115 4.1. Một vài đặc điểm của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ 115 4.2. Vai trò của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay 130 4.3. Một số khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay 142 KẾT LUẬN 150 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 154 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 155 PHỤ LỤC
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết thường (AL) Âm lịch BBPV Biên bản phỏng vấn NCS Nghiên cứu sinh GS Giáo sư NXB Nhà xuất bản PGS Phó giáo sư TS Tiến sĩ Tr Trang UBND Uỷ ban nhân dân
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Trang 3.1. Mức độ tin của người dân vào Tứ vị Thánh tổ 72 3.2. Mức độ tin của người dân vào sự phù hộ độ trì của Tứ vị Thánh tổ 73 3.3. Tự thừa nhận của người dân vào sự linh thiêng và đã chứng nghiệm 74 3.4. So sánh tỷ lệ giới chứng nghiệm sự linh thiêng của Tứ vị Thánh tổ 74 3.5. So sánh tỷ lệ độ tuổi chứng nghiệm sự linh thiêng của Tứ vị Thánh tổ 75 3.6. Tần xuất đi lễ Thánh của người dân 79 3.7. Về nghề nghiệp của cá nhân thực hành nghi lễ 89 3.8. Về độ tuổi của cá nhân thực hành nghi lễ 90 3.9. Đánh giá về tình hình an ninh trật tự và vệ sinh môi trường 106 4.1. Vị trí của Tứ vị Thánh tổ trong đời sống tín ngưỡng của người dân 135
7. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang 3.1. Tỷ lệ người dân biết và không biết về Tứ vị Thánh tổ 71 3.2. Mức độ tin của người dân vào Tứ vị Thánh tổ 73 3.3. Mục đích của cá nhân thực hành nghi lễ 94 3.4. Cảm xúc của cá nhân sau khi thực hành nghi lễ 96
8. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn nghiên cứu Tứ vị Thánh tổ là bốn vị thiền sư danh tiếng của Phật giáo Việt Nam thời Lý, gồm Từ Đạo Hạnh, Dương Không Lộ, Nguyễn Giác Hải, Nguyễn Minh Không, tu hành đắc đạo, tinh thông ngũ phương, có thể hàng long, phục hổ, hô phong, hoán vũ, cầu đảo, chữa bệnh, , sau khi viên tịch các vị được nhân dân kính ngưỡng, thờ phụng, tôn xưng thành bậc Thánh trong đời sống tín ngưỡng của người dân tại nhiều địa phương vùng đồng bằng sông Hồng. Việc thờ phụng Tứ vị Thánh tổ đã hình thành từ lâu diễn ra ở nhiều loại hình cơ sở thờ tự như Đình, Đền, Chùa, tương ứng với mỗi loại hình đó các vị được tôn thờ là Thành Hoàng, Thần và Thánh. Trong đó, việc thờ các vị ở chùa và tôn vinh thành bậc Thánh là phổ biến, tạo nên mô hình chùa "tiền Phật, hậu Thánh", có nhiều giá trị về lịch sử, văn hoá, mang đậm giá trị bản sắc văn hoá dân tộc. Tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ được tích hợp và tiếp biến bởi các yếu tố Mật giáo trong Phật giáo và Tín ngưỡng dân gian, phong tục, lễ nghi truyền thống, đây là nét tiêu biểu trong đời sống tâm linh của người Việt. Trải qua thời gian và biến thiên của lịch sử, tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ vẫn được duy trì, khẳng định vị trí trong đời sống tinh thần của người dân và có một vị trí riêng trong kho tàng tín ngưỡng của người Việt, tạo nên những sinh hoạt văn hoá dân gian đặc sắc. Những ngôi chùa thờ Tứ vị Thánh tổ luôn có sức hấp dẫn, thu hút đông đảo người dân đến tham quan, chiêm bái, thực hành nghi lễ, cầu xin sự gia hộ của các vị Thánh và tin tưởng rằng các Thánh sẽ ban sức khoẻ, bình an, tài, lộc và những điều may mắn, nâng đỡ, hỗ trợ họ vượt qua những bất trắc, khó khăn trong cuộc sống. Nếu như trước đây, việc thực hành tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ chỉ bó hẹp trong cộng đồng làng xã, đến nay nhờ sự phát triển nhiều mặt của kinh tế - xã hội và sự quan tâm của Đảng và Nhà nước đối với tín ngưỡng, tôn giáo, tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ thông qua lễ hội truyền thống đã vượt khỏi quy mô của làng, xã, mở rộng phạm vi ra liên làng, liên xã, thậm chí mở rộng ra cả vùng đồng bằng sông Hồng. Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập quốc tế ngày càng sâu, rộng, việc bảo tồn và phát huy giá trị bản sắc văn hóa dân tộc là một trong những nhân tố quan trọng để giữ gìn văn hoá Việt, tìm hiểu tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ có tác dụng làm rõ hơn tính đặc sắc của một loại hình văn hoá. Tuy nhiên nghiên cứu, tìm hiểu về loại hình này mới chỉ được quan tâm trong khoảng hai chục năm trở lại đây, các đề tài nghiên cứu được tiếp cận dưới góc độ sử học, văn hoá học, khảo cổ học, dân tộc học, chủ yếu đề cập đến cơ sở thờ tự, lễ hội tín ngưỡng của cộng đồng như là loại hình văn hóa dân gian, chưa có công trình nghiên cứu tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ đi sâu tìm
9. 2 hiểu ở khía cạnh về tín ngưỡng, tôn giáo. Để bổ sung cho khoảng trống trong nghiên cứu, luận án tiếp cận tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ dưới góc độ tôn giáo học, nhằm nhận diện, đánh giá thực trạng trên ba yếu tố là niềm tin, thực hành và những biến đổi của tín ngưỡng, từ đó phân tích đặc điểm, vai trò của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay, để có cơ sở bảo tồn, phát huy giá trị của tín ngưỡng độc đáo này trong kho tàng văn hóa Việt. Đây là việc làm cần thiết để mở ra góc nhìn mới trong nghiên cứu về tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ. Với những lý do trên, nghiên cứu sinh (NCS) lựa chọn đề tài "Tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng đồng bằng sông Hồng hiện nay" làm luận án tiến sĩ chuyên ngành tôn giáo học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nhận diện và làm rõ thực trạng tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng đồng bằng sông Hồng, luận án chỉ ra và phân tích một số đặc điểm, vai trò của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội, góp phần nâng cao nhận thức, đồng thời cho thấy sức sống bền bỉ về mặt thời gian và những ảnh hưởng về mặt không gian của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ, từ đó đưa ra khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ Thứ nhất, nhận diện tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ qua các yếu tố hình thành, đối tượng thờ cúng, cơ sở thờ tự. Thứ hai, phân tích, đánh giá thực trạng tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ qua các yếu tố niềm tin, thực hành và những biến đổi của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay. Thứ ba, luận án nêu, phân tích đặc điểm, vai trò và đưa ra một số khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng đồng bằng sông Hồng hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ xuất hiện từ thời Lý. Sau khi các vị sư Từ Đạo Hạnh, Dương Không Lộ, Nguyễn Giác Hải, Nguyễn Minh Không viên tịch, được triều đình và nhân dân đèn nhang, thờ phụng và tôn vinh thành các vị Thánh, đã hình thành nên một dòng tín ngưỡng riêng biệt với không gian thiêng ở vùng đồng bằng sông Hồng, với thời gian thiêng gần mười thế kỷ, từ thời Lý đến
10. 3 tận ngày nay. Vì thế, luận án không nhằm mục đích chứng minh có một loại hình tín ngưỡng riêng biệt là tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ mà luận án nhận diện tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ qua điều kiện hình thành, hành trạng của các Thánh, một số ngôi chùa thờ Thánh tiêu biểu và thực trạng tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ ở một số ngôi chùa vùng đồng bằng sông Hồng, trên cơ sở đó chỉ ra đặc điểm, vai trò, đưa ra một số khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ trong đời sống xã hội hiện nay. - Về không gian: Qua khảo sát ban đầu cho thấy, có hơn 50 ngôi chùa thờ Tứ vị Thánh tổ rải rác khắp vùng đồng bằng sông Hồng (có chùa thờ 1 vị có chùa thờ hai vị, có chùa thờ 3 vị và hiện chưa khảo sát được có ngôi chùa nào thờ cả 4 vị, xem phụ lục số 1). Tuy nhiên, luận án tập trung nghiên cứu ở một số ngôi chùa đặc trưng và mang tính đại diện như: Chùa Thầy, chùa Láng (Hà Nội), chùa Keo (Thái Bình), chùa Keo Hành Thiện, chùa Cổ Lễ, chùa Nghĩa Xá (Nam Định). Ngoài ra, luận án mở rộng tìm hiểu một số ngôi chùa khác thờ Tứ vị Thánh tổ để làm luận cứ so sánh như chùa Đại Bi, chùa Tây Lạc, chùa Lương Hàn (Nam Định), chùa Di Nậu, chùa Tổng, chùa Đồng Bụt (Hà Nội), chùa Ông (Hưng Yên), Căn cứ lựa chọn không gian nghiên cứu: Thứ nhất, trong sáu ngôi chùa lựa chọn nghiên cứu chính có ba ngôi chùa được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt, các ngôi chùa còn lại đều được xếp hạng di tích quốc gia hoặc di tích lịch sử văn hoá, có nhiều giá trị về mặt lịch sử, văn hoá, kiến trúc nghệ thuật và tâm linh. Thứ hai, các ngôi chùa trong đối tượng nghiên cứu đảm bảo tính đặc thù về mặt tín ngưỡng: Tín ngưỡng Tứ vị Thánh tổ tồn tại trên khắp vùng đồng bằng sông Hồng, nhưng vùng trung tâm của tín ngưỡng tập trung ở bốn tỉnh Hà Nội, Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình. Kết quả khảo sát thực địa cho thấy việc thờ phụng Tứ vị Thánh tổ mang tính riêng rẽ, mỗi vị Thánh có vị trí đặc biệt riêng đối với người dân của từng địa phương, nếu tiếp cận theo không gian văn hoá, hình thành "vùng trung tâm" và "vùng lan toả", mỗi vị Thánh có mối quan hệ riêng với không gian văn hoá của từng vùng: Từ Đạo Hạnh được thờ ở nhiều ngôi chùa ở Hà Nội, Hưng Yên, Nam Định nhưng vùng trung tâm thờ Từ Đạo Hạnh là Hà Nội và việc thờ vị Thánh này được quy tụ ở hai ngôi chùa nổi tiếng là chùa Thầy và chùa Láng, vào mùa xuân hàng năm nơi đây trở thành vùng lễ hội thờ Thánh Từ Đạo Hạnh. Dương Không Lộ được thờ ở nhiều ngôi chùa ở các tỉnh Hà Nội, Thái Bình, Nam Định, nhưng vùng trung tâm thờ Dương Không Lộ là Thái Bình và Nam Định (trước đây là vùng Trấn Sơn Nam Hạ), việc thờ tự vị Thánh này được quy tụ về hai ngôi chùa nổi tiếng chùa Keo Thái Bình và chùa Keo Hành Thiện Nam Định. Nguyễn Giác