Luận án Thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam

Nội dung tài liệu: Luận án Thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HA NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Phạm Thị Thục Oanh THÍCH ỨNG TÂM LÝ CỦA PHẠM NHÂN NỮ VỚI VIỆC CHẤP HÀNH ÁN PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN TẠI TRẠI GIAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC HÀ NỘI - 2019
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HA NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Phạm Thị Thục Oanh THÍCH ỨNG TÂM LÝ CỦA PHẠM NHÂN NỮ VỚI VIỆC CHẤP HÀNH ÁN PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN TẠI TRẠI GIAM Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 62310401 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. Phan Thị Mai Hương 2. PGS. TS. Đặng Thanh Nga XÁC NHẬN NCS ĐÃ CHỈNH SỬA THEO QUYẾT NGHỊ CỦA HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ LUẬN ÁN Chủ tịch hội đồng đánh giá Người hướng dẫn khoa học Luận án Tiến sĩ GS.TS. Trần Thị Minh Đức PGS. TS. Phan Thị Mai Hương HÀ NỘI - 2019
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các dữ liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa từng công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Phạm Thị Thục Oanh i
4. LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Phan Thị Mai Hƣơng và PGS.TS. Đặng Thanh Nga đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ, động viên và nâng đỡ tinh thần khi tôi gặp khó khăn trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu luận án. Nhờ sự giúp đỡ, chỉ dạy sát sao, động viên kịp thời và luôn đƣa ra các yêu cầu cao về chất lƣợng cũng nhƣ tiến độ nghiên cứu mà tôi đã nỗ lực để hoàn thành luận án của mình. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban lãnh đạo khoa Tâm lý học và tập thể các thầy, cô, giảng viên khoa Tâm lý học, trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội cùng các thầy cô giáo trong và ngoài khoa đã quan tâm, giúp đỡ và có những ý kiến đóng góp quý báu cho nghiên cứu của tôi. Những tình cảm quý báu và sự chia sẻ, động viên và tâm huyết khoa học của các thầy cô luôn là động lực giúp tôi hoàn thiện tốt nhất có thể nghiên cứu của mình. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám đốc Học viện Cảnh sát nhân dân; Ban lãnh đạo khoa Cảnh sát thi hành án hình sự và Hỗ trợ tƣ pháp cùng các thầy cô trong đơn vị đã tạo điều kiện, hỗ trợ và giúp đỡ, động viên, khuyến khích tôi trong thời gian tôi thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình và hỗ trợ tận tâm của các đồng nghiệp, Ban giám thị các trại giam: Trại giam Xuân Nguyên, Trại giam Phú Sơn và trại giam Thanh Phong. Các đồng chí Ban giám thị trại giam không những tạo điều kiện cho tôi đƣợc gặp gỡ, trao đổi với các phạm nhân nữ mà còn giúp tôi hoàn thiện bộ công cụ nghiên cứu. Đồng thời tôi trân trọng cảm ơn các chị là phạm nhân nữ đang chấp hành án phạt tù có thời hạn tại các trại giam đã tham gia nhiệt tình trong nghiên cứu của tôi; hỗ trợ, giúp đỡ và hợp tác với tôi khi tôi tiến hành điều tra, thu thập số liệu cũng nhƣ quan sát, phỏng vấn và có những hoạt động trải nghiệm thực tế tại đây. Tôi cũng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến những ngƣời bạn học, bạn đồng hành thân thiết đã chia sẻ, động viên, hỗ trợ tôi khi gặp khó khăn trong nghiên cứu cũng nhƣ trong cuộc sống; giúp tôi vững tâm mỗi khi tôi nản lòng để tôi có thể tiếp tục thực hiện nghiên cứu và mong muốn của mình. ii
5. Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn những ngƣời thân trong gia đình nhƣ cha, mẹ kính yêu; chồng tôi và các con tôi đã luôn hỗ trợ, ủng hộ, động viên cả về tinh thần và vật chất cũng nhƣ tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể thực hiện đƣợc công trình nghiên cứu mơ ƣớc của mình. Bản thân tôi nhận thấy kinh nghiệm nghiên cứu của mình còn hạn chế do đó đề tài của tôi không tránh khỏi những thiếu sót và những điểm cần bổ sung cho luận án hoàn thiện hơn. Tôi kính mong đƣợc các thầy, cô và đồng nghiệp đóng góp ý kiến của mình để tôi hoàn thiện luận án một cách trọn vẹn nhất có thể. Tôi xin trân trọng cảm ơn và tri ân tất cả những tình cảm của mọi ngƣời. Tác giả luận án Phạm Thị Thục Oanh iii
6. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC .................................................................................................................. 1 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................................. 4 DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. 5 DANH MỤC HÌNH .................................................................................................... 6 DANH MỤC HỘP ...................................................................................................... 7 MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 8 Chƣơng 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ THÍCH ỨNG TÂM LÝ CỦA PHẠM NHÂN NỮ VỚI VIỆC CHẤP HÀNH ÁN PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN TẠI TRẠI GIAM ...................................................................................................... 15 1.1. Các nghiên cứu về thích ứng chung ................................................................... 15 1.1.1. Thích ứng với môi trường văn hóa ........................................................... 15 1.1.2. Thích ứng với các dạng hoạt động đặc trưng .......................................... 22 1.2. Các nghiên cứu về thích ứng tâm lý của phạm nhân ......................................... 28 1.2.1. Hướng nghiên cứu về bản chất và cấu trúc thích ứng tâm lý của phạm nhân .......................................................................................................... 29 1.2.2. Hướng các nghiên cứu về các giai đoạn thích ứng tâm lý của phạm nhân. ................................................................................................................ 35 1.2.3. Hướng nghiên cứu về những yếu tố ảnh hưởng đến thích ứng tâm lý của phạm nhân với chấp hành án phạt tù tại trại giam. ........................................... 38 Chƣơng 2. LÝ LUẬN VỀ THÍCH ỨNG TÂM LÝ CỦA PHẠM NHÂN NỮ VỚI VIỆC CHẤP HÀNH ÁN PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN TẠI TRẠI GIAM ....... 48 2.1. Thích ứng tâm lý ................................................................................................ 48 2.1.1. Khái niệm thích ứng tâm lý ...................................................................... 48 2.1.2. Đặc điểm và tiêu chí đánh giá thích ứng tâm lý ...................................... 59 2.2. Phạm nhân nữ, án phạt tù có thời hạn, trại giam và những quy định đối với phạm nhân nữ khi chấp hành án phạt tù tại trại giam ............................................... 60 2.2.1. Phạm nhân nữ .......................................................................................... 60 1
7. 2.2.2. Án phạt tù có thời hạn .............................................................................. 65 2.2.3. Trại giam .................................................................................................. 66 2.2.4. Các quy định pháp lý mà phạm nhân nữ phải thực hiện trong quá trình chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam ........................................................ 67 2.3. Thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam. .............................................................................................................. 71 2.3.1. Khái niệm thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam ............................................................................... 71 2.3.2. Các nội dung cơ bản của thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam. ....................................................... 75 2.3.3. Các thành phần thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam .......................................................................... 77 2.3.4. Các yếu tố dự báo thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ. ........................ 81 Chƣơng 3. TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................. 87 3.1. Vài nét về địa bàn nghiên cứu và khách thể nghiên cứu ................................... 87 3.1.1. Vài nét về địa bàn nghiên cứu .................................................................. 87 3.1.2. Về khách thể nghiên cứu .......................................................................... 88 3.2. Tổ chức nghiên cứu ........................................................................................... 88 3.2.1. Giai đoạn nghiên cứu lý luận ................................................................... 89 3.2.2. Giai đoạn nghiên cứu thực tiễn ................................................................ 89 3.2.3. Giai đoạn viết và hoàn thành luận án ...................................................... 90 3.3. Các phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................ 90 3.3.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu ............................................................. 90 3.3.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi ...................................................... 90 3.3.3. Phương pháp phỏng vấn sâu .................................................................... 92 3.3.4. Phương pháp quan sát ............................................................................. 93 3.3.5. Phương pháp phân tích chân dung tâm lý ............................................... 94 3.4. Phƣơng pháp xử lý số liệu và thang đo.............................................................. 94 3.4.1. Phân tích kết quả nghiên cứu thực trạng mức độ thích ứng tâm lý ......... 94 3.4.2. Phân tích các yếu tố dự báo thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ........... 98 2
8. Chƣơng 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ THÍCH ỨNG TÂM LÝ CỦA PHẠM NHÂN NỮ VỚI VIỆC CHẤP HÀNH ÁN PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN TẠI TRẠI GIAM ......................................................................... 102 4.1. Thực trạng thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ .............................................. 102 4.1.1. Đánh giá chung về thực trạng thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ...... 102 4.1.2. Thực trạng thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ về mặt nhận thức ....... 108 4.1.3. Thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ về mặt cảm xúc ............................ 118 4.1.4. Thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ về mặt hành vi. ............................ 124 4.1.5. Tương quan giữa các thành phần thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ. ........................................................................................................ 134 4.1.6. So sánh mức độ thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với một số đặc điểm khách thể ................................................................................................. 137 4.2. Các yếu tố dự báo thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ................................... 140 4.2.1. Các yếu tố gắn với cá nhân dự báo thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ. ........................................................................................................ 140 4.2.2. Các yếu tố gắn với môi trường dự báo thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ......................................................................................................... 159 4.2.3. Tổng hợp mô hình các yếu tố dự báo thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ......................................................................................................... 168 4.3. Thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ với việc chấp hành án phạt tù có thời hạn tại trại giam qua một số trƣờng hợp điển hình. ........................................ 174 4.3.1. Trường hợp điển hình về thích ứng tâm lý ở mức độ cao. ..................... 174 4.3.2. Trường hợp điển hình về thích ứng tâm lý ở mức độ thấp ..................... 179 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 183 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 187 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 188 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 195 3
9. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ĐTB Điểm trung bình ĐLC Độ lệch chuẩn 4
10. DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Mô tả mẫu nghiên cứu .............................................................................. 88 Bảng 3.2. Bảng mô tả cách tính điểm thích ứng của từng biểu hiện ........................ 96 Bảng 4.1. Tỉ lệ mức độ thích ứng tâm lý chung của phạm nhân nữ thống kê trong tổng số 79 tiêu chí đƣợc đƣa ra trong bảng hỏi nghiên cứu .......................... 103 Bảng 4.2. Thực trạng thích ứng nhận thức với việc thực hiện nội quy trại giam ... 110 Bảng 4.3. Thực trạng thích ứng nhận thức với hoạt động học tập ......................... 112 Bảng 4.4. Thực trạng thích ứng nhận thức với hoạt động lao động ....................... 114 Bảng 4.5. Thực trạng thích ứng cảm xúc gắn với thực hiện nội quy trại giam ...... 119 Bảng 4.6. Thực trạng thích ứng cảm xúc gắn với hoạt động học tập ..................... 121 Bảng 4.7. Thực trạng thích ứng cảm xúc gắn với hoạt động lao động ................... 122 Bảng 4.8. Thực trạng thích ứng hành vi gắn với việc thực hiện nội quy trại giam ...... 126 Bảng 4.9. Thực trạng thích ứng hành vi gắn với hoạt động học tập ....................... 129 Bảng 4.10. Thực trạng thích ứng mặt hành vi gắn với hoạt động lao động ........... 131 Bảng 4.11. Tƣơng quan giữa các khía cạnh thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ .... 135 Bảng 4.12. Dự báo các yếu tố gắn với cá nhân tới thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ .......................................................................................................... 141 Bảng 4.13. Yếu tố nhận thức pháp luật dự báo tới các thành phần thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ........................................................................................ 146 Bảng 4.14. Yếu tố niềm tin dự báo các thành phần thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ .......................................................................................................... 148 Bảng 4.15. Xác suất thích ứng khá - tốt theo mức độ trầm cảm - lo âu - stress ..... 152 Bảng 4.16. Yếu tố trầm cảm- lo âu dự báo tới thích ứng nhận thức của phạm nhân nữ .......................................................................................................... 154 Bảng 4.17. Trầm cảm- lo âu dự báo tới thích ứng cảm xúc của phạm nhân nữ ..... 156 Bảng 4.18. Trầm cảm- stress dự báo tới thích ứng hành vi của phạm nhân nữ ..... 157 Bảng 4.19. Yếu tố gắn với môi trƣờng dự báo thích ứng tâm lý chung của phạm nhân nữ .......................................................................................................... 159 Bảng 4.20. Yếu tố gắn với môi trƣờng dự báo các thành phần thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ ................................................................................................... 161 Bảng 4.21. Tổng hợp các yếu tố dự báo tới thành phần thích ứng tâm lý của phạm nhân nữ .......................................................................................................... 171 5